ОвхӀан

33°56′ къ. ш. 66°11′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ОвхӀан
пушту د افغانستان اسلامي جمهوریت
(Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat)
дари جمهوری اسلامی افغانستان
(Jomhuri-ye Eslāmi-ye Afġānestān)
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
ОвхӀанан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Файл:Afghanistan on the globe (Afghanistan centered).svg
Маьрша йаьлла терахьаш 19 август 1919 (Йоккха Британех)
Официалан меттанаш пушту, дари[1]
Коьрта гӀала Къабул
Йаккхий гӀаланаш Къабул
Урхаллин тайпа Исламан республика[2]
Вице-президент
Вице-президент
Хьамид Карзай
Мохьаммад Фахим
Карим Халили
Пачхь. дин ислам суннизм
Латта
 • Шадерг 647 500 км² (41-гӀа дуьненахь)
 • % хина тӀехле кӀезиг.
Бахархой
 • Мах хадор 31 108 077[3][4] стаг
ДЧС
 • Шадерг (2008) 21,39 млрддолл. (96-гӀа)
 • ХӀораннан а сина 760долл.
АДКИ (2013) 0,374 (лахара; 175-гӀа меттиг)
Ахча афгани (AFN, код 971)
Интернет-домен .af
Код ISO AF
Код МОК AFG
Телефонан код +93
Сахьтан аса +4:30
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

ОвхӀан, АфгӀанистан (пушту افغانستان, дари افغانستان, Afġānestān), йуьззина официалан цӀе — Исламан Iамират ОвхӀанпушту د افغانستان اسلامي جمهوریت, дари جمهوری اسلامی افغانستان) — Йуккъера Малхбалера пачхьалкх йу, пачхьалкхан хӀордан йист йац. ОвхӀан къен пачхьалкхех цхьаъ йу. чуьра тӀом бу дӀабоьдуш. Бахархой, дӀайазбаран жамӀашца, 31 миллион стаг ву, майда — 652 864 км².

Коьрта гӀала — пушту а, дари а.

Унитаран пачхьалкх, президентан республика. президентан дарж дӀалаьцна Ахьмадзай Ашраф ГӀанис.

Доза ду уггар а малхбален декъехь, ХӀиндица (нийса аьлчи ХӀиндис, Цийс, Пакистана къуьйсуш йолу Джамму а, Кашмир а) малхбалехь.

ОвхӀан йу Малхбузений йуккъахь, иза йу шира йохк-эцаран а, миграцин а йукъ. Къилба а, Йуккъера а Азин йуккъехь лаьтта цхьана агӀора, Гергара Малхбален вукха агӀора, оцуо аьтту боккха экономикин а, политикин а, оьздангаллин а регионан пачхьалкхашна йукъара гергарлонаш лелоран коьрта роль ловзо.

Этимологи

ОвхӀанийн мехкан истори

Вайн эрил хьалха
Вайн эра
ОвхӀанийн ханаллаш
ОвхӀанийн пачхьалкхаш

Ков «ОвхӀан»

ЦӀе схьайалар

«АфхӀан» гӀажарий дош ду, гочдича «вистцахилар» йа «дистцахилар» хуьлу; тюркийн меттанашкахь Ауган (Афган) гочдо «дӀавахана», «къайлаваьлла» олий. Иза йоккхуш йолу арахьара къоман цӀе йу. Иштта цӀераш тохкуш хилла шайн лулара къаьмнашна хьалха, царна шайн мотт ца хуу дера. Иза иштта шолгӀа цӀе а йу пуштунийн — пачхьаьлкхера уггар а йоккха этнически тобан. Боккъал а ОвхӀанийн мохк тӀекхача хала бу, цхьацца бахьнашца лаьмнашка дӀабахна йа дӀакхелхина долчу цигара къаьмнашна аьтту болуш а бу, иза бахьанехь тайп-тайпанчу Йуккъерачу Азин даккхархойх шайн мохк паргӀата а битина.

«ОвхӀанаш» боху термин къоман цӀе санна лелош йу, лаххара а, исламан мур болабаллалц. Цхьа могӀа Ӏилманчаша дийцарехь, исторехь «овхӀанийн» боху дош хаало дуьххьара 982 шарахь; оцу хенахь и цӀе йаккхара малхбуза дозанехь ХӀинд хица дехачу овхӀанийн тайп-тайпана къаьмнийн[6].

1333 шарахь Къабуле ваханчу мароккийн некъахочо Ибн Баттута йаздо:

« «Тхо кхирстира Къабулехула, хьалха йоккха хилла йолчу, оцу меттехь хӀинца деха гӀажарийн тайпа, шайха овхӀанхой олуш долу».
Nancy Hatch Dupree - The Story of Kabul (Mongols)
»

«Иранике энциклопедехь»[7] дуьйцу: Этнологин агӀора, гӀажарийн маттахь «овхӀан» боху терминах пуштунаш олу. И термин йаьржаш йу тӀехь-тӀехьа ОвхӀанан арахьа, хӀунда аьлчи пуштунийн тайпанийн уьйр тахана уггар а лараме йу оцу пачхьалкхехь, шен барамца а, политикин агӀо а.

Цул сов, цуо билгалдоккху: И этнически тоба «Avagānā» цӀарца дуьххьара хьахийна хӀиндера астронома Varāha Mihira VI-гӀа бӀешо долалуш бинчу «Brihat-samhita» балхехь.

И хаам тӀечӀагӀбеш бу пуштунийн литературехь, масала, XVII-гӀа бӀешеран пуштунийн маттахь йаздеш хиллачу назманчин Хаттак Хушаль-ханан белхашкахь[8]:

« Ӏарбашна хаа иза, иза хаа румахошна: овхӀанаш пуштунаш бу, пуштунаш овхӀанаш бу! »

«ОвхӀан» термин хьахийна шен дагалецамашкахь Бабур императора XVI бӀешарахь: оцу хенахь цу дашо билгалдохура Къабулан къилбехьа долу латтанаш, цигахь бехаш дукхаха берш пуштунаш а бу[9].

Иштта, 1808 шарахь ОвхӀанехь британийн дипломатийн мисси коьртехь хиллачу сэр Элфинстон Монстюарта, шен жайнехь «Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia and India» йаздора, шеш овхӀанаш теша Бану Исраилан тайпанах хиларх, шайн йуьхьиг Юсупан кхоалгӀачу кӀантах ОвхӀанах йолайаларх. Циггахь Эльфинстона йаздо и теори бакъ ца хилар а, цуьнан делил ца хилар а.

XIX бӀешарахь и цӀе лелайора деккъа пуштунийн латтанаша, ткъа оццу хенахь пачхьалкх йевзаш йара Къабулан пачхьалкх цӀарах[10]. Пачхьалкхан кхечу дакъошкахь историн цхьацца муьрашкахь йара йозуш йоцу пачхьалкхаш, масала, ХVIII бӀешо чекхдолуш XIX бӀешо долалуш хилла йолу Балхе Пачхьалкх[11].

ТӀаьххьара, пачхьалкхан Ӏедал шордина, цхьана карадерзийна даьлчи, овхӀанийн куьйгалхоша тӀеийцира «ОвхӀанистан» шайн пачхьалкхана. «ОвхӀанистан» шайолу пачхьалкхан цӀе санна хьахийна 1857 шарахь Энгельс Фридриха1919 шарахь Йоккхабританех паргӀатйаьллачул тӀехьа пачхьалкх дуьненан йукъараллаша къобалйича, и цӀе чӀагӀйира 1923 шеран ОвхӀанийн Конституци тӀехь[13].

Географи

Файл:Pakistan Topography.png
ОвхӀанан рельеф

Рельеф

ОвхӀан лаьтта ГӀажарийн лам-акъарин къилбаседа-малхбален декъа тӀехь. Алсама долу мехкан дакъа атагӀаш а йу[14].

Маьхкан къилбехьа йу Бактрийн аре, оцуна тӀехь лаьтта гӀум-сазлаьттах йолу гӀум-аре, иза Кхаракумийн чеккхе йу. Къилбехьа а, малхбалехьа цунна гуо бина лаьмнийн системаш: Паропамиз, шин рогӀах лаьтташ йолу — Сафедкох (=КӀайн лаьмнаш), Сиахкох (=Ӏаьржа лаьмнаш), кхин а Гиндукуш.

Къилбехьа ду ЙуккъераовхӀан лаьмнаш а, Газни-Кандагаран чӀаплам а. Малхбузехь, Иранан дозанца, лаьтта акъари Наомид (=бӀарздаларан гӀум-аре) а, Систан кӀаг а. Йисттера къилбе дӀалоцу Гауди-Зира кӀагго, сазлаьттан-тӀоьнан гӀум-арено Дашти-Маргос (=валаран гӀум-аре), Гармсер а, Регистан а гӀум-аренаш.

Гиндукушан малхбузехьа лаьтта 3000-4000 м локхалла йолу лам-акъари Хазараджат. Ношак, шен локхалла 7492 м а йолуш болу.

Климат

ОвхӀанехь субтропикийн континентан климат йу, Ӏа шила ду, ткъа аьхке екъий, йовхий йу. Температуран а, йочанийн а йуккъера барам хийцало локхалле хьаьжна: Ӏай +8 тӀиера −20 °C тӀе а, кхин лахара а, аьхка +32 тӀиера 0 °C тӀе кхаччалц. ГӀум аренашкахь 40-50 мм йочанаш хуьлу шарахь, ткъа чӀаплаьмнашкахь — 200—250 мм, Гиндукушан мох кхета басешкахь 400—600 мм, ОвхӀанан къилба-малхбалехь, ХӀиндин океанан тӀиера муссонаш кхочучахь, 800 мм гергга. Максимум йочанаш хуьлу шалаьмнаш ду.

Кунар

Геологин хӀоттам

ОвхӀан дукхахберг Альпийн-Гималайн лелачу асан тӀехь бу, Туранан платформан къилбан дозанехь йолу Бактрийн аре йоцург.

Охьадоьду хиш а, Ӏаьмнаш а

Охьадоьду хиш, Къабул доцург, хӀордах ца кхета. Уггар доккханиг царех мехкан къилба дозанца охьадоьду Амударья ду, хи дуьллуш дӀасадоккхуш Герируд а, Гильменд а ду. Уьш Фарахруд, Хашруд, Харутруд хишца кхета Систан кӀаг чу, цу чохь кхуллу Хамун цӀе йолу цхьа тоба теза хин Ӏаьмнаш. Охьадоьду хиш схьадовлу шалаьмнашкара. Аренан хиш бӀаьста деста, ткъа аьхка лекъа. Ломан хишца алссама гидроэнергоницкъ бу. Дукхаха йолу кӀошташкахь шайн хьашташна а, латтан хи дилла а лаьттан бухара хиш бен дац.

Пайден маьӀданаш

ОхӀанан лаьттан кийра пайден маьӀданех буьззина бу, амма уьш доху меттигаш тайар ледара ду, тӀекхача халчу ломан кӀошташкахь хиларна.

ТӀулган кӀора а, мехала металлаш а, бериллий маьӀда а, саьнгал а, туьха а, шагатӀулг а, лазурит а, барит а, целестин а ду лаьттан кийрахь. Йолуш йу маьхкдаьтта, Ӏаламан газ, гипс доллу меттигаш. Теллана цӀестан, эчиган, марганцан маьӀданаш.

Къабул уллора Айнак олу цӀаста доллу меттиг лору Евразехь уггар а йоккха (тӀаьхьалона 240 млн т. гергга маьӀда ду шеца 2,3 % цӀаста а долуш (мах хадийна 2006 ш.), Къабулана гена йоцуш йу эчиган маьӀда доллу меттиг Хьаджигек (тӀаьхьалона 428 млн т. гергга маьӀда ду шеца 62-68 % эчиг а долуш), иза лору уггар а йоккху къилбаазин регионехь[15].

Истори

Персин империн малхбален дакъа хилла. Оцу хенахь дуьйна иза гӀажарийн оьздангаллин декъахь йу

ОвхӀан шира историн пачхьалкх йу. Дуьххьара нах ОвхӀан махка охьахевшина, лаххара а 5000 шо хьалха. Дуьненахь хьалхачарех йартийн йукъараллаш оцу регионехь йаратешам боцу хьост?].

Ӏилманчашна хетарехь, гӀажараш лелош долу цӀеран дин (зороастризм), кхолладелла ОвхӀан махкахь 1800—800 шерашкахь вайн эрал хьалха, ткъа Заратуштра ваха а ваьхна, вала а вела БалхахьгӀажарийн меттанашкахь, масала, авестийн маттахь, къамел дора оцу регионехь зороастризм тоеллачу хенахь. VI бӀешерашна йуккъахь вайн эрал хьалха, Ахеменидаш йукъбалийра ОвхӀан шайн Персин империна.

Ахеменидийн импери 330 шарахь вайн эрал хьалха йуьйжира Селевкидийн пачхьалкъан дакъа хилира. Буддизм дин коьрте деара оцу регионехь.

Грекийн-бактрийн пачхьалкх шен уггар а таеллачу муьрехь

Цул тӀехьа регион Грекийн-бактрийн пачхьалкхан дакъа хилира. ХӀиндийн-грекаш бохийра скифаш, ОвхӀан махкара лаьхкира вайн эрал хьалха II-гӀа бӀешераш чекхдовлуш. Грекийн-бактрийн пачхьалкх лаьттира вайн эрал хьалха 125 ш. кхаччалц[хьост?].

I бӀешарахь Парфянийн империино караберзийра ОвхӀан. II бӀешерашна йуккъахь а, чекхдовлуш а Кушанийн импери центр ОвхӀан махкахь а йолуш, буддийн оьздангаллин тӀехоьттира. Кушанаш бохийра Сасанидаш III бӀешарахьгуннаша, церан меттиг, шайн рогӀехь, дӀалецира эфталиташ, V бӀешеран хьалхпарчу декъехь оцу регионехь шайн пачхьалкх коьллина болчуЭфталиташ бохийра Тюркийн каганатан эскарша 557 шарахь. Амма, эфталиташан а, кушанийн а тӀехьешна аьтту белира жима пачхьалкх Къабулистан кхолла, тӀехьуо Саффаридийн бусулба куьйгалхоша схьабаьккхира мохк, цул тӀехьа Саманидийн а, Газневидийн пачхьалкхашна йукъах хилира иза.

Оцу муьрехь ОвхӀан мехкан йуккъехь Бамианийн тогӀена чохь кхоьллира буддийн килсийн комплексан йукъайогӀу Буддин Бамианийн жӀараш, церан хан 6 бӀешо йу, уьш хӀиндийн исбаьхьалла Гандхара йукъара йу, ткъа бахархоша буьйцура Гандхарийн (мотт), иза хӀиндийн меттан Деванагарин цхьа кеп йу.

Исламан а, монголийн а мур

750 шарахь — Ӏаьрбийн Халифатан малхбален дакъа.

Ӏаьрбаша схьабаьккхана, чу шайн оьздангалла а, Саманидийн импери йукъа йагӀча[23].

прототюркаш (тюркийн дай). ОвхӀан махкахь кхоллаелира Газневидийн импери (коьрта шахьар Газни), шена йукъахь Иранан, Йуккъера Азин, ХӀиндин дакъош долуш. Тодала дуьйлира Ӏилма а, оьздангалла а[23].

XII бӀешарахь чӀагӀъелира, шайн Ӏедал кӀелахь ОвхӀан а, лулара лаьттанаш а вовшахтоьхна, меттигера овхӀанан династи Гуридаш. бӀешераш долалуш Гуридийн пачхьалкх къарйира Хорезмо.

XIII бӀешарахь регионан тӀелетира Куртийн династин монголийн кӀелара пачхьалкх. ОвхӀан Хулагуидийн пачхьалкх а, Чагатайн улус а олучу монголийн шина улусан дозанехь бара. XIV бӀешеран шолгӀа декъехь ОвхӀан АстагӀа Тимаран империн йукъахь йара, ткъа иза велча кхузахь куьйгаллехь бара цуьнан тӀаьхьенаш, царех гӀараваьлларг моголийн Сийлахь Импери кхоьллина волу Къабулан эмир Бабур ву.

Сефевидийн Ирано а, ХӀиндера моголийн Сийлахь Империно а.

Хотаки династи

XVIII бӀешарахь ОвхӀанан мохк туркойн Сефевидийн Персийн импери йукъахь хилла. Перси гӀелъелча, масех гӀаттам а бича овхӀанийн кхолла аьтту белира цхьа могӀа элийн мехкаш — Кандагарийн а, Гератийн а. Кандагарийн элийн мохк бара Мир Вайсас кхоьллина пуштунийн Хотаки династин Ӏедал кӀелахь. шарахь овхӀанийн эскарш тӀелетира Сефевидана, кхин тӀе церан коьрта шахьар Надир-шахера.

Надир-шаха шен Ӏедал даржийра ОвхӀан махкахь, амма цуьнан Ӏедал гӀийла хилира, иза веллачул тӀаьхьа шарахь Сефевидийн импери йуьйхира.

Дурранийн пачхьалкх

Дурранийн импери ша тоеллачу хенахь

Дурранийн импери коьллина Кандагарехь 1747 шарахь тӀеман баьччо Ахьмад-шаха Дурранис. Иза йара дуьххьарлера шаболу овхӀанийн мехкаш вовшех тоьхна коьллина овхӀанийн пачхьалкх. Амма цул тӀаьха цуьнан болх дӀакхоьхьучара импери йохийна масех пачхьалкх кхоьллира — Пешаварийн, Къабулан, Кандагаран, Гератан.

Керла истори

ОвхӀан XIX бӀешераш чекхдовлуш.

Ингалсийн-овхӀанийн тӀемаш

Шен Доккха ловзар». Ӏалашо ОвхӀан мехкан доладар йолуш, Британийн империно цхьа могӀа тӀемаш бира, амма, тӀаьххьара а, 1919 шеран 19 августехь ОвхӀан бозуш цахиларх дери дан дийзира.

ОвхӀанийн паччахьалла

Аманулла паччахь Берлине зерат дар. Оцу зерато долийра ОвхӀанан а, Германан а стратегин накъосталла

Дипломатин гергарло ду Российн Федерацийца (гергарло хоьттина 1919 шарахь — ОвхӀан пачхьаллла йара РСФСР йозаш цахиларах дери дина хьалхара пачхьалкх).

Хьалхара республика а, Даудан диктатура а

Мухьаммад Дауд гӀиртара реформашца пачхьалкх тойан, амма иза цуьнга кхочуш ца дан делира.

Апрелан (Сауран) революци

1978 шеран апрелехь махкахь йолаелира революци. Президент Мухьаммад Дауд шен доьзалца вийра, ткъа Ӏедале еара коммунистийн ОвхӀанан Халкъан-демократийн парти (ОХДП).

ОвхӀанийн Демократин Республика. Чоьхьара тӀом болабалар

Аминан гӀала советийн КТУн леррина эскар тӀелеттачул тӀехьа

Нур Мухьаммад Тараки, ткъа Революцин кхеташонан председатель — Хьафизулла Амин. Правительствос болийра хийцамаш, масала, секуляризаци, оцуо чӀогӀа карзаха ехира овхӀанин йукъараллаш. Пачхьалкхехь болабелира чоьхьара тӀом. Куьйгаллера ОХДП парти 1967 шарахь дуьйна йекъалора шина фракцина — Халкъ а, Парчам а. Нур Мухьаммад Тараки, Халкъ фракцин корта, къайлаха вийра шайн фракцин декъашхочо, иза, Амин Хьафизулла пачхьалкхан корта хоьттира. ССРС Амин тешаме стаг цахийтира, мичча хенахь а Малхбузехьа верза там болуш вара иза.

Цуьндела советийн куьйгалхоша барт бира Амин дӀаваккха, коммунистийн правительство мостагӀашца ларайалийта ОвхӀане эскар а дагӀийтара. ЖамӀ, ССРС йукъагӀоьртира, хӀинца боьдуш болчу, чоьхьарчу тӀаман. АЦШ официалан позици: ССРС ОвхӀанан тӀе а летта иза дӀалаьцна. Президентан гӀалин советийн леррина эскар тӀелеташ Амин вийначул тӀехьа, Революцин кхеташонан председателан дарж дӀалецира Парчам фракцин коьрто Кармаль Бабрака.

Советийн эскаршца тӀом буора овхӀанийн муджахидаш. Цхьана хенахь царна гӀо дора финансашца а, герзашца а (дӀасалелон ракетийн комплекс «Стингер») АЦШ, Цийс, кхин а цхьа могӀа пачхьалкхаш а. Цасоццуш йолчу доьхьалоно ССРС куьйгалхошга ОвхӀанера эскарш арадаха дийзийтара.

1986 шеран 4 майхь ОХДП ЦК 18-гӀа пленуман бертаца Б. Кармаль мукъаваьккхира «могашалла бахьанехь». ДӀаваккхар бахьана Ӏедале Горбачев веана ССРС хилла хийцамаш бара. ОвхӀанийн Демократийн Республикин керла Революцин кхеташонан председатель 1 октябрехь хоьттира Наджибулла Мухьаммад. Цхьа бутт баьлчи, 30 ноябрехь, керла Лойя джирга конституцийца хаьржира иза пачхьалкхан керла президент. Саурийн революцино дӀадаьккхина дарж мета хоттийра. Советийн эскарш арадехира пачхьалкхера 1989 шарахь. Советийн эскарш арадаьхначул тӀехьа (1989) а Наджибулла Ӏедалехь висира кхин а кхаа шарахь.

ТӀалибаш Ӏедалехь

ТӀалибанан байракх