Карели

63°49′00″ къ. ш. 33°00′00″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀара йаззам бу Российн Федерацин субъектех лаьцна. иштта цӀе йолу историн регионах лаьцна, хьажа Карели (историн область). кхин маьӀнех лаьцна, хьажа Карели (маьӀнаш).
Республика (пачхьалкх)
Республика Карели
карел. Karjalan tašavalta, ливв. Karjalan tazavaldu, фин. Karjalan tasavalta, вепс. Karjalan tazovaldkund
Karelia Collage 2020.png
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Гимн Карелии
63°49′00″ къ. ш. 33°00′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Петрозаводск
Корта Артур Парфенчиков
Правительствон председатель Александр Чепик
Закононашкхолларан гуламан председатель Элиссан Шандалович
Истори а, географи а
Кхоллар 1991 шеран 13 ноябрь
Латта
  • 172 400 квадратан километр
Сахьтан аса MSK (UTC+3)
Йаккхий гӀаланаш Петрозаводск, Костомукша, Кондопога, Медвежьегорск, Сортавала, Кемь, Сегежа
Бахархой
Бахархой ↘614 064[2] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам оьрсий, карелаш, вепсаш, финнаш
Динан хӀоттам Православин, католикаш, протестанташ, лютеранаш, бусалбанаш
Официалан мотт оьрсийн (пачхьалкхан[lower-alpha 1]), карелийн, вепсийн, финнийн[lower-alpha 2]
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-KR
Интернет-домен karelia.ru
Официалан сайт​(оьр.)
Республика Карели картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден Октябран Революцин Орден Халкъийн доттагӀаллин орден
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Sound.png Арахьара аудиофайлаш
Sound.png Карелин шатлакхан илли (Инс.)
Sound.png Карелин шатлакхан илли (Оьрс.)

Респу́блика Каре́ли (карел. Karjalan tašavalta, ливв. Karjalan tazavaldu, фин. Karjalan tasavalta[4], вепс. Karjalan Tazovaldkund; йоца цӀераш: Каре́ли[5], Ка́рьяла[5]) — Российн Федерацин субъект, цунна йукъара республика[6][7]. Къилбаседа-Малхбузен федералан гуон йукъа йоьду, Къилбаседа экономикин кӀоштан дакъа ду.

Коьрта шахьар — Петрозаводск гӀала[8].

Республика кхоьллина 1920 шарахь Карелин къинхьегаман коммуна[9], 1923 шеран 25 июлехь цунах йира РСФСР йукъахь Автономин Карелийн Социалистийн Советийн Республика (1936 шеран 5 декабрехь дуьйна — Карелийн Автономин Советийн Социалистийн Республика). 1940 шеран 31 мартехь ССРС Лакхарчу кхеташонан сацамца цӀе хийцина Карелийн-Финнийн ССР, РСФСР йукъара арайаьккхина. 1956 шеран 16 июлехь — йуха а РСФСР йукъара субъект. 1990 шеран 9 августехь республикин Лакхара кхеташоно тӀеэцна Пачхьалкхан суверенитетех деклараци, ткъа 1991 шеран 13 ноябрехь тиллина цуьнан хӀинцалера цӀе — Республика Карели[10].

Карелин малхбузен доза ду Российн Федерацин а, Финляндин а пачхьалкхан дозан дакъа. Малхбалехьа Карелин доза ду Архангельскан областца, Къилбехахь — Вологдин а, Ленинградан областашца, къилбаседехь — Мурманскан областца.

Пачхьалкхан мотт — оьрсийн. Республикехь пачхьалкхо гӀо лоцуш долу меттанаш: карелийн (кириллицин бух тӀаьхь абат ца хиларна бац республикин пачхьалкхан мотт), финнийн, вепсийн.

ЦӀе схьайалар

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Республикин цӀе — Karjala — схьайалар чаккхенца билгалдаьккхина дац, амма хетарш дуьцу, иза даьлла хила тарло прото-финнийн дешах *karja «даьхни», иза схьаэцна ду прагерманийн *harjaz («эскар»); -la чаккхено гойту «латта» (дуста «Калевала», Похьёла)[11].

Кхин версица, дош схьадолу балтийн гарья «лам» дешах[12].

Ӏалам

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Карелин физикин карта
Коьрта йаззам: Республика Карелин географи

Республика Карели лаьтта Къилбаседа Европехь, Российн къилбаседа-малхбузен декъехь, бердаш дашадо КӀайн хӀордо къилбаседа-малхбалехь. Къилбаседехьара къилбехьа 660 км йу, ткъа малхбузехьара малхбалехьа — 424 км[13].

Муниципалан кӀошташ

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Картан тӀера номер КӀошт Бахархой Майда (км²) Адамийн луьсталла
бахархой
(адам./км²) 		ГӀалийн
Бахархой 		Эвланий
Бахархой 		Адм. центр ГӀалин кепара
эвланаш 		ГӀалин а
гӀалин кепара эвланийн а дукхалла 		Эвланий
меттигийн
дукхалла
1 Беломорскан кӀошт 17 261[14] 12.930 1,4 11.563 9.502 Беломорск 1 4
2 Калевалан кӀошт 7273[14] 13.030 0,6 5.274 4.196 Калевала 1 3
3 Кеман кӀошт 16 105[14] 7.950 2,1 13.118 5.486 Кемь 1 3
4 Кондопоган кӀошт 38 445[14] 5.940 6,7 33.309 8.518 Кондопога 1 8
5 Лахденпохьян кӀошт 13 621[14] 2.180 6,4 8.124 7.149 Лахденпохья 1 4
6 Лоухин кӀошт 12 431[14] 22.710 0,6 10.823 5.923 Лоухи Чупа, Пяозерский 3 3
7 Медвежьегорскан кӀошт 29 202[14] 13.730 2,2 22.725 11.447 Медвежьегорск Пиндуши, Повенец 3 6
8 Муезерскан кӀошт 10 847[14] 18.180 0,6 3.795 10.818 Муезерский 1 7
9 Олонецан кӀошт 21 373[14] 3.920 5,7 9.201 15.761 Олонец 1 9
10 Питкярантан кӀошт 18 490[14] 2.270 8,5 12.540 9.391 Питкяранта 1 4
11 Прионежьен кӀошт 21 615[14] 4.600 4,7 - 23246 Петрозаводск - 13
12 Пряжан кӀошт 14 501[14] 6.430 2,3 4.174 12.708 Пряжа 1 6
13 Пудожан кӀошт 19 275[14] 12.660 1,6 9.864 14.750 Пудож 1 7
14 Сегежан кӀошт 38 472[14] 10.640 3,7 42.209 3.754 Сегежа Надвоицы 2 4
15 Сортавалан кӀошт 31 421[14] 2.190 14,5 25.259 7.626 Сортавала Вяртсиля, Хелюля 3 2
16 Суоярвин кӀошт 16 944[14] 13.580 1,3 10.776 10.341 Суоярви 1 4

Российн Федерацин ТӀеман ницкъаш Республикин махкахь

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Файл:West OSK.svg
ОСК «Малхбузе»

Полици

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Петрозаводскера Республика Карелин ЧГӀМ гӀишло

Республика Карелин Чоьхьара гӀуллакхийн министралла[15] йукъайогӀу Российн Федерацин чоьхьара гӀуллакхийн меженийн системин, куьйгакӀела йу Российн ЧГӀМ.

Республика Карелин Чоьхьара гӀуллакхийн министр хӀоттаво Российн Федерацин Президентан омарца.

Республика Карелин чоьхьара гӀуллакхийн меженийн структурин чу йогӀу:

Республика Карелин ЧГӀМ кхоьллина де — 1923 шеран 5 сентябрь.

Пенитенциарни система

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Республика Карелин махкахь ТаӀзар кхочушдаран федералан гӀуллакхан карахь йу[16]:

  • 3 нисваран колони:
    • посёлкера Надвоицы «Республика Карелин УФСИН урхаллин № 1 йолу нисваран колони» учреждени
    • Сегежера «Республика Карелин УФСИН урхаллин № 7 йолу нисваран колони» учреждени
    • Петрозаводскера «Республика Карелин УФСИН урхаллин № 9 йолу нисваран колони» учреждени
  • дарбанан-нисваран учрежденеш:
    • Медвежьегорскера «Республика Карелин УФСИН № 2 республикин дарбан цӀа» дарбанан-профилактикин учреждени
    • Сегежин кӀоштара (посёлок Верхни) «Республика Карелин УФСИН № 4 дарбанан нисваран учреждени»
  • 2 талламан изолятор:
    • Петрозаводскера «Республика Карелин УФСИН № 1 талламан изолятор» учреждени
    • Сегежера «Республика Карелин УФСИН № 2 талламан изолятор» учреждени
  • «Республика Карелин УФСИН зуламийн-кхочушдаран инспекци» учреждени

Хьаьжа кхин а

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Комментареш
  1. ↑ Оьрсийн мотт цхьаъ бен боцу пачхьалкхан мотт бу Республика Карелин.
  2. ↑ Пачхьалкхо гӀо лоцу[3], кхин тӀе бац республикин пачхьалкхан мотт.
Хьосташ
  1. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
  2. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  3. ↑ Закон Республики Карелия о государственной поддержке карельского, вепсского и финского языков в Республике Карелия.
  4. ↑ Karjalan tasavalta (tiivistetty info) (фин.). ТӀекхочу дата: 2011 шеран 10 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 12 сентябрехь
  5. ↑ 1 2 Конституция Республики Карелия. www.gov.karelia.ru. ТӀекхочу дата: 2011 шеран 10 сентябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 10 сентябрехь — статья 1
  6. ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2. ru.wikisource.org. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 30 ноябрь. Архивйина 2022 шеран 14 февралехь
  7. ↑ Лукашов А.А., Тельнова Н.О. и др. Каре́лия / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2009. — Т. 13. Канцелярия конфискации - Киргизы. — С. 128. — 782 с. — 60 000 экз. — ISBN 978-5-85270-344-6. Архиван копи 2019 шеран 19 апрелехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  8. ↑ Конституция Республики Карелия. www.gov.karelia.ru. ТӀекхочу дата: 2011 шеран 10 сентябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 10 сентябрехь — статья 15
  9. ↑ Декретом ВЦИК от 25 июля 1923 года Карельская трудовая коммуна была преобразована в Карельскую Советскую Республику.
  10. ↑ Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Карельской АССР. docs.cntd.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 30 ноябрь. Архивйина 2020 шеран 3 февралехь
  11. ↑ karelia | Origin and meaning of the name karelia by Online Etymology Dictionary (инг.). www.etymonline.com. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 15 август. Архивйина 2021 шеран 15 августехь
  12. ↑ Мамонтова, Н. Словарь топонимов Карелии. — С. Введение. Архиван копи 2021 шеран 31 августехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  13. ↑ Краткая экономико-географическая справка Карелии. old.gov.karelia.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 30 ноябрь. Архивйина 2020 шеран 13 августехь
  14. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 6 августехь
  15. ↑ Министерство внутренних дел по Республике Карелия. 10.mvd.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 30 ноябрь. Архивйина 2012 шеран 22 июнехь
  16. ↑ Учреждения УФСИН России по Республике Карелия. www.10.fsin.su. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 30 ноябрь. Архивйина 2021 шеран 11 июлехь

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ "Карельское Содружество",. olon-rayon.ru. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 24 июль. Архивйина 2019 шеран 12 августехь
  2. ↑ По земле Калевалы | Русское географическое общество. www.rgo.ru. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 24 июль. Архивйина 2019 шеран 24 июлехь
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Карели&oldid=11936924»