Адыгейчоь

44°39′ къ. ш. 40°00′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Адыгейчоь (маьӀнаш).
Республика (пачхьалкх)
Адыгейчоь
адыг. Адыгэ Республик
Acheshbok, Южные отроги горы Ачешбок, драматичные погодные условия раннего лета, Западный Кавказ.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Адыгейчоьнан шатлакхан илли
44°39′ къ. ш. 40°00′ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Майкоп
Корта Мурат Кумпилов
Пачхьалкхан кхеташонан — Хасэн председатель Владимир Нарожный
Истори а, географи а
Кхоллар 1991 шеран 3 июлехь
Латта
  • 7600 квадратан километр
Сахьтан аса +3
Йаккхий гӀаланаш Майкоп, Адыгейск
Бахархой
Бахархой ↗463 088[2] стаг (2020)
Официалан меттанаш оьрсийн, адыгейн[3]
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-AD
Официалан сайт
Адыгейчоь картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден Халкъийн доттагӀаллин орден
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Sound.png Арахьара аудиофайлаш
Sound.png Республика Адыгейн хӀост (Инс.)
Sound.png Республика Адыгейн хӀост (Адыг.)
Российн Банкан 10 сом мах болу иэсан нахарт (2009)
Адыгейчоьн физикин карта

Респу́блика Адыге́й (республикаКъилба федералан гуонан йукъайоьду, Къалбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа. Коьрта шахьар — Майкоп гӀала.

Республикин мехкан массо а агӀора гуо бина Краснодаран махко.

Кхоьллина Кубанан-ӀаьржахӀордан областан Майкопан а, Екатеринодаран а дакъойн махкахь, 1928 шеран августехь цӀе хийцина Адыгейн автономин область аьлла, 1991 шеран 3 июлехь республика йина[6][7].

Пачхьалкхан меттанаш: кхурдойн меттанаш.

Географин хьал

Адыгейчоь лаьтта Кубанан аьрру бердашца, дӀалоцу Кубанйисттера таьӀна (Кубандехьара) аренан йуккъера дакъа а, Къилбаседа-Малхбузан Кавказан къилбаседа басеш а.

Республикин коьрта мохк бу Кубанан доккхачу шина ген йукъахь — КӀайн а, лаьтта 44° а, 45° а къ.-с. ш. параллелашна йукъахь, 45-гӀа параллело йоькъу Краснодаран хилоттийла а, Кубанйисттера аренан къилбаседа дакъа а, 44-гӀа чекхйолу ломан кӀошташкахула Псенодах Ӏоман а, Лагонакан акъарин йуккъерачу декъехула, Гиагински гӀаланан жимма малхбузехьа.

Адыгейчоьн доза ду Йоккха Сочин Адлеран, Лазаревски, Хостински кӀошташца — къилбехьа, Довха Хьост гӀалин администрацин мехкаца а — малхбузехьа, Мостовскан, Лабински, Курганински кӀошташца — малхбалехь.

Адыгейчоьнан майда — 7790 кв.км., дозанийн дохалла — 900 км, республикин йохалла мехкан къилбаседехьара къилбехьа — 208 км, малхбузера малхбалехьа — 165 км.

Ӏаламан тӀаьхьалонаш

Адыгейчохь хьаннийн тӀаьхьалонаш шорта йу, цара дӀалоцу мехкан кхоалгӀа сов дакъа, къилба агӀора. МаьӀданех кӀеззиг Ӏаламан газ ю, шорта бу гӀишлошъяран гӀирсаш (сацкъар-латта, кир-маьӀда), республикин лаьмнашкахь доллу кӀеззиг деши[8], маьӀдан гӀирсаш.

Сахьтан аса

Адыгей Москохан хенан сахьтан зонехь йу. Сахьтан аса: UTC+3.

Климат

Адыгей Республикин климат барамехь-йовха а, дикка кӀеда а ю. Регионан климат кхолларан боккха Ӏаткъам бо атмосферан циркуляцин амало. Меттигера ладаме климатан а, рекреацин а амал ю, малх къегаран йохалла. Дерриг а республикехула шарахь дагардо 200 - 250 декхна де; цхьаьнатоьхна мелхан радиаци хуьлу 115 - 120 ккал/кв.см.

Доккхачу тӀегӀанера Адыгейчоьнан климатан амал билгалйоккху республикин географин хьолан башхаллаш, уггаре хьалха, гӀуорош боцу Ӏаьржа хӀорд гергахь хилар, меттиган шоралла, локхалла, Къилбаседа-Малхбузан Кавказан ломан раьгӀнаш латтар. Ӏаьржа хӀорд дика йовхонан «аккумулятор» ю, аьхка гулйой, Ӏаьнан заманахь гуонахьарачу меттигашна кӀез-кӀезиг луш дӀало цуо. Цуьнца цхьаьна иза Ӏаьржа хӀордан циклонаш кхоллало хьост ду, цуо бердашкарчу кӀошташка тӀуналла яхьа.

Шен рогӀехь, Кавказан лаьмнаш сацадо тӀуьна малхбузера мехаш, аьтту бо республикин мехкан тоъал тӀуналла латто бӀаьстенан-аьхкенан заманахь. Цундела Адыгейчохь йочанаш шозза дукха хуьлу, масала, Краснодаран мехкан къилбаседан аренан зонехьчул. Йочанаш йолуш шарахь 115 – 150 де хуьлу. Довха 200 – 210 шо шарахь хуьлу.

Республикин махкахь йочанаш яр цхьабосса дац, кхин чӀогӀа башхалла ю ломан кӀажошкарчу зонехь. Церан барам тӀекхета лакха мел волу. Амма йочанаш йекъаран боккха Ӏаткъам бо меттиган орографино. Иштта, Лагонакин акъарин къилбаседа басе ша-кепара «орографин экран» ю, цунна хьалха йочанийн барам цӀеххьана тӀекхета. Уггаре дукха йочанийн шеран юккъера барам (2744 мм) хааелла Белореченски дукъ хадорехь.

Мехкан механ раж иштта куьйга кӀела ю меттиган орографин. Иштта, нагахь Бели эркан тогӀен чохь йолчу Гузерипль эвлахь – къилбаседа, къилбаседа-малхбален, къилбан, къилба-малхбузан агӀора ду. Махкахь мехаш башха сиха ца хуьлу. Уггаре чӀогӀа шторман мехаш хаало дукхах дерг Ӏаьнан заманахь, доьзна ду деккъа кхузахула атмосферан фронташ чекхйовларца. Ломан а, ломан кӀажошкара а зонан механ рожан амалин башхалла ю ломан-тогӀин мехаш хилар.

Адыгейн мохк къилбаседера къилбехьа беха боццушехь (200 км гергга), республикин климат чӀогӀа тайп-тайпана ю. Къилбаседа аренан декъехь климат барамера континенталан ю, ломан кӀажошкахь - йовха, тӀуьна, ткъа къилба декъехь – лекха лаьмнийн шийла климат. Ерриг лаьрча Адыгейчоьнан климатан ресурсаш дика ю юьртабахаман, промышленность, транспорт, рекреаци кхиарна. Климатан башхаллаш дика къаьста шеран заманашца. Республикера Ӏа кӀезиг ло долуш, барамехь шийла, кӀеда ду. Наггахь бен доцу шерашкахь иза долало сихха. Дукха хьолахь хуьлу беха Ӏаьн хьалхара мур. Оцу заманахь хуьлу хийцало шелонаш а, йовхонаш а дерриг ло а дешаш.

Адыгейчуьра Ӏа доладаларан йукъара барам ноябран чеккхе ю, оцу хенахь хӀаваан температура охьайолу -5°С. Уггаре шийла Ӏаьн бутт январь бу. Юккъера дукхашеран температура -2,0°С тӀиера (аренашкахь) -4,4°С кхаччалц (лаьмнийн кӀажошкахь). Ӏаьнан заманахь сих-сиха дикка шелонаш хуьлу, оцу хенахь температуран минимум охьайолу -20, - 25°С. Цу тӀе абсолютан минимум хила тарло -30, - 35°С. Ӏаьн юккъехь цӀеххьана йохъяла тарло +5, +10°С температурашца, лайнаш а дашош, ша а бохош, хиш а дестош. Дукха хьолахь и йовхонаш йоьзна бовхачу бекъачу мехца - фенца.

Лайн чкъор аренашкахь стомма дац - 6 - 10 см, ломан кӀажошкахь а, ломахь а 50 см тӀиера 2 - 5 м кхаччалц ду. Луон кӀоргаллин максимум (6,1 м) хилла ломан Фиштан тобанехь. Аренан декъехь латта гӀуорадар 15 - 30 см сов ца хуьлу. БӀаьсте йоьзна Азин баран максимум лагӀъяларца, цуьнан малхбузан агӀо малхбалехьа юхаяларца. Иза бахьнехь, лаьттанйукъарахӀордан циклонийн аьтту болу малхбалехьа а, къилбаседа-малхбалехьа а кхача. Цуьнца йоьзна йовха хӀаваан массаш къилбехьара а, къилбаседехьара а таро йо сихха хӀаваан температура айа, яшийта, латта доххо. Адыгейчоьнан бӀаьстенан циркуляцин башха амал ю атмосферийн процессийн чӀогӀа хийцамаш хилар а, сихха хӀаваан массаш хийцаялар а.

БӀаьсте аренашкахь хьалха юлу (юккъера дукхашерийн хаамашца, февраль чекхболуш – мартан юьххьехь), ткъа лаьмнашкахь 2000 м лакхахь – март чекхболуш а, тӀаьхьа а. Март болалуш луо дерриг деша аренашкара, ткъа дерриг латта деша февралехь. Йохъялар бӀаьста сиха хуьлу. БӀаьсте йолаелла 15 де даьлчи – мартан бохаллехь, хӀаваан температура +5°С сов йолу, ткъа 10 - 20 апрелехь - +10°С сов хуьлу. Оцу хенахь гӀуоролаш дӀайовлу. Аьхка хӀаваан массийн циркуляци дикка лагӀло. Хенан-хӀоттам коьртаниг кхоллало меллаша йогӀу азоран а, арктикан антициклонийн хӀаваан массийн трансформаци бахьнехь, цунна дика гӀо до алсама мелхан радиаци яро. Адыгейчуьра аьхке лаьтта юккъера барам 140 дийнахь. Республикин аренан декъехь иза тӀекхочу майн хьалхарчу декъехь, ломан кӀажошкахь - 10 - 15 де тӀаьхьа, ткъа лаьмнашкахь 1700 - 1800 м хӀордан тӀегӀанал лакха кхаччалц – июнан хьалхарчу декъехь. Шеран уггаре бовхачу беттан температуран юккъера барам – июлехь аренашкахь хуьлу +23,2°С, ткъа ломан кӀажошкахь +20, + 22°С. Аьхке аренашкахь йовха а, йекъа а хуьлу, ломан кӀажошкахь дикка шийла хуьлу. Дикка лекхачу лаьмнашкахь хӀоьттина хӀаваан температура + 10°С хьалаялар ца хаало.

Аьхкенан йочанаш чӀогӀа догӀан амалехь хуьлу. Адыгейчоьнан берриг аренан махкахь йовхачу муьрехь 300 - 400 мм догӀа догӀу. Ломан кӀажошкахь оцу муьрехь тӀекхета 500 - 550 мм, ткъа лаьмнашкахь 800 - 1000 мм. Аренашкахь гуьйре тӀекхочу сентябрь чекхболуш – октябрь болалуш, ломан кӀажошкахь 10 - 15 де хьалха. Гуьйренан юьххьехь бовха, бекъа, бекхна хенан хӀоттам хуьлу. Октябран шолгӀачу декъехь хӀаваан температура 10°С охьайолу, соцу жигара юьртабахаман культурийн вегетаци, хаало дуьххьара гӀуоролаш. ДогӀанаш деха, массанхьа хуьлу. Ноябрехь хӀоьттина хӀаваан температура охьайолу -5°С, юьртабахаман культурийн вегетаци ерриг соцу.[9]

Истори

Коьрта йаззам: Адыгейн истори

1991 шеран декабрехь — 1992 шеран январехь хилира Республика Адыгейн Лакхарчу Советийн депутатийн харжамаш. Кхоьллира Адыгейн исторера дуьххьарлера парламент. Пачхьалкхан Совет — Хасэ.

1992 шеран январехь хаьржира республикин дуьххьарлера президент Джаримов Аслан. 1992 шеран мартехь — Республика Адыгейн Лакхарчу Советан дуьххьарлера председатель Тлеуж Адам. Хазрет Совмен, 2007 шерера 2017 шо кхаччалц — Тхакушинов Аслан. 2017 шарахь дуьйна Республика Адыгейн Корта — Кумпилов Мурат ву.

1993 шеран 25 декабрехь болх бан йолаелла Российн Федерацин Конституцис къобалйина Адыгейн республикин статус.

Республика Адыгейн Конституци чӀагӀйина Закононашкхолларан Гуламо (Хасэ) 1995 шеран 10 мартехь.

Бахархой

Коьрта йаззам: Адыгейн бахархой

Росстатан хаамашца республикин бахархойн барам 463 088[2] ст. (2020). Бахархойн луьсталла: 58,36 ст./км (2020). ГӀалийн бахархойн: 46,32[10] % (2017).

2017 шо чекхдолуш баларан коэффициент хилира 12.6 промилле. Берриг бахархойн чот йича кхочу, шарахь Республика Адыгейн регионехь кхелха 5713 стаг.[11]

Къоман хӀоттам

Багарбина шо 1979[12] 2002[13] 2010[14]
Берриг бахархой 404 390 ↗ 447 109 ↘ 439 996
Къам гайтинарш 404 390 (100 %) ↗ 445 306 (100 %) ↘ 425 386 (100 %)
Оьрсий 285 626 (70,6 %) ↗ 288 280 (64,7 %) ↘ 270 714 (63,6 %)
Адыгейш 86 561 (21,4 %) ↗ 108 757 (24,4 %) ↗ 109 699 (25,8 %)
Эрмалой 6 359 (1,6 %) ↗ 15 268 (3,4 %) ↗ 15 561 (3,7 %)
Украинаш 12 078 (3,0 %) ↘ 9 091 (2,0 %) ↘ 5 856 (1,4 %)
Кхурдой 2 (0,0 %) ↗ 3 631 (0,8 %) ↗ 4 528 (1,1 %)
ГӀезалой 2 415 (0,6 %) ↗ 2 904 (0,7 %) ↘ 2 571 (0,6 %)
Цигонаш 1 109 (0,3 %) ↗ 1 844 (0,4 %) ↗ 2 364 (0,6 %)
Азербайджанаш 274 (0,1 %) ↗ 1 399 (0,3 %) ↗ 1 758 (0,4 %)
Желтой 1 021 (0,3 %) ↗ 1 726 (0,4 %) ↘ 1 385 (0,3 %)
Белорусаш 2 244 (0,6 %) ↘ 1 934 (0,4 %) ↘ 1 253 (0,3 %)
Кхин къаьмнаш 6 701 (1,7 %) ↗ 10 472 (2,4 %) ↘ 9 697 (2,3 %)
Къам ца гайтинарш 0 ↗ 1 803 ↗ 14 610
гайтина 1000 сов барам болу къаьмнаш 1000 человек
Адыгейн (Чергазийн) АО 1926 ш. этнографин картин тӀаьхь
Файл:Ethnographic map of Adygeа (Этнографическая карта Адыгеи, 2010).png
Адыгейн этнографин карта (2010)

Адыгейш беха, коьртаниг, 45 эвлахь, ткъа кхин а Майкоп гӀалахь, Энем, Яблоновски, Тлюстенхабле поселкашкахь. Уггаре гулахь хевшина уьш Тахтамукайн, Теучежан, Шовгенан, Кошехаблан, Красногвардейски кӀошташкахь.

Косово а, Метохи а автономин махкара правительствон «Пачхьалкхан гӀоьнан Автономин мехкан Косовра (Бертан Республика Югослави) адыгаш (чергазий) Республика Адыгей кхалхош дӀататта йиш йоцу белхаш»[15] цӀе йолчу сацамца араяьккхира чергазийн тоба (42 доьзал[16] (200 ст. гергга), охьаховшийра Майкопе а, керла эвла Мафэхабле (Майкопан кӀошт) а.

Йуьртан меттигашкара бисина бахархой беха гӀазакхийн гӀаланашкахь, кӀотаршкахь, эвланашкахь, посёлкашкахь.

Оьрсий беха республикин берриг махкахь, гулахь беха Гиагин а, Майкопан а кӀошташкахь, дукха бу уьш Красногвардейски, Тахтамукайски кӀошташкахь.

Украинаш хевшина баьржина ерриг Адыгейчухула.

Адыгейхь гулахь беха гӀезалой: Киров (Шовгенан кӀошт), Политотдел, Отрадни (Кошехаблан кӀошт) кӀотаршкахь, Афипсип эвлахь (Тахтамукайн кӀошт), Майкоп гӀалахь.

Эрмалой гулахь хевшина Майкопан кӀоштахь: Пролетарски, Цветочни, Къилбаседа-Малхбелен бошмаш, Шаумян кӀотаршкахь, Тульски посёлехь, Кужорски гӀалахь, Майкопехь.

Кхурдой: Бели, Преображенски, Садови, Еленовски, Красногвардейски ярташкахь, Бжедугхабль эвлахь (Красногвардейски кӀошт).

Желтой: Гавердовски кӀотарахь (гӀалин гуо Майкоп).

Бахархойн къоман хӀоттам кӀошташкахула (2002 шо)[17]:

Мохк Оьрсий Адыгаш Эрмалой Украинаш Кхурдой
Майкоп гӀ. 72,6 % 16,7 % 3,0 % 2,5 % 0,0 %
Адыгейск гӀ 18,1 % 78,4 % 0,4 % 0,6 % -
Йуьртан меттиг
Майкоп гӀ.		 79,9 % 6,0 % 2,3 % 2,6 % 0,8 %
Гиагинскан кӀошт 86,7 % 2,8 % 3,1 % 2,1 % 0,1 %
Кошехаблан кӀошт 43,0 % 49,4 % 2,0 % 0,8 % -
Красногвардейскан кӀошт 63,0 % 17,3 % 1,8 % 1,7 % 10,3 %
Майкопан кӀошт 81,2 % 1,5 % 10,0 % 2,8 % 0,1 %
Тахтамукайн кӀошт 54,7 % 34,7 % 2,6 % 1,8 % 0,1 %
Теучежан кӀошт 27,2 % 68,4 % 1,0 % 0,8 % 0,1 %
Шовгеновн кӀошт 33,6 % 62,5 % 0,4 % 0,7 % 0,0 %

Бахархойн къоман хӀоттам 2010 шеран багарбарца[18]:

Мохк Оьрсий Ст. Адыгаш Ст. Эрмалой Ст. Украинаш Ст. Кхурдой Ст. Цигонаш Ст.
Гиагинскан кӀошт 86,77 % 27 458 2,81 % 889 3,85 % 1 218 1,35 % 428 0,26 % 83 1,53 % 484
Майкопан кӀошт 81,44 % 46 739 1,80 % 1 031 10,66 % 6 119 1,81 % 1 036 0,21 % 122 0,92 % 528
гӀ. гуо Майкоп 71,84 % 112 802 17,83 % 27 216 2,96 % 4 651 1,87 % 2 933 0,13 % 203 0,26 % 413
Майкоп гӀ. 71,29 % 96 119 18,19 % 24 526 3,03 % 4 085 1,88 % 2 537 0,03 % 36 0,15 % 201
Красногвардейскан кӀошт 64,14 % 19 683 16,14 % 4 953 1,76 % 539 0,95 % 290 13,11 % 4 024 0,26 % 80
Тахтамукайн кӀошт 57,10 % 38 257 33,21 % 22 247 3,02 % 2 022 1,17 % 782 0,12 % 78 0,37 % 245
Кошехаблан кӀошт 40,12 % 12 147 51,90 % 15 711 2,02 % 612 0,55 % 167 - - 1,87 % 565
Шовгеновн кӀошт 32,77 % 5 532 62,88 % 10 613 0,55 % 92 0,37 % 63 - 1 0,08 % 13
Теучежан кӀошт 28,06 % 5 626 65,82 % 13 195 1,15 % 230 0,56 % 112 0,08 17 0,18 % 37
Адыгейск гӀ. 17,60 % 2 120 79,04 % 9 521 0,59 % 71 0,33 % 40 - - - -
гӀ. гуо Адыгейск 17,09 % 2 470 79,93 % 11 549 0,54 % 78 0,29 % 42 - - - -

МогашаллаӀалашйар

Республика Адыгейчохь 2018 шеран хаамашца бу[19]:

  • 119 ВИЧ-инфекцица цомгуш верг,
  • 1799 цомгуш верг ракца,
  • 210 йовхарийн цамгар йолу пациент,
  • 1739 наркоманех дарба лелош берш,
  • 11556 стаг маларх дарба лелош берш,
  • 26 цомгуш верг чӀурамцамгарх.

Нах беха меттиг

Нах беха меттигаш 5 эз. сов вахархо веха
Майкоп ↗141 475[20]
Яблоновски ↗41 847[21]
Энем ↗20 617[21]
Гиагински ↗14 236[21]
Адыгейск ↗12 910[21]
Керла Адыгейчоь
  1. Н/Д[22]
Хански ↘11 565[21]
Тульски ↘11 347[21]
Красногвардейски ↘9477[21]
Кошехабль ↗7255[21]
Каменномостски ↗7098[21]
Дондуковска ↗6820[21]
Краснооктябрьски ↗6631[21]
Тахтамукай ↗6298[21]
Тлюстенхабль ↗5848[21]
Хатукай ↘5064[21]

Административан-мехкан йекъайалар

Адыгейчоьнан хӀокху заманан административан-мехкан бекъабалар

Республика Адыгейчоьнан «Республика Адыгейчоьнан административан-мехкан хӀоттамах лаьцна» законаца, республикина йукъайогӀу административан-мехкан дакъош: 7 кӀошт а, 2 республикин гӀалин гуо (2 республикин маьӀна долу гӀала)[23][24]:

№ ХӀост Муниципалан
кхоллар 		Административан
центр 		Майда,
км² 		Бахархой,
адам.
1 Coat of Arms of Maikop (Adygea).png Майкопан гӀалин гуо Майкоп гӀ. 57 167 559
2 Coat of Arms of Adygeysk.png Адыгейскан гӀалин гуо Адыгейск гӀ. 14 901
3 Файл:Giaginski Raion Coat of Arms.png Гиагинскан кӀошт Гиагински э. 790 31 390
4 Файл:Coat of arms of Koshejabl Raion.png Кошехаблан кӀошт Кошехабль э. 606 30 317
5 Файл:Krasnogvardeiskoye Raion gerb.jpeg Красногвардейскан кӀошт Красногвардейски э. 726 31 005
6 Coat of arms of Maikopski District, Adygea.png Майкопан кӀошт Тульски э. 3667 59 246
7 Coat of arms of Takhtamukay Raion.png Тахтамукайн кӀошт Тахтамукай э. 440 72 239
8 Teuchezski Raion gerb.png Теучежан кӀошт Понежукай э. 710 20 887
9 Coat of Arms of Shovgenovsky rayon (Respublyc of Adygeya).svg Шовгеновн кӀошт Хакуринохабль э. 521 16 859

Царна, шен рогӀехь, иштта йукъайогӀу Адыгейн административан-мехкан дакъошна нах беха меттигаш[23]:

  • гӀалин нах беха меттигаш:
    • республикин маьӀнийн гӀаланаш, кӀоштан маьӀнийн гӀаланаш, гӀалин тайпана посёлкаш, дачин посёлкаш, курортан посёлкаш,

Ӏилма, дешар, оьздангалла

Коьрта йаззам: Адыгейчоьнан литература
Коьрта йаззам: Адыгашбовзар

Адыгийн къаьмнийн уггар шира оьздангаллин хӀоллам бу Наьртийн эпос, цу тӀехь гучуйолу адыгийн адамийн йукъаралла кхиаран йуьхьанцарчу муьрехь дуьненах йолу ойланаш, церан дӀалеларш, оьздангаллин норманаш а, философин ойланаш, легендаш, дахаран а, оьздангаллин а башхаллаш.

Театраш а, концертийн кхолламаш а

Майкопехь болх беш бу цхьа могӀа театран а, концертан а кхолламаш:

  • Адыгейчоьнан И.С.Цейн цӀарах йолу Къоман театр,
  • Оьрсийн пачхьалкхан А.С.Пушкинан цӀарах йолу драмин театр, 1999 шо.
  • Адыгейчоьнан А.А. Ханахун цӀарах йолу Камерни музыкин театр,
  • Драмийн кегийрхойн М.С. Ахеджаковн цӀарах театр,
  • Адыгейн «Налмес» пачхьалкхан академин халкъан хелхаран ансамбль, 2008 .
  • Адыгейн халкъан иллин «Исламей» ансамбль, 2008 .
  • Республика Адыгейчоьнан пачхьалкхан филармони, 1999 шо.
  • Эстрадин ансамбль «Оштен (тоба)ӀОштен»,
  • Камерни музыкин салон,
  • Пачхьалкхан симфонин оркестр,
  • Оьрсийн халкъан гӀирсийн пачхьалкхан оркестр «Оьрсийн доьналла», 1999].
  • «Дашо кхаба» тайнигийн театр.

Спорт

Оьрсийчоьнан къоман тобанашна юкъахь ву Адыгейчура 66 спортан дешархо 18 спортан тайпанашна йукъара.

  • Футболан клуб «Дружба» Майкоп (2-гӀа дивизионан зона «Къилбе»).
  • Зударийн гандболан "АГУ-Адыиф" клуб (суперлига).
  • Баскетболан клуб "Динамо-МГТУ" (Суперлига-2).
  • Адыгейчоьнан Республикан парашютца леларан федераци.

1992-чу шарахь дуьйна хӀора шарахь дӀахьош ю «Къилбаседа Кавказан къаьмнийн доттагӀалла» цӀе йолу дуккха а деношкахь вилспетийн къийсадаларш. Цуьнан маршрут: Майкоп - Краснодар - Ставрополь - Черкесск - Пятигорск - Нальчик - БуритӀе.

Адыгейчохь дӀахьош бу Интерралли-Белая хин туризман къовсам.

Адыгейчоьнан пачхьалкхан университетехь 1971-чу шарахь кхоьллина физкультурин а, дзюдон а институт.

Республикехь боккха тидам тӀебохуьйту ламасталлин спортан тайпа лоруш йолу йеза атлетикин спортан. 1983-чу шарахь дуьйна Уляп эвлахь хӀора шарахь дӀахьо республикин къийсамаш А. Б. Пшикановн цӀарах йезачу атлетикехь, цуо доккха дакъа лаьцна иза кхиорехь советийн заманахь. Йерриг а республикехь болх беш ю гӀарабевлла чемпионийн тренераш коьртехь а болуш, йозаллин атлетикин масех секци.

Хьажа кхин а

  • Советийн Союзаан турпалхойн исписка (Адыгейчоь)
  • Чергзазийн геноцид
  • Чергазий

Билгалдахарш

  1. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  2. ↑ 1 2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  3. ↑ Конституция Республики Адыгея, ст. 5.
  4. ↑ Нохчийн маттахь мехкийн цӀераш. Даймохк. Архивйина 2023 шеран 18 мартехь
  5. ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  6. ↑ Закон РСФСР «О преобразовании Адыгейской автономной области в Советскую Социалистическую Республику Адыгея в составе РСФСР»
  7. Wayback Machine
  8. ↑ Золото Северного Кавказа // Вестник золотопромышленника, 19.07.2010(ТӀе цакхочу хьажорг)
  9. ↑ Республика Адыгея - Основные сведения. www.adygheya.ru. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 17 июнь.
  10. ↑ Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2010 года
  11. ↑ Республика Адыгея: население, власть, здравоохранение, районы(бил-боцу.). femida.guru. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 25 июль.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года
  13. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
  14. Wayback Machine
  15. Wayback Machine
  16. ↑ Черкесская общественность пожаловалась руководству НТВ на искажение истории черкесов Косова
  17. ↑ Сайт о населении Кавказа
  18. Wayback Machine
  19. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху автоссылка1 тIетовжаран йоза йаздина дац
  20. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
  21. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Численность постоянного населения по МО и населенным пунктам Республики Адыгея по состоянию на 1 января 2022 года. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 5 ноябрь.
  22. ↑ Новая Адыгя > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
  23. ↑ 1 2 Закон Республики Адыгейчоь «Об административно-территориальном устройстве Республики Адыгейчоь». ТӀекхочу дата: 2023 шеран 23 октябрь. Архивйина 2018 шеран 26 ноябрехь
  24. ↑ Закон «О внесении изменений в Закон Республики Адыгейчоь „Об административно-территориальном устройстве Республики Адыгейчоь“». ТӀекхочу дата: 2023 шеран 23 октябрь. Архивйина 2016 шеран 24 сентябрехь

Литература

  • Адыгская (черкесская) энциклопедия / гл. ред. М. А. Кумахов. — М.: Фонд им. Б. Х. Акбашева, 2006. — 1247 с.: ил., карты, портр. — Указ. имен: с. 1164—1202. Указ. геогр. и этногр. назв.: с. 1203—1240. — Библиогр.: с. 1139—1163. — 5000 экз.
  • Остапенко Р. А. Майкопская и Адыгейская епархия РПЦ // Православная энциклопедия. Т. XLII. — М., 2016. — С. 311—314.

Хьажоргаш

Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Адыгейчоь&oldid=11519219»