Гуьржийчоь

41°41′ къ. ш. 43°44′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Гуьржийчоь (маьӀнаш).
Гуьржийчоь
საქართველო
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Девиз: «Ницкъ марталлехь бу
гуьрж. ძალა ერთობაშია»
Гуьржийчоьнан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Файл:Tavisupleba instrumental.ogg
Georgia (orthographic projection with inset).svg
Маьрша йаьлла терахьаш ЧКДФР)
1991 шеран 9 апрелехь (ССРСх[* 1].)
Официалан мотт гуьржийн[* 2]
Коьрта гӀала Тиблиси,
Йаккхий гӀаланаш Тиблиси, Кутаиси, Батуми, Рустави, Зугдиди, Гори, Поти, Сухуми[* 3], Цхинвали[* 4]
Урхаллин тайпа парламентан республика[1]
Премьер-министр
Парламентан спикер		 Саломе Зурабишвили
Георгий Гахария
Арчил Талаквадзе
Латта
 • Шадерг 69 700 км²[* 5][2][3] км² (121-гӀа дуьненахь)
Бахархой
 • Мах хадор (2018) ▲3 729 600[4][* 6] стаг
 • Ларар (2014) 3 713 804[5][* 6] стаг
НЭТ)
 • Шадерг (2014)

37,209 млрд[6][* 6]

26,626 млрд.долл. (110-гӀа)
 • ХӀораннан а сина 9172[6][* 6] долл.
ДЧС (номинал)
 • Берриг (2018) 15,5 млрддолл.
 • ХӀораннан а сина 4068[7][* 6] долл.
АДКИ (2019) ▲ 0,78670-гӀа меттиг)
Ахча Лари (GEL, код 981)
Интернет-домен .ge
Код ISO GE
Код МОК GEO
Телефонан код +995
Сахьтан аса +4
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора[9]
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь
Road Map of Georgia.svg

Гуьржийчоь[10] (гуьрж. საქართველო [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], Сакартве́ло) — Чоьхьара Кавказан малхбуза декъехь Ӏаьржа хӀордан малхбален бердашца лаьтта пачхьалкх[11][12][13][14], йукъайоьду Хьалхара Азин а, Гергара Малхбален а[* 7]; хьовсу цуьнга цкъаццӀа Европин а, Азин а дозанер мехке санна[* 8], наггахь — таханлера Европин дакъа санна[27].

Официалан 2014 шеран Дуьненахь 131-гӀа меттигехь йу бахархойн барамца, 119-гӀа майданца.

Коьрта шахьар — Тиблиси. Пачхьалкхан мотт — гуьржийн.

Гуьржийчоь — урхаллин ийна кепара унитаран пачхьалкх. 2018 шеран 16 декабрехь Гуьржийчоьнан президентан дарж дӀалаьцна Георгий Гахария ву.

Конституцица Гуьржийчоьнан йукъайогӀу 2 автономин республика, 9 мохк, цаьрца нисйина коьрта шахьар а.

Гуьржийчоьн малхбузехьа Цхинвалин регионан а мехкаш де-факто урхалла деш дац гуьржийн правительство, цуо, ОБСЕ Парламентан ассамблейс, Европин комиссисмах хадабо Российс оккупаци йина Гуьржийчоьнан дакъа санна. Российс, Никарагуас, Наурус, Венесуэлас[31][32], Шемас[33][34] къобал дина уьш, Республика Абхази а, Республика Къилба ХӀирийчоь/Алани а пачхьалкхаш Гуьржийчоьнах маьрша хилар.

Этимологи

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан цӀе
Венецин гӀараваьллачу картографан Фра Маурон картин тӀехь «Горгани».

Гуьржийчоьнан эндоним («საქართველო, Сакартвело» — «Картли (сий. Георгих, иза хӀокху мехкашкахь лераме хиларнаширагӀажарийн Вркан[37] дашца. Гуьржийчоь эрмалойн маттахь — «Վրաստան» (Врастан), ширачу заманахь — «Վիրք» (Вирк), гочдича «Лакхара мохк» бохург ду.

Пачхьалкхан символаш

Байракх

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан байракх

Таханлера байракх тӀеэцна 2004 шеран 14 январехь башхачу «Байракхах законца»[38], цунна чохь, масала, байракха схема ло шеен пропорцешца. Йохаллин а, шораллин а барам — 3:2. ЖӀаран шоралла кӀадин шораллин 1/5 дакъа.

ХӀост

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан хӀост

Гуьржийчоьнан Сийлахь Георгийн, говрахь, чӀуца саьрмак буьйш, детин куц долуш. Турсан тӀехула дешийн таж йу, и лаьцна ду дешийн ши БагратионгӀеран (Багратиони) цӀийнан хӀостах.

Шатлакхан илли

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан шатлакхан илли

Гуьржийчоьнан таханлера шатлакхан илли «Тависуплеба» тӀеэцна 2004 майхьПалиашвили Захарийн (1871—1933) шина Маградзе Давид, цуо лелийна гуьржийн поэтийн-классикийн Церетели Акакийн, Пшавела Важийн, Орбелиани Григолан, Табидзе Галактионан байташна йукъара цитаташ.

Истори

Коьрта йаззам: Гуьржийчоьнан истори

Шира мур

Коьрта йаззам: Исторел хьалхара Гуьржийчоь

Вайн эрал 1,8—1,6 млн шо хьалха хӀинцалерачу Гуьржийчоьнан махкахь даьхна Homo erectus georgicusHomo erectus кепан бухара кеп[43]; Homo erectus georgicus ца хилла хӀинцалерачу адамийн дайх.

Пачхьалкхел хьалхара мур а, этногенез а

Гуьржийчоьнан исторехь коьрта роль ловзийра Лазистан, Кларджети) а, къилбаседа Эрмалойчоь (Лори) а, Российн ӀаьржахӀордан бердйист (Сочин кӀошт) а, ткъа иштта Эрети). Дукхаха болу бакхий талламхой-картвелологашашира даймохк а къилбаседа Месопотамин тӀиера Джанашия Симон Николозовичан термин «Хатта-Субарети»семигӀеран, картвелийн цивилизацин цхьа кхерч бен ца бисира – Къилба Кавказ.

Воккха картвелологан Чикобава Арнольдан хетарехь, вайн эрал хьалхара III эзарлагӀа шерашкахь цӀеххьана беха меттиг жимъелла цхьаъ хилла йолу картвелийн йукъаралло шайн консолидации яйира. Уггаре хьалха иза гойту шира картвелаш буьйцуш хилла шира картвелийн мотт хийцабаларо: картвелийн тайпанашна йукъахь уьйр талхар йа ца хилар бахьнехь, царна йукъара диалектийн башхаллаш чӀагӀъйелира, меттагеннаш йукъадевлира.

Шира картвелийн этно-меттан дивергенци хиллачул тӀаьхьа кхоллайелира сванийн (къилбаседа а, малхбуза а Гуьржийчоь) а, -занийн (къилба, йуккъера, малхбален Гуьржийчоь) а тайпанийн тобанаш, цара тӀаьхьа мехкан латтанаш тӀехь кхолла йолийра дуьххьарлера пачхьалкхан цхьаьнакхетараллаш (Диаоха, Колхида, Забаха), гуьржийн къам кхолладаран процессехь уьш коьрта элементаш хилира[46].

Хьалхара пачхьалкхаш а, шира мур а

Вайн эрал хьалхара III эз. шераш чекхдовлуш буьйхира картвелийн тайпанийн тайпанан-некъийн хӀоттам, уьш дехьабевлира тӀеман демократин тӀиера кхиинчу тайпанийн берташна тӀе, ткъа вайн эрал хьалхара II эз. шерашна йуккъехь шира картвелаш дехьабовлу хьалхарчу пачхьалкхийн тӀегӀане[47].

Уггаре хьалхарчех а, яккхийчех а Гуьржийчоьнан хӀинцалера махкахь лаьттина пачхьалкхан кхолламаш бу: Диаоха (Диаэни Колха (Колхида Мегрели, Сванети), Забаха къилба-малхбален Гуьржийчохь (Диаохин, Колхин, Забахин дозанашца, цуо гойту билгалъялла когаметталла.

Вайн эрал 845 шо хьалха хуьлу Салманасар III-гӀа паччахь коьртехь а волуш ассирихой шозлагӀа тӀелета Диаохан паччахьна Асиан. Колха ан, Диаохан а цхьацца меттигаш Ассирин куьйгакӀела йоьда. Вайн эрал 810 - 763 шераш хьалхарчу муьрехь керла кхоьллинчу хурритийн пачхьалкхийн Урарту, Менуа, Аргишти паччахьаш къиза тӀемаш до Диаохаца а, Колхица а; вайн эрал 810 - 770 шераш хьалхарчу муьрехь Урартун паччахьо Утуфурсиса аннекси йо къилба областашна Диаохин а, Забахан а.

Вайн эрал 750 шо хьалха Колхо схьайоккху Диаоха, болабо беха тӀом хурритийн пачхьалкхаца Урартуца. Вайн эрал VII бӀешо хьалха киммерихой тӀелатар бахьнехь Колхида чӀогӀа гӀелло, Урарту а, Ассири а гуттаренна хӀаллакйо.

Вайн эрал VI бӀешо хьалха Ахеменидийн империно схьайоккху къилба Колхида, йолало грекийн колонизаци. Вайн эрал V бӀешо хьалха, хӀинцалерачу малхбуза Гуьржийчоьнан махкахь, кхоллало керла Колхидан пачхьалкх (Эгриси), иза лаьттира вайн эрал IV бӀешо хьалхара мур кхаччалц.[43].

Вайн эрал IV—III бӀешо хьалха хӀинцалерачу малхбален Гуьржийчоьнан махкахь кхоллало Иберийн паччахьалла (Картли) (иза лаьттина VI бӀешо кхаччалц)руман баьчча Помпей эскарца тӀелетира Иберийн паччахьаллин[43].

Вайн эран I бӀешарахь, меттигерачу Ӏадаташца, сахьаба Андрей Первозваннис Гуьржийчоьнна чудохьу ГПК.

35 шарахь Картлин эскар тӀелета Эрмалойчоьнна; эрмалойн Ӏарш тӀе паччахь хиира Картли паччахьан Фарсманан ваша — Митридат[43]. 63 шарахь Колхида Руман империн йукъайахара[43].

331 шарахь сийлахь Нинин белхашца керсталла Иверин пачхьалкхан дин кхайкхийра[43].

IV—VI бӀешерашкахь Колхида лаьттинчу махкахь чӀагӀло Лазийн паччахьалла; цуо шен куьйгакӀела балабо къилбаседа Колхидан Абазги, Апсили)Вахтанг I Горгасал (безчу нахан йукъатоьхна волу) гӀотту СасанидгӀарна дуьхьала[43]{{ref+|Вахтанг I Хосроид (440—502 гергара шераш) — V бӀешеран шолгӀачу декъера Иберин/Иверин паччахь, гуьржийн пачхьалкхан бух билланчех цхьаъ. Митридат V-гӀачун кӀан ХосроидгӀеран (Хосровани) некъех ву. Цуьнан кунья «горгасал» хилла, иза гочдо гӀажарийн маттара «берзан корта» олий (цуьнан тӀеман куьйн кеп бахьнехь).

542 шарахь болало Боккха тӀом»[43], иза чекхболу 562 шарахь.

608 шарахь килса йекъало Гуьржийн а, Эрмалойн а килсанашка[43].

627 шарахь Византийн императоро Ираклийс гуо лоцу Тиблисин[43], ткъа шолгӀачу шарахь гӀала йоккху гӀажарша[43].

654 шарахь Ӏаьрбийн халифатаца бертан куьг йаздо, цунна цӀе йелла «Бакъо ларъен грамота»[43].

Йуккъера бӀешераш

735 шарахь Ӏаьрбийн баьччо Марван II ибн Мухьаммада (Марван Къораниг) тӀелетира Гуьржийчоьнна; иза гӀертара Эгрисихуьла ГӀазарчу дехьа а ваьлла, из ахӀаллакъянТиблисин эмират — Ӏаьрбийн халифатан эгидехь. Тиблисин эмиратан урхалла дира хьалха ШуӀабгӀеран некъаша (ОмиягӀеран некъийн гар), ткъа цул тӀаьхьа, эмира СаӀака шена дарж тӀерадаьккхинчул тӀаьхьа, уьш хийцира ДжафаргӀеран некъаша. 786 шарахь Лазийн паччахьалла цхьаьнакхета Абазойчоьнца, кхуллу Абхазийн паччахьалла.

813 шарахь Ашот I Куропалата кхуллу Тао-Кларджети олалла[53].

853 шарахь Тиблиси схьайоккху коьртехь БугӀа-Тюрк волу Ӏаьрбийн эскарша[43].

888 шарахь Адарнасе IV Багратионис метахӀоттийрв гуьржийн монархи[54][55], цуьнца цхьаьна тӀеэцна «Картвелийн паччахьан» дарж.

Ошкера Давид III-гӀачун сурт.

914 шеран эмир Абул-Къасим чувоьда къилба а, малхбален а Гуьржийчу[43].

979 шарахь Давид III Куропалатан гӀоьнца охьатаӀийна Варда Склиран Василий II-гӀачун дуьхьала гӀаттам[43].

1008—1010 шерашкахь паччахьо Баграт III-гӀачо кхуллу Цхьаьнатоьхна Гуьржийн паччахьалла, 1010 шарахь Кахети а, Эрети а тӀетоьхна[43].

1023 шарахь Гуьржийчоьнна а, Византийна а йукъахь машаран барт бина, амма 1028 шарахь йуха а Византи Гуьржийчоьнна тӀелета[43].

1064 а, 1068 а сельджукаш шозза Гуьржийчоьнна тӀелета[43].

1073 шарахь феодалаш гӀовтту Георгий II-гӀачун дуьхьала[43].

1083 шарахь Георгий II-гӀаниг волавелла ял йала сельджукашна, 1099 шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо сацийна луш йолу ял[43].

Давид ГӀишлошйархо, Гуьржийчоьнан йуккъера бӀешерийн уггаре гӀарабевллвчу пачхьалкхан гӀуллакххойх цхьаъ, цуо хьесап дина гуьржийн олаллаш цхьаьна пачхьалкхе вовшахтохарна.

1104 году шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо кхойкху Руис-Урбнисин гулам; 1106 шарахь йан йолийра Гелатин килс[43].

1110 шарахь туркойх-сельджукех мукъайаьккхира Гиши, 1118 шарахь — Лоре. 1121 шеран 12 августехь сельджукийн эскар эишийра гуьржаша Дидгоран тӀамехь, кхин дӀа 1122 шарахь туркойх-сельджукех мукъа йаьккхира Тиблиси, 1123 шарахь — Дманиси.

1210 шарахь Гуьржийчоь тӀелета къилбаседан хорезмшахо Джалаладдин.

1266 шарахь Самцхе олалла дӀакъаьста Гуьржийчоьнах.

1386 - 1403 шерашкахь Георгий VII-гӀачо а машаран барт бира[43].

XV—XVIII бӀешераш

XV бӀешарахь Гуьржийчоь йуьсу бусалбанийн мехкашна йуккъехь, фактехь къевлина хиларна, къенло. Цхьаьнатоьхна Гуьржийчоьнан тӀаьххьара паччахь хилира Георгий VIII-гӀа; кхин дӀа Гуьржийчоь йуху кегийра пачхьалкхашка: Картлин паччахьалла, Кахетин паччахьалла, Имеретин паччахьалла, Самцхе-Джавахети.

XVI бӀешарахь хӀинцалера Гуьржийчоьнан мехках Ӏусман империн а, сефевидгӀеран Иранан а дуьхь-дуьхьала латтаран аре хуьлу; 1578 - 1590 шерашкахь боьду туркойн-гӀажарийн тӀом Чоьхьара Кавказан доладархьама, жамӀехь Чоьхьара Кавказ йойу ГӀажарчоьно. ТӀаккха а, кхин дӀа, 1597 шарахь, Шах-Ӏаббаса лохку туркой Гуьржийчура а, Кавказера а, ткъа 1599 шарахь мукъайолу Ӏусманех Горин гӀап[43].

Российн империн йукъахь

Багратион Пётр Иванович