Оьрсийн мотт

ХӀара яззаман аз дина. ТӀетаӀайе, кхин аудиойаззамийн исписке хьажархьама
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Оьрсийн мотт
Шен цӀе русский язык‎
Регионаш
Нисдеш организаци Российн Ӏилманийн академин оьрсийн меттан институт (Москва, Росси)
Мотт буьйцурш

Ненан мотт:
Росси:
118,6 млн (2010)[1]

Дуьне (схьахетарехь):
161,7 млн (2013)[2]


ШозлугӀа мотт:
Росси:
18,9 млн адам (2010)[3]

Дуьне (схьахетарехь):
110,0 млн (2009)[4]


Массо а:
Росси:
137,5 млн (2010)[5]

Дуьне (схьахетарехь):
254,0 млн (2009)[6]
Рейтинг Ненан мотт: 8 (2009)[2]
Массо а мотт буьйцурш: 5 (2009)
Статус кхерамзаллехь[7]
Классификаци
Категори: Евразин мотт
  • ХӀинди-Европин доьзал
  • Балто-славянская ветвь
  • Славянская группа
  • Восточнославянская подгруппа

Курсивом выделена гипотетическая группа языков.

Гергара меттанаш: украинин, белоруссийн
Йоза оьрсийн абат)
Меттанийн кодаш
ГОСТ 7.75–97 рус 570
ISO 639-1 ru
ISO 639-2 rus
ISO 639-3 rus
WALS rus
Ethnologue rus
Linguasphere 53-AAA-ea
ABS ASCL 3402
IETF ru
Glottolog russ1263
ХӀокху маттахь РУВИКИ
Bocinolo.jpg
ХӀара гӀаран файл кхоьллина ю статьян дӀадолоран бух тӀехь верси дӀаязйина хан 08, оцу терхьал тӀехьа нисдар ца гойту.
хьажа иштта кхин аудиостатьяш

Оьрсийн мотт (хӀиндиевропин меттанийн доьзалера малхбален славянийн тобанан мотт, къоман мотт. Уггаре баьржинчех дуьненан меттанех цхьаъ бу — дуьненан массо а меттанашна йукъахь бархӀолгӀа бу буьйцучеран йукъара барамцаворхӀолгӀа бу ненан мотт санна лелочеран барамца (2022)славянийн моттмотт лелочеран санна[11].

Оьрсийн мотт — ГӀиргӀазочоьнан а, цхьацца кхечу махкийн а, коьрта къаьмнашна йукъахь буьйцу мотт Йуккъера Малхбален Европехь, Советийн Союзан хиллачу мехкашкахь, йалханнах цхьаъ белхан мотт ВКъКх, ЮНЕСКО, кхечу дуьненайукъара кхолаамийн[12][13][14][⇨].

дуьненахь оьрсийн маттахь къамел до 258,2 млн стага (2022)[8][⇨].

Оьрсийн меттан фонологин могӀа консонантизман чолхе хиллачу историн амалехь бу, цуо йукъаозайо 37 мукъаза аьзнин вокализман чолхе система, цунна йукъайогӀу 5 йа 6мукъа аьзнийн фонема. Цу тӀе мукъа озан системехь санна, мукъаза озан системехь билгалдоккху алсама дукха кепаш позицин кепаш хийцарехь. Масала, мукъа озо уоза ца дечу позицехь гӀелдо, цхьа могӀа меттигашкахь къаста ца до. Уозадар оьрсийн маттахь — динамикин, тайп-тайпана меттигашкара а, лелаш а ду[16][17][⇨].

Морфологин хӀоттамца оьрсийн мотт алсама флективан, синтетикин бу. Лексемийн грамматикин маьӀна дӀало, дукха хьолехь, флексин гӀоьнца. ХӀора флексино дукхах дерг гойту цхьаьна хеннахь масех маьӀна. Синтетикин кепашца цхьаьна, оьрсийн маттахь го иштта аналитизман дакъалгаш кхиар[18][⇨].

Оьрсийн меттан синтаксисан амал гӀеххьа паргӀат хуьлу дешнийн низамца, духь-дуьхьала хӀиттадо цхьаьнакомпонентан а, шинакомпонентан а атта предложенин структураш, чолхе предложенеш кхаа кепара хиларца, интонацин гӀирсийн жигара рольца[19][⇨].

Оьрсийн меттан лексикин хӀоттам шен бухца — генара схьа оьрсийн бу. Дошаман фонд йузаран гӀирсаш — шайн моделашца дешнаш дахар а, схьаэцар а. Хьалха схьаэцна дешнаш ду славянизмаш, англицизмаш[19][⇨].

Оьрсийн меттан геннаша леран ши тоба йо: къилбаседа а, къилба а. ХӀора меттан генна уллехь гулло дехьаволу йуккъераоьрсийн лер, царех бух хилла хӀокху заманан литературин меттан[12][⇨].

Оьрсийн меттан исторехь къаьста кхоъ коьрта мур: шираоьрсийн, оьрсийчун йукъара, белоруссин, шираоьрсийн йа сийлахьоьрсийн (XIV—XVII бӀешераш), къоман оьрсийн мотт (XVII бӀешеран йуккъера)шираславянийн кириллица[⇨].

Оьрсийн меттах Ӏилманийн комплексах олу лингвистикин русистика[12][19][⇨].

ЦӀерах лаьцна

В. Ф. Бурцовн азбукера (ер а, паерокан), 1637 шо

«Оьрсийн мотт» лингвоним йогӀу этнонимца а, топонимца а «Русь». Цхьа могӀа историн хийцамаш бахьнехь (-о- кепаш йукъайовлаца а, шала -сс- даларца а) йевлла таханлера меттан, къоман, пачхьалкхан цӀераш: «оьрсийн мотт», «оьрсий», «Росси»[21][22].

Тайп-тайпанчу заманахь цхьаьна могӀара цӀарца «оьрсий» лелош дара иштта лингвонимаш, масала, «российн» а, «сийлахьоьрсийн» а. Хьалхарниг кхоьллира желтойн Русин цӀарах — «Росси», шолгӀаниг кхоллало хоронимах «Сийлахьросси». ЦӀе «российн мотт» йукъайаьлла XVII бӀешарахь, шуьйра йаьржина XVIII бӀешарахь, иза лелийна, масала, М. В. Ломоносовс («Российн грамматика»). XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь и лингвоним ширъелла, дехьайаьлла лексикин историзмеСийлахь а, Жима а, КӀайн а Русь; дукха хьолехь иштта цӀе ца лелайо къоман йа литературин мотт билгалбаккха, ткъа меттан ген къамел сийлахьрусийн билгалдаккхархьама лелайо. XX бӀешеран йуьххьехь термин «сийлахьоьрсийн» йукъара даьлла жигара лелорна[24][25].

Лингвогеографи

Ареал а, барам а

Оьрсийн мотт баржаран коьрта мохк бу 2010 шеран нах багарбаранца, оьрсийн мотт буьйцучеран барам бара 137 495 эз. стаг (99,4 % оьрсийн мотт хаий аьлла жоп деллачарех)оьрсий — 110 804 эз. стагукраинаш — 1456 эз., 2002 шеран бахархой багарбарца, оьрсийн мотт хаар гайтира 142,6 млн стага (99,2 %)[28].

Российн Федераци йоцург, оьрсийн мотт шуьйра баьржина иштта цьа могӀа кхин пачхьалкхашкахь, мотт лелориш оцу махкашкахь бу 52 млн (2005) тӀера 94 млн кхаччалц стаг (2010)[29][30].


Таблица № 1. Оьрсийн мотт хуур берш 2004 (млн стаг):

Пачхьалкхаш/ дуьненан регионаш 2004
Росси 140,0
СНГ а, Балти а 100,0
Малхбален Европа а, Балканаш а 19,0
Малхбузен Европа 7,9
Ази 4,1
Гергара Малхбале а, Къилбаседа Африка а 1,5
Сахарел къилбехьа Африка 0,1
Латинан Америка 1,2
АЦШ, Канада, Австрали, Керла Зеланди 4,1
Берриг 278,0

Лексика

Оьрсийн меттан лексикин фонд кхуллу дешнаша, кхолладеллачу хьалхарчу лексикин бух тӀехь а, кхечу маттера тӀеэцначу дешнех а. Схьайаларца хьалхалера лексико шена йукъатуху йукъарахӀиндоевропин (кхоъ, нана, хи, хила), йукъараславянийн (куьг, аьхке, догӀа́, буц, йет, лаам, дика, кӀайн), малхбаленславянийн (ваша, доьзал, дика, шовзткъа, хӀинца), шеш оьрсийн лексикин гӀатлешТӀеэцна лексика къастало хенаца а, тӀеэцаран хьосташца а, ткъа цуьнан ладаме дакъа кхулла килсаславянизмаш[19][32].

Оьрсийн маттера славянизмаш йа килсанславянизмаш (тӀеэцна шираславянийн а, килсанславянийн а меттанаш) къаьста масийтта хьесапца: йуьззина озан доца дешнийн цхьанакхетар ра, ре, ла, ле (догӀу шира оьрсийн — оро, ере, оло, еле): врагво́рог, дре́воде́рево, властьво́лость, пленполо́н; дешнийн цхьанакхетар ра, ла дешнийн хьалха (догӀуш хила ро, ло): ра́вныйро́вный, ладья́ло́дка; дешнийн цхьанакхетар жд (догӀуш хила ж-ца): чу́ждыйчужо́й; фонема хиларца щ (догӀуш хила ч-ца): освеща́тьсвеча́; е — дешан йуьххьехь (догӀуш хила о-ца): еди́ныйоди́н; а — дешан хьалха (догӀуш хила я-ца): а́гнецягнёнок кхин дӀа а. Оьрсийн маттахь славянизмаш йина стилистикин а, семантикин а ассимиляци, цуьнца цхьаьна дӀакхетта цӀена оьрсийн лексикица (о́бласть, среда́, достоя́ние), кхин йеина йукъа лекха а, поэтин а лексикаш (внимать, глас, созидать, таинство), кхоалгӀаниг йукъайахана ширделла дешнийн категорин. Цхьа могӀа славянизмаш цхьаьна ду оьрсийн дублеташца, уьш къаьста маьӀница йа стилистикица: власть / во́лость, глава́ / голова́. Славянизмийн ладаме дакъа ду желтой дешнийн калька[33][34].

Хьаьжа кхин а

  • Оьрсийн куьйгаэшаран мотт
  • Уьйранийн меттанаш оьрсийн меттан бух тӀехь
  • Российн Федерацин Правительствехь оьрсийн меттан кхеташо
  • Йерригроссийн ишколхошна йукъара олимпиада оьрсийн меттах
  • Оьрсийн меттан де
  • Российн меттанаш
  • Оьрсийн литература

Билгалдахарш

Комментареш
  1. В XVIII веке наряду с названием «русский язык» употреблялось также название «российский язык», а до начала XX века параллельно использовалось название «великорусский язык».
  2. гласных московская фонологическая школа считает гласные и и ы вариантами одной фонемы, петербургская — двумя разными фонемами.
Хьосташ
  1. Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, том 4, таблица 8, страница 232
  2. 1 2 Ethnologue. Languages of the World. Statistical Summaries(ингалс.)
  3. Как разность между общим числом говорящих и числом говорящих, для которых русский является родным языком.
  4. Ethnologue. Languages of the World. Russian(ингалс.)
  5. Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, том 4, таблица 3, страницы 25-28
  6. Как сумма числа говорящих, для которых русский является родным, и числа говорящих, для которых русский является вторым языком.
  7. Красная книга языков ЮНЕСКО
  8. Ethnologue (2018 шеран 3 октябрь). ТӀекхочу дата: 2021 шеран 26 февраль. Архивйина 2013 шеран 12 январехь
  9. Ethnologue. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 7 май. Архивйина 2013 шеран 11 сентябрехь
  10. Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (2015). Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 6 сентябрехь Кеп:Проверено
  11. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Ethnologue-rating-2018 тIетовжаран йоза йаздина дац
  12. Филин Ф. П. Кеп:Статья ЛЭС
  13. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444—446.
  14. Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 437—438. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  15. 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху ВПН-2010-владение тIетовжаран йоза йаздина дац
  16. Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 442—443. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  17. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 453.
  18. Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Оьрсийн мотт. Энциклопедия 442—443 тIетовжаран йоза йаздина дац
  19. Лопатин В. В., Улуханов И. С. Оьрсийн мотт // Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 444. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  20. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 448—450.
  21. Нерознак В. П. Этнонимика // Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 650. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  22. Нерознак В. П. Кеп:Статья ЛЭС
  23. Дуличенко, 2014, с. 326—329.
  24. Анучин Д. Н. Великоруссы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Лескинен М. В. Великороссы/великорусы в российской научной публицистике (1840—1890) Архиван копи 2019 шеран 19 августехь дуьйна Wayback Machine тӀехь // Славяноведение. — 2010. — № 6. — С. 3.
  25. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444.
  26. Федеральная служба государственной статистики (2001—2015). ТӀекхочу дата: 2015 шеран 21 июнь. Архивйина 2017 шеран 12 мартехь Кеп:Проверено
  27. Федеральная служба государственной статистики. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 1 ноябрь. Архивйина 2020 шеран 22 августехь Кеп:Проверено
  28. Демоскоп Weekly. № 491—492 (2011 шеран 19 декабрь). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 11 январь. Архивйина 2014 шеран 18 октябрехь Кеп:Проверено
  29. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 445.
  30. Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие. Демографические изменения — не на пользу русскому языку. Демоскоп Weekly. № 571—572 (2013 шеран 14 октябрь). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 29 декабрь. Архивйина 2014 шеран 5 августехь Кеп:Проверено
  31. Оьрсийн мотт, 2001, с. 188—191.
  32. Лопатин, Улуханов, 2005, с. 505.
  33. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 487—489. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  34. Оьрсийн мотт, 2001, с. 195—196.

Литература

ХӀара аудиойаззам. ТӀетаӀайе ладогӀархьама
ЛадогӀа йаззаме
(масех декъех)
Аудиойаздар кхоьллина бух тӀехь версеш йаззамаш 2017 шеран 19 августехь
  • Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. I. Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология. — 789 с. — 25 000 экз.
  • Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. II. Синтаксис. — 710 с. — 25 000 экз.
  • Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  • Арефьев А. Л. -->Оьрсийн мотт на рубеже XX—XXI веков.. — М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2012. — 482 с. — ISBN 978-5-906001-12-2.
  • Богданов С. И., Евтюхин В. Б., Князев Ю. П. и др. Морфология современного русского языка: учебник для высших учебных заведений Российской Федерации. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2009. — 634 с. — ISBN 978-5-8465-0983-2.
  • Бромлей С. В., Булатова Л. Н., Гецова О. Г. и др. Русская диалектология / Под ред. Л. Л. Касаткина. — М.: Academia, 2005. — 288 с. — ISBN 5-7695-2007-8.
  • Горшкова К. В., Хабургаев Г. А. Историческая грамматика русского языка: Учебное пособие для ун-тов. — М.: «Высшая школа», 1981. — 359 с.
  • Дуличенко А. Д. Введение в славянскую филологию. — 2-е изд., стер. — М.: «Флинта», 2014. — 720 с. — ISBN 978-5-9765-0321-2.
  • Захарова К. Ф., Орлова В. Г. Диалектное членение русского языка. — 2-е изд. — М.: «Едиториал УРСС», 2004. — 176 с. — ISBN 5-354-00917-0.
  • Захарова К. Ф., Орлова В. Г., Сологуб А. И., Строганова Т. Ю. Образование севернорусского наречия и среднерусских говоров / ответственный редактор В. Г. Орлова. — М.: «Наука», 1970. — 456 с.
  • Иванов В. В. Историческая грамматика русского языка. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: «Просвещение», 1983. — 399 с. — 80 000 экз.
  • Иванова В. А., Потиха З. А., Розенталь Д. Э. Занимательно о русском языке. — Л.: Просвещение, Ленингр. отделение, 1990. — 251 с. ISBN 5-09-001965-7
  • Касаткин Л. Л., Клобуков Е. В., Крысин Л. П. и др. Оьрсийн мотт / под ред. Л. Л. Касаткина. — М.: Academia, 2001. — 768 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-7695-0361-0.
  • Колесов В. В. Язык города. — Издание 4-е. — М.: URSS, 2009. — 190 с. ISBN 978-5-397-00735-1
  • Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Оьрсийн мотт // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 444—513. — ISBN 5-87444-216-2.
  • Хабургаев Г. А. Восточнославянские языки. Древнеоьрсийн мотт // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 418—438. — ISBN 5-87444-216-2.

Хьажоргаш