Херсонан область
| Российн Федерацин субъект | |||||
| Херсонан область | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| оьрс. Херсонская область | |||||
| | |||||
|
|||||
| Пачхьалкх |
|
||||
| Йукъайоду | 5 кӀошт | ||||
| Адм. центр | Херсон | ||||
| Губернатор | Сальдо Владимир Васильевич | ||||
| Истори а, географи а | |||||
| Кхоллар | 1944 шеран 30 март | ||||
| Латта |
|
||||
| Локхалла | |||||
| • Йуккъера | 46 м | ||||
| Сахьтан аса | MSD, Европа/Москох, UTC+3 | ||||
| Йаккхий гӀаланаш | Нови Каховка, Алёшки, Каховка, Геническ | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | 1 млн стаг (2022) | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Телефонан код | 990, 860 | ||||
|
|
|||||
| Официалан сайт(оьр.) | |||||
|
|
|||||
| СовгӀаташ |
|
||||
Херсо́нская о́бласть, къамелехь Херсо́нщина — Российн Федерацин субъект, цунна йукъара область, лаьтта мехкан къилба-малхбузехь Днепран шинне а берд тӀахь.
Область кхоьллина 1944 шарахь Запорожьен областах Украинийн ССР немцойн оккупацера мукъа йаьккхинчул тӀаьхьа.
2022 шеран сентябрь бутт кхаччалц лаьттина Украинин йукхьахь. 2022 шеран 30 сентябрехь Российна а, Херсонан областьна а йукъахь барт хилира область РФ йукъа эца, Российн Федерацин керла субъект кхолларх[2]. Решение было основано на итогах референдума, состоявшегося в Херсонской области 27 сентября 2022 г.[3] Украинин Ӏедало иза къуьйсу, кхин дӀа а лору оцу областан мохк Украинин.
Малхбузехь доза ду Украинин Николаевн областца, къилбаседехь — Украинин Днепропетровскан областца, малхбалехь — Запорожьен областца, къилбехьа — Республика ГӀирмица. Лаьтта Ӏаьржа а, Азов а хӀордийн бердаш тӀаьхь.
Областан майда йу 28,4 эз. км², 2022 шо долалуш бахархой мах хадабора 1,0 млн стаг олий. Административан йукъ а, уггаре йоккха гӀала а — Херсон, кхин йаккхий гӀаланаш — Нови Каховка, Каховка, Алёшки.
Физикин-географин амал
Географин хьал
Херсонан областан мехкан майда йу 28,4 эз. км², Къилбаседера къилбехьа — 180 км, малхбузера малхбалехьа — 258 км.
Область лаьтта бай-аренан зонехь, Днепр эркан лахенашкахь. Областахула охьадоьду 19 эрк, царех уггаре даккхийнарш: Днепр — 178 км, Ингулец — 180 км. Днепро йоькъу область шина декъе — аьтту бердан а, аьрру бердан а, цунах олу иштта Къилбаседа Таври.
Ӏаьржа хӀордо йашайоо къилба-малхбузе, ткъа Азов-хӀордо — къилба-малхбале. Килбаседехь а, малхбузехь а региона доза ду Украинин Днепропетровскан а, Николаевн а областашца, малхбалехь — РФ Запорожьен областца, къилбехахь — Республика ГӀирмца.
Географин меттиган коьрта башхалла йу Азов-ӀаьржаӀхордан майданна тӀе валар а, Днепран хин магистраль а. Оцу гӀуллакхо шуьйра дӀайоьллу таронаш кхин дӀа а кхиорнан хӀордан а, эркан мохь дӀабахьарна, садаӀаран индустрийна.
Климат
Херсонан областан климат— барамера континентан йу, йекъа йу. Беттан йуккъера температураш: июлехь +25,4 °C, январехь −2,1 °C. Цхьацца дийнахь аьхка температура хьала йала тарло 40 °C, ткъа Ӏай охьайала −20 °C. ГӀора ца йо хан — 179 де шарахь ду. Йуккъера шеран йочанийн барам 320 мм - 400 мм бу.
ГӀайренаш
Херсонан областехь гӀайренаш йу[4]:
Днепр эркан тогӀин чохь а, дельтехь а:
- Карантинни
- Потёмкински (Большой Потёмкин)
- Потёмкински мали
- Круглик
- Белогрудов
- Белогрудов мали
- Красниковски
- Черкесски
- Гапски
- Нестрига
- Козулихски
- Забич
- Домахски
- Велики
- Странка
- Васильков
- Прорежански
- Бакайски
- Толока
- Молодяги
- Створни
- Ковтуновски
- Сладки
- Гадючи оьсиг
- Соколин мали
- Соколин большой
- Мартыновски оьсиг
- Борщови
- Касперовски мали (Сомарчук)
Азовн-ХӀорд тӀаьхь:
Ӏаьржа хӀорд тӀаьхь:
- Бабин
- Джарылгач
- Конски
- Орлов
- Смолени
- Тендровски оьсик
- Егорлыцки гӀайренаш
- Каланчакски гӀайренаш
- Устрични гӀайренаш
Эркаш
Херсонан областехь эркаш ду:[4]
Латтанаш
Херсонан областан къилбаседехьа, коьртачу декъана къилба Ӏаьржа латтанаш ду хьуьнан латтанашца. Къилбехьа царех хуьлу бодане-каштанийн а, каштанийн а латтанаш, уьш лаьтта дуьра латтанашца цхьаьна. Ӏаьржа а, Азовн а хӀордийн бердаш тӀахь амалехь ду дуьра латтанаш.
Истори
Кхузаманан Херсонан областан махкахь адаман дуьххьарлера лараш вайн эрал 10-5 эзар шо хьалха йу. Вайн эран 3-гӀа - 2-гӀа эзар шо хьалха аренан доккхаха долу дакъа дӀалаьцна даьхнийлелочу тайпанаша. Вайн эрал 4-гӀа чаккхенгахь - 1-ра эзар шеран йуьххьехь махкахь дуккха а алсам бахархой баха буьйлало. Вайн эрал хьалха VI-III бӀешерашкахь киммерихой аратеттира, цхьана декъанна муьтӀахь бина скифийн керла тайпанаш, цара кхоьллира шайн пачхьалкх - Скифи.
Посёлкан Сивашовкин лерина, цигахь карийна масех амален каш, цӀе йелира Сивашовкин тайпана иэсаш 2-гӀа декъехь VII бӀешеран — VIII бӀешо долалуш.
Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман мур а, область кхоллар а (1941—1944)
Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом болалуш, кхузаманан Херсонан областан мохк бара нацистийн Германин эскарша а, гитлеран коалицино а дӀалаьцна, иза «Украинин рейхскоммиссариатан» — Йоккха Германин рейхан административан дакъа дара.
Оккупацин хенахь советийн партизанийн тобанийн болх дӀаболабелира «Рейхскомиссариатан» латтанаш тӀехь, цо доладеш дара дӀалаьцначу территорин доккхаха долу декъана, новкъарло йора немцойн эскарийн дакъошна гӀирс а, кхача а кхачо.
Тоьшалла до деклассификаци йинчу Российн Федерацин тӀеман министралло 3-гӀа Украинин фронтан инарла-лейтенантан Рудаков Михаилан политикин донесени ЦӀен Эскаран Коьрта политикан урхаллин хьаькман инарла-полковникан Щербаков Александран, Херсонан областехь иттаннаш эзарнаш маьрша нах хьийзийна, байина[5][6][7].
1944 шеран 13 мартехь Херсон гӀала мукъайаьккхира ЦӀечу Эскаро Березнеговати-Снигирёвски тӀелетаран операци (1944 шеран 6-18 мартехь). Оццу дийнахь ССРС Пачхьалкхан телевизионан а, радиовещанин а Йерригсоюзан радион диктора Левитан Юрийс эфирехь оперативни «Совинформбюро» сводка йешна. Херсон мукъайаккхар, гӀалара областан йукъ олуш кхайкхийра, иза бакъ ца хилла. Сталин Иосифа, и хӀума хиъча, иштта хӀума элира: «Херсонан кӀошт йац боху аша? -ТӀаккха хир йу. Бешна хаам дезинформаци ца ларархьама, Сталина омра дира Херсонан кӀошт кхолла[8].
БТӀО муьрехь
2025 шеран 20 февралехь РФ ТӀеман ницкъийн инарлин штабан хьаькаман хьалхарчу гӀовсо, инарла-полковника Рудской Сергейс дӀахьедира, 75% гергга мохк ДХР, Херсонан, Запорожьен мехкан Украинин герзах мукъайаьккхина хилар[9].
Бахархой
хӀоку декъехь 2020 хаамашца. |
Областа бахархойн барам 2020 шеран 1 январехь бара 1 027 913 стаг, оцу йукъахь гӀалара бахархой 631 317 стаг, йа 61,4 %, йуьртара — 396 596 человек, йа 38,6 %.
| Гуттаренна бахархойн барам[10] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926 | 1939 | 1941 | 1944 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | ||
| 736 000 | ▲743 000 | ▲780 800 | ▲502 800 | ▲824 167 | ▲1029 988 | ▲1 163 435 | ▲1 236 970 | ||
| 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 |
| ▲1 244 316 | ▲1 252 444 | ▲1 262 103 | ▲1 271 641 | ||||||
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 |
| 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 |
| 2020 | 2021 | 2022 | |||||||
- Къоман хӀоттам
2001 шарахь бахархой багарбарца 1 эзар сов стаг волу къамнаш гайтина.
| Къам | Барам (эз. стаг) |
Процентан йукъаметтиг |
|---|---|---|
| Берриг | 1175,1 | 100 % |
| Украинаш | 961,6 | 82,0 % |
| Оьрсий | 165,2 | 14,1 % |
| Белорусаш | 8,2 | 0,7 % |
| ГӀезалой | 5,4 | 0,5 % |
| Эрмалой | 4,5 | 0,4 % |
| Молдаванаш | 4,2 | 0,4 % |
| Туркой | 3,7 | 0,3 % |
| ГӀирмин гӀезалой | 2,1 | 0,2 % |
| Цигонаш | 1,8 | 0,1 % |
| Жуьгтий | 1,7 | 0,1 % |
| Полякаш | 1,6 | 0,1 % |
| Немцой | 1,4 | 0,1 % |
| Азербайджанаш | 1,3 | 0,1 % |
| Корейш | 1,2 | 0,1 % |
| Болгараш | 1,0 | 0,1 % |
| Дисина къаьмнаш , къам ца гайтинар |
5,9 | 0,5 % |
Административан-мехкан бекъабалар
Область йекъало 22 административан-мехкан декъало: 2 областан маьӀнин гӀаланна (Херсон а, Нови Каховка) а, 20 кӀоштанна[11]. Ша шен урхаллин гуран чохь 22 муниципалан кхоллам, царна йукъахь 2 гӀалин гуо а, 20 муниципалан гуо[12]:
Херсонан областан административан йукъ — Херсон гӀала; ханна — Геническ гӀала.
| цӀе | РФ субъект | Бахархой ст. (2019) | Корта4 | Майда км2 |
|---|---|---|---|---|
| Областан маьӀнин гӀала (гӀалин гуо) | ||||
| 1 | Херсон | гӀала Херсон | 283 649 | |
| 2 | Нови Каховка | гӀала Нови Каховка | 45 819 | |
| КӀошташ (муниципалан гуонаш) | ||||
| 3 | Александровкин | Александровка | 7 946 | 400 |
| 4 | Алешкин | гӀала Алешки | 70 367 | 1759 |
| 5 | Белозеркин | гӀтп Белозёрка | 64 790 | 1700 |
| 6 | Бериславан | гӀала Берислав | 99 100 | 1 700 |
| 7 | Велики Александровкин | Великоалександровка йуьрт | 24 719 | 1500 |
| 8 | Велики Лепетихин | Великолепетиха йуьрт | 16 058 | 1100 |
| 9 | Верхни Рогачикан | Верхнерогачик йуьрт | 11 336 | 1056 |
| 10 | Велики Польен | гӀтп Великопоье | 14 268 | 700 |
| 11 | Геническан | Геническ гӀала | 58 624 | 3000 |
| 12 | Голи Пристанан[13] | Голи Пристань гӀала | 44 826 | 3411 |
| 13 | Горностаевкин | бп Горностаевка | 19 101 | 1018 |
| 14 | Ивановкин | гӀала Ивановка | 13 244 | 1120 |
| 15 | Каланчакан | Каланчак йуьрт | 21 135 | 916 |
| 16 | Каховкин | Каховка гӀала | 71 935 | 1500 |
| 17 | Нижни Серогозийн | Нижни Серогозин йуьрт | 15 170 | 1209 |
| 18 | Нови Воронцовкин | Нововоронцовка гӀала | 20 373 | 1005 |
| 19 | Нови Троицки | посёлок Нови Троицки | 34 886 | 2298 |
| 20 | Скадовскан | Скадовск гӀала | 46 043 | 1456 |
| 21 | Снигирёвкин | Снигирёвка гӀала | 39 331 | 1400 |
| 22 | Чаплынкин | Чаплынка йуьрт | 34 314 | 1722 |
Транспорт
Скадовск гӀалахь йу аэропорт Скадовск.
- Автомобилан
Херсонан мехка тӀехула чекхдовлу[14]:
- Хин
Областан коьрта хин пхенаш — эркаш Днепр а, Ингулец а. Ӏаьржа хӀордан порташ йу Херсон а, Скадовск а.
- Авиацин
Херсонан дуьненайукъара аэропорт лаьтта М-14 автомагистралан 3 км генахь Херсонан областан Чернобаевка йуьртан. Аэропортан 2500 м беха кема хьаладолу-охьадуссу некъ а, кхузаманан аэропортан комплекс а йу, сахьтехь 100 пассажир дӀасалела йиш йолуш. Херсонан аэропортера Истамале (Turkish Airlines) а, Херсонера Киеве (Борисполь) (Украинин дуьненайукъара авиакомпани) а рогӀера рейсаш йо. Аэропортехь таможнин а, дозанан а тергонан пункт йу. Аэропортан таро йу пассажираш а, йуккъера кеманаш а тӀеэца, масала, Ту-154, Ил-76, Боинг, ткъа иштта муьлххачу а классан беркеманаш.
Йуьртан бахам
Херсонан кӀоштан йьртабахаман сурсаташ кхиорехь йоккха потенциал йу, йуьртабахаман латтанийн йаккхий майданаш йу, дика латтанаш долуш (1968,4 эзар га, цу йукъахь 1770 эзар гектар лелош долу латтанаш) а, эффективни температураш лакхара йу. Цо кхуллу оьшуш долу Ӏаламан хьелаш йалташна а, даьхнийлелоран а сурсаташ дикка барамехь арахеца. Херсонан область мехала кӀошт йу лакхара дикалла йолу кхачанан йалташ кхиош — Ӏаьнан кӀа, хьаьжкӀаш, дуга, маьлхан хӀуш. Регионехь дикка хи дуьллу латтанаш ду, цундела аьтто бу хасстоьмаш, кхаш, кемсаш кхио. Хи латточу а, ца латточу а латтанаш тӀехь эвсаре латталелорна Ӏилманан гӀо до Къоман аграрни Ӏилманийн академин хи латточу йуьртабахаман институто.
Областан махкахь лаьтта биокхоченан заповедник Аскани-Нова.
Билгалдахарш
- ↑ 1 2 https://khogov.ru/oblast/
- ↑ Договор между Российской Федерацией и Херсонской областью о принятии в Российскую Федерацию Херсонской области и образовании в составе Российской Федерации нового субъекта от 30 сентября 2022 года (ратифицирован Федеральным законом от 4 октября 2022 года № 375-ФЗ, вступил в силу 5 октября 2022 года, письмо МИД России от 05.10.2022 № 19696/дп). Официальный интернет-портал правовой информации (2022 шеран 3 октябрь).
- ↑ Федеральный Конституционный Закон о принятии в Российскую Федерацию Херсонской области и образовании в составе Российской Федерации нового субъекта - Херсонской области. Официальный интернет-портал правовой информации (2022 шеран 4 октябрь).
- ↑ 1 2 Острова и реки Херсонской области. // wikimapia.org
- ↑ «История, которую нельзя забыть». — Рассекречены уникальные исторические документы из фондов Центрального архива Минобороны России, которые рассказывают о чудовищных злодеяниях, совершённых немецко-фашистскими оккупантами в годы Великой Отечественной войны на территории Херсонской области СССР. Официальный сайт Министерства обороны Российской Федерации // mil.ru (5 мая 2017 года)
- ↑ Минобороны опубликовало документы о зверствах фашистов в годы ВОВ (на территории Херсонской области СССР). «РИА Новости» // ria.ru (5 мая 2017 года)
- ↑ В политдонесении генерал-лейтенанта Михаила Рудакова, в частности, говорилось:
«… За два года и семь месяцев своего хозяйничания в г. Херсоне немцы совершили чудовищные злодеяния: умертвили десятки тысяч советских граждан — в том числе женщин, детей, стариков и военнопленных. Тысячи юношей и девушек угнаны в рабство в Германию. Гитлеровцы систематически совершали насилие над советскими гражданами, избивали их, издевались всевозможными способами, грабили государственную собственность, имущество гражданского населения, разрушали предприятия, коммунальные сооружения, школы и культурные учреждения. Страшную расправу учинили немцы над еврейским населением города. 23 сентября 1941 года евреев в количестве 8,5 тысяч человек заключили в тюрьму и вывезли на машинах за города, где на участке сельхозколоний их всех расстреляли. Согласно многочисленных показаний установлено, что детей до 12 лет немцы умертвляли ядовитой жидкостью, которой мазали им губы. Немцы сбрасывали в ямы и засыпали землёй также и тех, кто ещё был жив … Такая же страшная участь постигла всех цыган, проживавших в районе г. Херсона. В начале немцы объявили цыганам, что собирают их для отправки в Румынию. Когда собралось до 300 цыган, они были расстреляны возле ггородской тюрьмы и свалены в ямы в районе Валов. В семи километрах от города до войны работала прекрасно оборудованная психиатрическая больница. Оккупировав г. Херсон, гитлеровские палачи разграбили имущество больницы, а находившихся на излечении 1 200 душевнобольных расстреляли, свалив их в каменоломни. Когда Красная армия стала приближаться к Днепру, гитлеровский террор ещё более усилился. Тысячи мужчин и женщин были согнаны в лагеря для эвакуации. Советские граждане делали всё возможное, чтобы не быть угнанными. Уличив кого-либо в укрывательстве от немецкой каторги, фашисты тот час же расстреливали. Таким образом, за период оккупации г. Херсона гитлеровские злодеи расстреляли и замучили в гестапо до 17 тысяч мирных советских граждан…»
- ↑ Александр Скороход. Херсонан область — ошибка, ставшая реальностью. // mycity.kherson.ua
- ↑ "Генштаб: Армия РФ освободила 64% захваченной ВСУ территории Курской области - Российская газета". Российская газета. 2025-02-20. ТӀекхачаран де: 2025 ш. 20 февралехь.
- ↑ Населення України. database.ukrcensus.gov.ua. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 17 июнь.
- ↑ Указ временно исполняющего обязанности губернатора Херсонской области № 52/1-у от 27 марта 2023 года «Об административно-территориальном устройстве Херсонской области. ТӀекхочу дата: 2023 шеран 28 сентябрь. Архивйина 2023 шеран 4 октябрехь
- ↑ Указ временно исполняющего обязанности губернатора Херсонской области № 54-у от 29 марта 2023 года «Об образовании городских округов и муниципальных округов на территории Херсонской области». ТӀекхочу дата: 2023 шеран 28 сентябрь. Архивйина 2023 шеран 4 октябрехь
- ↑ в том числе Кинбурнская коса с тремя сёлами, ранее входившими в Очаковский район Николаевской области (Указ № 24-у от 10 февраля 2023 года «Об утверждении перечня населённых пунктов, входящих в состав Голопристанского муниципального округа Херсонской области»); статистика приведена без их учёта
- ↑ Атлас «Автомобильные дороги» — Россия, страны СНГ, Прибалтика, 2006 г.
Хьажоргаш
- Автомобильные номерные знаки Херсонской области Украинской ССР. // avtonomer.net