Якути

Арахьара аудиофайлаш
	Республика Сахан хӀост (Инс.)
	Республика Сахан хӀост (Якут.)

Якути
	Республика (пачхьалкх)
Якути
	якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ
Байракх[d]	ХӀост[d]
	Гимн Республики Саха
	66°24′00″ къ. ш. 129°10′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх	Росси
Цунна йукъайоду	республикин маьӀнин 1 гӀала (Якутск), 34 улус (кӀошт)
Адм. центр	Якутск
Куьйгалхо	Айсен Николаев
Правительствон председатель	Андрей Тарасенко
Пачхьалкхан Гуламан председатель (Ил Тумэн)	Алексей Еремеев
Истори а, географи а
Кхоллар	1990 шеран 27 сентябрь
Латта	3 083 523;
Сахьтан аса	МСК+6, МСК+7, МСК+8
Йаккхий гӀаланаш	Якутск, Нерюнгри, Мирни, Ленск, Алдан, Удачни, Вилюйск, Нюрба
Бахархой
Бахархой	↗971 996 стаг (2020) (-гӀа-гӀа меттиг);
Къаьмнийн хӀоттам	якуташ (55.3%), оьрсийн (32.6%) (шен къам ца дийцинчаьрца чоьтан пропорци) а кх.д.[1]
Динан хӀоттам	православи,тенгрианалла, кх. д.
Официалан меттанаш	оьрсийн, якутийн
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2	RU-SA
Телефонан код	+7 411
	Официалан сайт
	Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Якути (маьӀнаш).

Республика Сахан (Якути) физикин карта

Респу́блика Саха́ (Яку́ти) (якут. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ - земля саха) — уггаре йоккха Российн Федерацин субъект, цунна йукъара республика^[3]^[4]^[5], иштта уггаре докхха административан-мехкан дакъа дуьненахь. Мехкан барамца Якути йоккха йу Аргентинел — майданца дуьненахь бархӀоллгӀа пачхьалкх^{[lower-alpha 1]}. Амма республикин бахархой, — цхьаьна миллион стегал кӀезга бу, цуо бахархойн луюьсталла уггаре кӀезгачех йо (кхин а кӀезга йу Чукчийн а, Ненцойн а автономин гуонашкахь а, Магаданан областехь а йу). Иштта йу уггаре шийла меттиг дуьненахь шен климатца: кхузахь йу Къилбаседа эхиган шелонан полюс.

Коьрта гӀала — Якутск.

Генара Малхбален федералан гуонна а, Генара Малхбален экономикин регионан а йукъайогӀуш йу.

1922 шеран 27 апрелехь кхоьллина Якутийн АССР санна РСФСР, хӀетте Якутийн уезд, кхоллайелла 1638 шарахь, шен махкаца герга йу хӀинцалера Якутин.

1990 шеран 27 сентябрехь Якутин автономин Советийн Социалистийн Республикин Лакхарчу Кхеташоно кхайкхийра автономи Якут-Сахин Советийн Социалистийн Республика хийцаран хьокъехь.

1991 шарахь Якут-Сахин ССР йелира хӀинцалера цӀе — Республика Саха (Якути).

Якути — Ӏаламан ресурсийн экономикин потенциал лакхара тӀегӀанехь йолу регион йу.^[7]. ГӀарайаьлла шен чолхе климатан хьелашца: Ӏаьнаш кхузахь уггаре шийла ду дуьненан йерриг регионашна йукъахь, гуттаренна адамаш ца дехачу меттигашка хьаьжча.

Пачхьалкхан меттанаш: якутийн а, оьрсийн а. Къилбаседан кӀезга орамера къаьмнаш гулахь дехачу меттигашкахь, республикин Конституцица, официалан оцу къаьмнийн меттанаш^[8].

Якути — Российн Федерацин цхьаъ бен йоцу субъект йу, шен махкахь кхаа Сахьтан асанан хан лело, москохан хенаца +6, +7, +8 сахьт башхалла йу.

Физикин-географин амал

Географи[нисйан | код нисйан]

Якутин мехкан майда йу 3103,2 эз. км²^[9]^[10], иза кӀеззиг бен жима йац йерриг Российн европин декъал.

Якути лаьтта Генара Малхбузен къилбаседа-малхбузен декъехь. Малхбалехь доза ду Чукчин автономин гуонца, Магаданан областца, къилба-малхбалехь — Хабаровскан махкаца, къилбехахь — Амуран областца а, Байкалдехьара махкаца, къилба-малхбузехь — Иркутскан областца, малхбузехь — Красноярскан махкаца, къилбаседехь цуьнан Ӏаламан доза ду ЛаптевгӀеран а, Малхбален-Сибрехан а хӀордаш. ХӀордан бердан бохалла 4,5 эз. км сов бу.

Административан йекъайалар

Муниципальные районы^[11]
#	Улусаш кӀошташ	Административан центр
1	Абыйский улус (кӀошт)	Белая Гора
2	Алданский кӀошт	Алдан
3	Аллаиховский улус (кӀошт)	Чокурдах
4	Амгинский улус (кӀошт)	Амга
5	Анабарский национальни (долгано-эвенкийн) улус (кӀошт)	Саскылах
6	Булунский улус (кӀошт)	Тикси
7	Верхневилюйский улус (кӀошт)	Верхневилюйск
8	Верхнеколымский улус (кӀошт)	Зырянка
9	Верхоянский кӀошт	Батагай
10	Вилюйский улус (кӀошт)	Вилюйск
11	Горный улус	Бердигестях
12	Жиганский улус	Жиганск
13	Кобяйский улус (кӀошт)	Сангар
14	Ленский кӀошт	Ленск
15	Мегино-Кангаласский улус	Нижний Бестях
16	Мирнинский кӀошт	Мирный
17	Момский кӀошт	Хонуу
18	Намский улус	Намцы
19	Нерюнгринский кӀошт	Нерюнгри
20	Нижнеколымский кӀошт	Черский
21	Нюрбинский кӀошт	Нюрба
22	Оймяконский улус (кӀошт)	Усть-Нера
23	Оленёкскан эвенкийн национальни кӀошт	Оленёк
24	Олёкминский кӀошт	Олёкминск
25	Среднеколымский улус (кӀошт)	Среднеколымск
26	Сунтарский улус (кӀошт)	Сунтар
27	Таттинский улус	Ытык-Кюёль
28	Томпонский район	Хандыга
29	Усть-Алданский улус (кӀошт)	Борогонцы
30	Усть-Майский улус (кӀошт)	Усть-Мая
31	Усть-Янский улус (кӀошт)	Депутатский
32	Хангаласский улус	Покровск
33	Чурапчинский улус (кӀошт)	Чурапча
34	Эвено-Бытантайский национальни улус (кӀошт)	Батагай-Алыта
ГӀалин гуош
I	Жатай
II	ГӀала Якутск

Якутин Ӏиданаш

Йукъарароссийн пачхьалкхан а, официалан а Ӏиданаш доцург, Якутехь даздо республикин пачхьалкхан Ӏиданаш:

13 февралехь — Ненан меттан а, йозанан а де.
5 мартехь — Халкъан говзанчин де.

Кхин дерг

Республика Саха (Якути).
Российн Банкан нахарт
Сери: Российн Федераци
Биметаллан нахарт, 1 туьма, 2006 шо

2006 шарахь Российн банко арахецна иэсан нахарт, лерина Республика Сахина (Якути)^[12].
2022 шарахь Якутис толам баьккхина къоман совгӀатехь Russian Creaative Awards, номинацехь «Креативни регион»^[13].
2023 шарахь А. Г. Колесовн дуьххьарчу якутех цхьанна йелира Российн Федерацин Турпалхо цӀе^[14].

Хьажа кхин а

Билгалдахарш

Комментареш[нисйан | код нисйан]

↑ The Economist хӀора кӀиранан газетан хаамашца, майданца Якути йоккха йу Германел, Францел, Британел, Италел, Испанел, Швецел, Финляндел, Румынел цхьанне схьаэцначул^[6].

↑ Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) (якут.). Архивйина 2021 шеран 5 августехь , на якутском языке, ст. 1.
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (оьрс.). ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
↑ Самойлова Г.С., Горячко М.Д. и др. Якутия / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2017. — Т. 35. Шервуд - Яя. — С. 673—683. — 798 с. — 35 000 экз. — ISBN 978-5-85270-373-6.
↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2 (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 10 март. Архивйина 2022 шеран 14 февралехь
↑ Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) / Глава 1 Основы конституционного строя (бил-боцу.). constitution.garant.ru. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 3 январь. Архивйина 2018 шеран 21 январехь
↑ Riches lie below the waters of Russia’s Arctic (бил-боцу.). Архивйина 2021 шеран 28 ноябрехь , The Economist, 25.11.2021
↑ raexpert.ru: Якутия — второе место среди регионов России по природно-ресурсному экономическому потенциалу (Рейтинг 2010—2011) (бил-боцу.). Архивйина 2014 шеран 9 августехь
↑ Статья 46 Конституции (Основного Закона) Республики Саха (Якутия) (бил-боцу.).
↑ Общие сведения о Республике Саха (Якутия) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2012 шеран 21 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 9 июнехь
↑ Карта 1:2000000 «Республика Саха (Якутия)», ФГУП «Якутское аэрогеодезическое предприятие», 2005 год.
↑ «Муниципальные образования» Архивйина 2012-06-27 — Wayback Machine — Официальный сайт республики Саха (Якутия)
↑ Республика Саха (Якутия). Памятные монеты России, Банк России (бил-боцу.). cbr.ru. ТӀекхочу дата: 2017-7-21. Архивйина 2017 шеран 1 июлехь
↑ Якутию признали самым креативным российским регионом (оьрс.). Коммерсантъ (2022 шеран 2 декабрь). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 2 декабрь.
↑ Мария Архипова (2023-04-27). "Командиру первого добровольческого отряда «Боотур» Александру Колесову присвоено звание Героя России". ЯСИА. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 25 июлехь.

Хьажоргаш

Виртуальный тур по Якутии (бил-боцу.). Архивйина 2011 шеран 10 июнехь
Официальный сервер органов государственной власти Республики Саха (Якутия) (бил-боцу.). Архивйина 2020 шеран 18 мартехь
Официальный сайт Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) (бил-боцу.). Архивйина 2016 шеран 28 октябрехь
Якутское-Саха Информационное Агентство (ЯСИА) (бил-боцу.). Архивйина 2016 шеран 18 ноябрехь
Якутия (бил-боцу.). Архивйина 2010 шеран 14 ноябрехь Географическое описание Восточной Сибири
М. Тырылгин. Великий исторический вклад народа саха в укрепление могущества Российского государства (бил-боцу.). Архивйина 2011 шеран 10 октябрехь

[7] The Economist хӀора кӀиранан газетан хаамашца, майданца Якути йоккха йу Германел, Францел, Британел, Италел, Испанел, Швецел, Финляндел, Румынел цхьанне схьаэцначул^[6].

[1] Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) (якут.). Архивйина 2021 шеран 5 августехь , на якутском языке, ст. 1.

[2020AB-2] Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (оьрс.). ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.

[БРЭ-ТОМ-35-3] Самойлова Г.С., Горячко М.Д. и др. Якутия / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2017. — Т. 35. Шервуд - Яя. — С. 673—683. — 798 с. — 35 000 экз. — ISBN 978-5-85270-373-6.

[4] Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2 (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 10 март. Архивйина 2022 шеран 14 февралехь

[автоссылка1-5] Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) / Глава 1 Основы конституционного строя (бил-боцу.). constitution.garant.ru. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 3 январь. Архивйина 2018 шеран 21 январехь

[6] Riches lie below the waters of Russia’s Arctic (бил-боцу.). Архивйина 2021 шеран 28 ноябрехь , The Economist, 25.11.2021

[8] raexpert.ru: Якутия — второе место среди регионов России по природно-ресурсному экономическому потенциалу (Рейтинг 2010—2011) (бил-боцу.). Архивйина 2014 шеран 9 августехь

[9] Статья 46 Конституции (Основного Закона) Республики Саха (Якутия) (бил-боцу.).

[10] Общие сведения о Республике Саха (Якутия) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2012 шеран 21 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 9 июнехь

[11] Карта 1:2000000 «Республика Саха (Якутия)», ФГУП «Якутское аэрогеодезическое предприятие», 2005 год.

[12] «Муниципальные образования» Архивйина 2012-06-27 — Wayback Machine — Официальный сайт республики Саха (Якутия)

[13] Республика Саха (Якутия). Памятные монеты России, Банк России (бил-боцу.). cbr.ru. ТӀекхочу дата: 2017-7-21. Архивйина 2017 шеран 1 июлехь

[14] Якутию признали самым креативным российским регионом (оьрс.). Коммерсантъ (2022 шеран 2 декабрь). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 2 декабрь.

[15] Мария Архипова (2023-04-27). "Командиру первого добровольческого отряда «Боотур» Александру Колесову присвоено звание Героя России". ЯСИА. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 25 июлехь.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[lower-alpha 1]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[6]

Российн федерацин регионаш
Республикаш	Адыгейчоь • Алтай • Башкирийчоь • Буряти • ГӀалгӀайчоь • ГӀалмакхойчоь • ГӀебартойн-Балкхаройчоь • ГӀезалойчоь • ГӀирма • ДегӀаста • Донецкан Халкъан Республика • Карели • Коми • Кхарачой-Чергазийчоь • Къилбаседа ХӀирийчоь • Луганскан Халкъан Республика • Марий Эл • Мордови • Нохчийн Республика • Тыва • Удмурти • Хакаси • Чувашийн Республика Якути •
Мехкаш	Алтайн • Байкалдехьара • Камчаткин • Краснодаран • Красноярскан • Пермийн • Приморьен • Ставрополан • Хабаровскан
Областаш	Амуран • Архангельскан • Аштаркханан • Белгородан • Брянскан • Владимиран • Волгоградан • Вологдин • Воронежан • Запорожьен • Ивановн • Иркутскан • Калининградан • Калугин • Кемеровн • Кировн • Костромин • Курганан • Курскан • Ленинградан • Липецкан • Магаданан • Москван • Мурманскан • Нижни Новгородан • Новгородан • Новосибирскан • Омскан • Оренбурган • Орёлан • Пензин • Пскован • Ростовн • Рязанан • Самарин • Саратовн • Сахалинан • Свердловскан • Смоленскан • Тамбовн • Тверан • Томскан • Тулин • Тюменан • Ульяновскан • Херсонан • Челябинскан • Ярославлан
Фед. лараме гӀаланаш	Москох • Петарбух • Севастополь
Автономин область	Жуьгтийн
Автономин гуонаш	Ненцойн¹ • Ханты-Мансийн — Югра² • Чукчийн • Ямал-Ненцойн²
¹ Архангельскан областан йукъайогӀу² Тюменан областан йукъайогӀу

Якути
ГӀаланаш	Алдан \| Верхоянск \| Вилюйск \| Ленск \| Мирни \| Нерюнгри \| Нюрба \| Олёкминск \| Покровск \| Среднеколымск \| Томмот \| Удачни
Муниципалан кӀошташ (улусаш)	Абыйн \| Алданан \| Аллаихан \| Амган \| Анабаран \| Булунан \| Верхневилюйскан \| Верхнеколымскан \| Верхоянскан \| Вилюйскан \| Горни \| Жиганскан \| Кобяйн \| Ленскан \| Мегино‑Кангаласскан \| Мирнин \| Моман \| Намцин \| Нерюнгрин (ОКАТО юкъахь яц) \| Нижнеколымскан \| Нюрбан \| Оймяконан \| Оленёкан \| Олёкминскан \| Среднеколымскан \| Сунтаран \| Таттинан \| Томпонан \| Усть‑Алданан \| Усть-Майн \| Усть‑Янскан \| Хангалассан \| Чурапчан \| Эвен‑Бытантайн къоман
Географи Административан-мехкан йекъайалар Нах беха меттигаш Истори Бахархой Экономика Байракх ХӀост Шатлакхан Илли

Якутин истори
Якути Ширачу дуьненахь	Аллалаевски оьздангалла Кызылсыран оьздангалла Диринган оьздангалла Палеосибрехан популяци Янан хӀоттам Мальта Дюктайн оьздангалла Сумнагинан оьздангалла Жоховн хӀоттам Сыалахан оьздангалла Белькачинан оьздангалла Ымыяхтахан оьздангалла Усть-милан оьздангалла
Якути Йуккъерачу бӀешарахь	Якуташ кхалхар
Якути Кера заманахь (российл хьалхара мур)	Кулун-атахан оьздангалла Тыгын Дархан
Якути Оьрсийн пачхьалкх йукъахь	Якути Россех тохар Ленин набахте Якутийн гӀаттамаш 1634 1636 1642 1682 Ленинй разряд
Якути Российн импери йукъахь	Сибрехан губерни Якутийн гуо Вилюйн гуо Олёкмин гуо Иркутскан губерни (1805 шо кхачале) Якутийн область (цунна йукъахь РСФСР) Якутийн гуо Вилюйн гуо Олёкмин гуо Верхоянскан гуо Йуккъера колыман гуо
Якути Гражданийн тӀом болуш	Ханна йолу якутийн областан халкъан урхалла
Якути ССРС йуъахь	Якутийн АССР Тунгусан гӀаттам Якутийн гӀаттам Малхбузен Якутехь алмазаш лахар
Якути РФ йукъахь	Якути Республика Сахан Конституци

1884—1917	Амурйистера инарла-губернаторалла Амуран область Владивостокан тӀеман губернаторалла Камчаткин область Приморьен область Сахалинан область Сахалинан дакъа
1917—1926	Приморьен областан лаьттан урхалла Генара Малхбален республика Амурйистан лаьттан мохк Генара Малхбален область Амуран губерни Камчаткин губерни Приморьен губерни Амурйистан губерни Амуран къинхьегаман социалистийн республика Амуран областан ханна правительство
1926—1932	Генара Малхбален мохк Амуран Владивостокан Зеян Камчаткин Николаевн Сахалинан Сретенскан Хабаровскан Читан гуонаш
1932—1991	Генара Малхбален мохк Генара Малхбален экономикин кӀошт Амуран область Жуьгтийн автономин область Зеян область Камчаткин область Корякийн къоман гуо Магаданан область Нижни Амуран область Нижни-Амуран гуо Охотскан-Эвенийн къоман гуо Приморьен область Приморьен мохк Сахалинан область Уссурийскан область Хабаровскан область Хабаровскан мохк Чукчийн автономин гуо Къилба-Сахалинан область
1991 шарахь дуьйна	Генарамалхбален федералан гуо Амуран область Жуьгтийн автономин область Камчаткин мохк Камчаткин область + Корякийн автономин гуо Магаданан область Сахалинан область Приморьен мохк Хабаровскан мохк Чукчийн автономин гуо Республика Саха (Якути)