Соьлжа-ГӀала
| ГӀала | |||||
| Соьлжа-ГӀала | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| оьрс. Грозный | |||||
 | |||||
|
|||||
| 43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Регион | Нохчийчоь | ||||
| ГӀалин гуо | Соьлжа-ГӀала | ||||
| Йукъара йекъайалар | 4 кӀошт, 1 поселок, 1 йурт | ||||
| ГӀалин корта ГӀалин мэр |
Хизриев Заур Кадыров Хас-Мохьмад |
||||
| Истори а, географи а | |||||
| Йиллина | 1818 | ||||
| Хьалхара цӀерш |
1818-1869 — Грозная, 1869-1997 — Грозный, 1997-2000 — Джохар |
||||
| Майда | 324,16[1] км² | ||||
| Центран локхалла | 130 м | ||||
| Сахьтан аса | UTC+3 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | |||||
| Къаьмнийн хӀоттам |
нохчий (93,7%), оьрсий (3,30%), гӀумкий (0,51%), гӀалгӀай (0,37%), жӀай (0,26%) (2010)[2] |
||||
| Динан хӀоттам |
бусалбанаш-суннийш, православин керстанаш |
||||
| Бахархойн цӀерш | Соьлжа-ГӀалахой, Соьлжа-ГӀалахо | ||||
| Официалан мотт | нохчийн | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Телефонан код | +7 8712 | ||||
| Поштан индексаш | 364000-364099 | ||||
| ОКАТО | 96 401 | ||||
| Кхин | |||||
| СовгӀаташ |
|
||||
|
|
|||||
| grozmer.ru | |||||
| Картин тӀехь | |||||
 
.svg)
|
|||||
![Байракх[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Grozny_(Chechnya).svg)
.svg)
Соьлжа-ГӀала (оьрс. Гро́зный — цӀе тиллина Соьлжа эрках (нох. Соьлжа) + гӀала) — Российн къилбехьара Къилбаседа Кавказан гӀала, Нохчийн Республикин коьрта шахьар. Республикин маьӀна долу гӀала, кӀоштан чу ца йогӀу, кхуллу гӀалин гуо Соьлжа-ГӀала. Российн тӀемлойн сийн гӀала (2015 шеран 6 апрелехь дуьйна).
Лаьтта Соьлжа эркан шинне а берд тӀехь. Къилбаседа Кавказан уггаре йаккхийчехь цхьа гӀала: шолгӀа меттиг майданца а, кхоалгӀа — бахархошца (↗305 911[4] стаг 2020 шарахь, иза хуьлу республикин бахархойх 20,69 %). Владимир Путина шен тӀаьххьарчу къамелехь, Шеран жамӀаш деш 2024 шеран 19 декабрехь нохчийн журналиста деллачу хаттарна жоп луш, билгалдаьккхира Соьлжа-гӀала — Ӏаламат исбаьхьа гӀала хилар[5].
Этимологи
ГӀалин оьрсийн меттара цӀе:
- 1818—1869 шеран 30 декабрь (керлачу рузманца — 1870 шеран 11 январь) — гӀап Грозная[6]
- 1869 шеран 30 декабрь — гӀала Грозный
- Нохчийн маттахь: «Соьлжа-ГӀала» (Соьлжа эрк + гӀала)[7]
- 1998—1999 шерашкахь къобал йанза йолу Нохчийн Республика Ичкерин гӀалин терго латтош йолу администрацис, хийцира Соьлжа-ГӀалин цӀе Джохар-ГӀала Нохчийн Республика Ичкерин Президентан Дудаев Джохаран сийнна.
2000 шарахь къамелаш долийра тӀамо кӀезиг йохийна Гуьмсе коьрта шахьар дӀайахьа йеза аьлла, Нохчийчоьнан коьрто Кадыров Ахьмада дӀахьедира, Нохчийчоьнан коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала йуьсур йу аьлла. Цуо дийцарехь, «Нохчийчоьнан йерриг истори уьйр йолуш йу Соьлжа-ГӀалица, цундела иза дехьайаккха мегар дац». 2005 шарахь нохчийн парламенто кховдийра Соьлжа-ГӀалин цӀе кхелхинчу президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин цӀарах Ахьмад-ГӀала аьлла хийца. Иза тӀе ца ийцира Кадыров Рамзана[8][9][10].
Истори
Къилбаседа Кавказера гӀазакхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»[11] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш йара Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода йукъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлже лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Жовхар-гӀала» (оьрс. город Джохар) аьлла, цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна[12] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-Хьаьжин кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.[13]
ГӀап
ГӀап йиллина 1818 шеран июнь бетта 22 чохь, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлже лаьттинчохь.[14] ГӀопан хаьржина меттиг йара ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьна дара, нохчий ХьангӀала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг йара, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цуьндела тиллина йу гӀопан цӀе «Грозная» — буьрса. Ткъа гӀалан статус йелча, гӀалан цӀе «Грозный» аьлла тиллира. ГӀопан куц: нийса йалхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. йалхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо йара, шайна таьхьа лаьтташ йаккхий тоьпаш йолуш.
- 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
- 1850 шеран октябрь баттахь гӀопе веар 32 шо долу Российн Империн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе кеш».
ГӀопан кеш
Грозная ГIап
Грозная ГӀап, Соьлжа хи
Соьлжа-ГӀала
ГӀала
Соьлжа-ГӀала-сити
Къаьмнаш
ГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:
| Къам | Терахь, стаг | % |
|---|---|---|
| нохчий | 201 562 | 95,7 |
| оьрсий | 5 295 | 2,5 |
| гӀалгӀай | 2 129 | 1,0 |
| гӀажарий | 270 | 0,1 |
| эрмалой | 189 | 0,1 |
| гӀумкий | 158 | 0,1 |
| суьйлий | 110 | 0,1 |
| украинаш | 92 | 0,1 |
| ногӀий | 4 | 0,1 |
| Берриге | 210 720 | 100 |
Бахархой
| 1897[15] | 1913[16] | 1923[16] | 1926[17] | 1931[18] | 1937[19] | 1939[20] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 16 000 | ↗35 800 | ↗49 200 | ↗70 898 | ↗148 915 | ↗157 315 | ↗172 448 |
| 1956[21] | 1959[22] | 1962[16] | 1967[16] | 1970[23] | 1973[16] | 1975[24] |
| ↗226 000 | ↗242 068 | ↗280 000 | ↗331 000 | ↗341 259 | ↗363 000 | ↗368 000 |
| 1976[25] | 1979[26] | 1982[27] | 1985[28] | 1986[25] | 1987[29] | 1989[30] |
| →368 000 | ↗375 326 | ↗384 000 | ↗390 000 | ↗392 000 | ↗404 000 | ↘399 688 |
| 1990[31] | 1991[25] | 1992[25] | 1993[25] | 1996[28] | 2002[32] | 2003[16] |
| ↘399 000 | ↗401 000 | ↘388 000 | ↘364 000 | ↘186 000 | ↗210 720 | ↘210 700 |
| 2004[33] | 2005[34] | 2006[35] | 2007[36] | 2008[37] | 2009[38] | 2010[39] |
| ↗213 700 | ↗215 700 | ↗218 200 | ↗222 000 | ↗226 100 | ↗231 215 | ↗271 573 |
| 2011[40] | 2012[41] | 2013[42] | 2014[43] | 2015[44] | 2017 | 1 январь 2018[45][46] |
| ↗271 600 | ↗275 627 | ↗277 414 | ↗280 263 | ↗283 659 | ↗291 687 | ↗297 137 |
| 2019[47] | 2020[48] | 2021[49] | 2023[50] | 2024[3] | ||
| ↗301 253 | ↗305 911 | ↗328 533 | ↗331 402 | ↗333 672 |
Географи
Климат
| Соьлжа-ГӀалин климат | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Гайтам | Янв. | Фев. | Март | Апр. | Май | Июнь | Июль | Авг. | Сен. | Окт. | Нояб. | Дек. | Шо |
| Юьззина максимум, °C | 14,1 | 22,3 | 29,7 | 33,7 | 38,1 | 39,1 | 40,7 | 41,4 | 36,8 | 32,5 | 23,7 | 18,0 | 41,4 |
| Юьззина минимум, °C | −31,5 | −30,8 | −19,1 | −7,6 | −3,1 | 5,6 | 9,2 | 5,0 | −2,7 | −9,6 | −23,5 | −26,6 | −31,5 |
| Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru» | |||||||||||||
Культура
Театраш
- Лермонтовн цӀарах йолу Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драман театр;
- Нурадиловн цӀарах йолу нохчийн пачхьалкхан драман театр;
- Нохчийн пачхьалкхан жима хьажархойн театр;
- Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр Серло;
Библиотекаш
Эшаран учрежденеш
- Ансамбль «Вайнах»;
- Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр;
- Шахбулатовн цӀарах йолчу Нохчийн Республикин пачхьалкхан берийн симфонин оркестр
- Нохчийн пачхьалкхан филармони;
Музейш
Транспорт
Керла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV йу. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).
Спорт
- ФК «Терек» йу Соьлжа-ГӀалин футболан команда.
- 2014 шарахь йина спортхолл «Колизей».
ГӀарабевлла бахархой
Соьлжа-ГӀалахь бинарш
- Алиев, Тамерлан Магомедович — журналист, йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо;
- Альбиев, Ислам-Бека Саид-Цилимович — греко-риман латархо;
- Арсамаков, Исраил Магомедгиреевич — штангист;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Бадуев, Саид Сулейманович — йаздархо;
- Гакаев, Джабраил Жоколаевич — историк;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Закриев, Магомед Хамидович — художник;
- Ибрагимов, Канта Хамзатович — йаздархо, Ӏилманча;
- Куцель, Феликс Петрович — дзюдон тренер;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Мусаев, Рамзан Хаважиевич — штангист;
- Сагаипова, Макка Умаровна — эшархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Талхигова, Роза Шахидовна — поэтесса;
- Тарамов, Руслан Ихванович — боксёр;
- Яхиханов, Рустам Хожаевич — художник.
Соьлжа-ГӀалахь белларш
- Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович — йаздархо, поэт;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Висаитов, Мавлид Алероевич — Советски Союзан Турпал;
- Гайтукаева, Бана Мустафаевна — поэтесса;
- Джабраилов, Хамзат Вадудович — боксёр;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Димаев, Умар Димаевич — композитор;
- Мамакаев, Магомет Амаевич — йаздархо;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Саракаев, Хамзат Ибрагим-Бекович — йаздархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Цебиев, Ахмед Магомедович — физик;
- Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич — серлонча, йукъараллин а, политикин а гӀуллакххо.
Галерей
 |
 |
 | |||
| Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV) | Соьлжа-ГӀала | ТӀом. 1995 шо |
СоьлжагӀалин чуьра кӀоштанаш
* Ахьмадан кӀошт (Ахматовский район) * Висаитовн кӀошт (Висаитовский район) * Шайх Мансуран кӀошт (Шейх-Мансуровский район) * БойсгӀаран кӀошт (Байсангуровский район)
Билгалдахарш
- ↑ Генеральный план города Грозного. Положения о территориальном планировании. т.2. 10. Основные технико-экономические показатели генерального плана города Грозного. с.39.
- ↑ Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более". ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 29 сентябрехь
- ↑ 1 2 https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
- ↑ Путин назвал Грозный «современным российским чудом»
- ↑ Фотография крепости
- ↑ История г. Грозный (Соьлжа-Гӏала). ТӀекхочу дата: 2016 шеран 5 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 12 сентябрехь
- ↑ Город Грозный. Справка. РИА Новости (20051214T1829+0300Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Путин считает закрытой тему переименования города Грозного. РИА Новости (20051216T2145+0300Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу. NEWSru.com (2005 шеран 14 декабрь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Грозный ГӀопан сурт
- ↑ Совместное постановление высших органов власти ЧРИ(ТӀе цакхочу хьажорг)
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу
- ↑ Я. З. Ахмадов, Э. Х. Хасмагомадов «История Чечни в XIX—XX веках»
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2011/year/year2011.rar
- ↑ 1 2 3 4 5 6 http://www.MojGorod.ru/chechen_r/groznyj/index.html
- ↑ http://vivaldi.dspl.ru/bx0000120/details
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/17630/sssr_ad-ter_delenie_1931_rsfsr.pdf
- ↑ http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/47581-vsesoyuznaya-perepis-naseleniya-1937-goda-obschie-itogi#mode/inspect/page/64/zoom/4
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_3.php
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/17165/narhoz_sssr_1956_svodnyy.pdf
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/41385/rossiyskiy_statisticheskiy_ezhegodnik_1998_g.pdf
- ↑ 1 2 3 4 5 http://istmat.info/files/uploads/18276/stat._ezh._rf_1994_demografiya.pdf
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/15623/narodnoe_hozyaystvo_sssr_1922-1982.pdf
- ↑ 1 2 http://istmat.info/files/uploads/21317/nx_5.pdf
- ↑ https://www.webcitation.org/6ibsmTCzx
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/43527/rossiyskiy_statisticheskiy_ezhegodnik_2002.pdf
- ↑ http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/46358/r_05.doc
- ↑ http://www.gks.ru/doc_2005/year05.zip
- ↑ http://www.gks.ru/doc_2006/year06.zip
- ↑ http://www.gks.ru/doc_2007/year07.zip
- ↑ http://www.gks.ru/doc_2008/year08.zip
- ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx
- ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_04/IssWWW.exe/Stg/d04/3-p03.htm
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Росстат.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx
Сайташ
Хьажоргаш
- Наш Соьлжа-ГӀала (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотографии, виртуальный музей (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотогалерея (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Соьлжа-ГӀала Виртуальный. Один из первых сайтов и форумов о грозненцах (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Фотоальбом «Один день в Грозном», комментарии на английском языке(ингалс.) (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
 | ||||
|---|---|---|---|---|
 | Коьрта гӀала: Соьлжа-ГӀала Махкан-екъаялар: КӀошташ: ТӀехьа-Мартанан | Веданан | Галайн-ЧӀожан | Гуьмсан | Итон-Кхаьллан | Курчалойн | Нажи-Йуьртан | Невран | Соьлжа-ГӀалин | Теркан | Хьалха-Мартанан | ЧӀебарлойн | Шаройн | Шелан | Шелковскан Шуьйтан | Эна-Хишкан | АгӀонаш: ХӀост | Шатлакхан Илли | Истори | Бахархой | Махкан-йекъайалар | Байракх |  | |
Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш | |||
|---|---|---|---|
| Ведана · Гуьмсе · Итон-Кхаьлла · Курчалой-ГӀала · Нажи-Йурт · Новр-ГӀала · Соьлжа-ГӀала · ТӀехьа-Марта · ХӀима · Хьалха-Марта · ЧӀулга-Йурт · Шела · Шелковски · Шуьйта · Эна-Хишка | | |
Соьлжа-ГӀалин сийлаллаш | |
|---|---|
| КӀошташ а, куьпаш а | |
| Майданаш, урамаш, тӀайнаш | |
| Йукъараллин гӀишлош | |
| Музейш а, иэсаш а | |
| Театраш | |
| Спортан объекташ | |
| Маьждигаш, килсанаш | |
| Паркаш, мемориалаш, кешнаш | |
Введите название объекта АТД
- ЦӀен Байракхан орден елла нах
- Абатца нисйина нах беха меттигаш
- 1818 шарахь йехкина нах беха меттигаш
- ТӀемлойн сийн гӀаланаш
- Нохчийчоьнан кӀоштийн центраш
- Соьлжа-ГӀалин сийлаллаш
- Соьлжа-ГӀала
- Нохчийчоьнан гӀалин гуонаш
- XIX бӀешарахь йехкина гӀаланаш
- Российн республикийн коьрта шахьарш
- Российн тӀеман чӀагӀонаш
- 1810-гӀа шераш Нохчийчохь
- ГӀалин гуон Соьлжа-ГӀалин нах беха меттигаш