Херсонан область

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Российн Федерацин субъект
Херсонан область
оьрс. Херсонская область
Kherson oblast on the map of Russia.svg
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Пачхьалкх  Росси
Йукъайоду 5 кӀошт
Адм. центр Херсон
Губернатор Сальдо Владимир Васильевич
Истори а, географи а
Кхоллар 1944 шеран 30 март
Латта
Локхалла
 • Йуккъера 46 м
Сахьтан аса MSD, Европа/Москох, UTC+3
Йаккхий гӀаланаш Нови Каховка, Алёшки, Каховка, Геническ
Бахархой
Бахархой 1 млн стаг (2022)
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код 990, 860

Официалан сайт(оьр.)
Херсонан область картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден — 1967
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Херсо́нская о́бласть, къамелехь Херсо́нщинаРоссийн Федерацин субъект, цунна йукъара область, лаьтта мехкан къилба-малхбузехь Днепран шинне а берд тӀахь.

Область кхоьллина 1944 шарахь Запорожьен областах Украинийн ССР немцойн оккупацера мукъа йаьккхинчул тӀаьхьа.

2022 шеран сентябрь бутт кхаччалц лаьттина Украинин йукхьахь. 2022 шеран 30 сентябрехь Российна а, Херсонан областьна а йукъахь барт хилира область РФ йукъа эца, Российн Федерацин керла субъект кхолларх[2]. Решение было основано на итогах референдума, состоявшегося в Херсонской области 27 сентября 2022 г.[3] Украинин Ӏедало иза къуьйсу, кхин дӀа а лору оцу областан мохк Украинин.

Малхбузехь доза ду Украинин Николаевн областца, къилбаседехь — Украинин Днепропетровскан областца, малхбалехь — Запорожьен областца, къилбехьа — Республика ГӀирмица. Лаьтта Ӏаьржа а, Азов а хӀордийн бердаш тӀаьхь.

Областан майда йу 28,4 эз. км², 2022 шо долалуш бахархой мах хадабора 1,0 млн стаг олий. Административан йукъ а, уггаре йоккха гӀала а — Херсон, кхин йаккхий гӀаланаш — Нови Каховка, Каховка, Алёшки.

Физикин-географин амал

[нисйан | код нисйан]

Географин хьал[нисйан | код нисйан]

Херсонан областан мехкан майда йу 28,4 эз. км², Къилбаседера къилбехьа — 180 км, малхбузера малхбалехьа — 258 км.

Область лаьтта бай-аренан зонехь, Днепр эркан лахенашкахь. Областахула охьадоьду 19 эрк, царех уггаре даккхийнарш: Днепр — 178 км, Ингулец — 180 км. Днепро йоькъу область шина декъе — аьтту бердан а, аьрру бердан а, цунах олу иштта Къилбаседа Таври.

Ӏаьржа хӀордо йашайоо къилба-малхбузе, ткъа Азов-хӀордо — къилба-малхбале. Килбаседехь а, малхбузехь а региона доза ду Украинин Днепропетровскан а, Николаевн а областашца, малхбалехь — РФ Запорожьен областца, къилбехахь — Республика ГӀирмца.

Географин меттиган коьрта башхалла йу Азов-ӀаьржаӀхордан майданна тӀе валар а, Днепран хин магистраль а. Оцу гӀуллакхо шуьйра дӀайоьллу таронаш кхин дӀа а кхиорнан хӀордан а, эркан мохь дӀабахьарна, садаӀаран индустрийна.

Климат[нисйан | код нисйан]

Херсонан областан климат— барамера континентан йу, йекъа йу. Беттан йуккъера температураш: июлехь +25,4 °C, январехь −2,1 °C. Цхьацца дийнахь аьхка температура хьала йала тарло 40 °C, ткъа Ӏай охьайала −20 °C. ГӀора ца йо хан — 179 де шарахь ду. Йуккъера шеран йочанийн барам 320 мм - 400 мм бу.

ГӀайренаш[нисйан | код нисйан]

Херсонан областехь гӀайренаш йу[4]:

Днепр эркан тогӀин чохь а, дельтехь а:

Азовн-ХӀорд тӀаьхь:

Сиваш айман чохь:

Ӏаьржа хӀорд тӀаьхь:

Эркаш[нисйан | код нисйан]

Херсонан областехь эркаш ду:[4]

Латтанаш[нисйан | код нисйан]

Херсонан областан къилбаседехьа, коьртачу декъана къилба Ӏаьржа латтанаш ду хьуьнан латтанашца. Къилбехьа царех хуьлу бодане-каштанийн а, каштанийн а латтанаш, уьш лаьтта дуьра латтанашца цхьаьна. Ӏаьржа а, Азовн а хӀордийн бердаш тӀахь амалехь ду дуьра латтанаш.

Кхузаманан Херсонан областан махкахь адаман дуьххьарлера лараш вайн эрал 10-5 эзар шо хьалха йу. Вайн эран 3-гӀа - 2-гӀа эзар шо хьалха аренан доккхаха долу дакъа дӀалаьцна даьхнийлелочу тайпанаша. Вайн эрал 4-гӀа чаккхенгахь - 1-ра эзар шеран йуьххьехь махкахь дуккха а алсам бахархой баха буьйлало. Вайн эрал хьалха VI-III бӀешерашкахь киммерихой аратеттира, цхьана декъанна муьтӀахь бина скифийн керла тайпанаш, цара кхоьллира шайн пачхьалкх - Скифи.

Посёлкан Сивашовкин лерина, цигахь карийна масех амален каш, цӀе йелира Сивашовкин тайпана иэсаш 2-гӀа декъехь VII бӀешеран — VIII бӀешо долалуш.

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман мур а, область кхоллар а (1941—1944)[нисйан | код нисйан]

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом болалуш, кхузаманан Херсонан областан мохк бара нацистийн Германин эскарша а, гитлеран коалицино а дӀалаьцна, иза «Украинин рейхскоммиссариатан» — Йоккха Германин рейхан административан дакъа дара.

Оккупацин хенахь советийн партизанийн тобанийн болх дӀаболабелира «Рейхскомиссариатан» латтанаш тӀехь, цо доладеш дара дӀалаьцначу территорин доккхаха долу декъана, новкъарло йора немцойн эскарийн дакъошна гӀирс а, кхача а кхачо.

Тоьшалла до деклассификаци йинчу Российн Федерацин тӀеман министралло 3-гӀа Украинин фронтан инарла-лейтенантан Рудаков Михаилан политикин донесени ЦӀен Эскаран Коьрта политикан урхаллин хьаькман инарла-полковникан Щербаков Александран, Херсонан областехь иттаннаш эзарнаш маьрша нах хьийзийна, байина[5][6][7].

1944 шеран 13 мартехь Херсон гӀала мукъайаьккхира ЦӀечу Эскаро Березнеговати-Снигирёвски тӀелетаран операци (1944 шеран 6-18 мартехь). Оццу дийнахь ССРС Пачхьалкхан телевизионан а, радиовещанин а Йерригсоюзан радион диктора Левитан Юрийс эфирехь оперативни «Совинформбюро» сводка йешна. Херсон мукъайаккхар, гӀалара областан йукъ олуш кхайкхийра, иза бакъ ца хилла. Сталин Иосифа, и хӀума хиъча, иштта хӀума элира: «Херсонан кӀошт йац боху аша? -ТӀаккха хир йу. Бешна хаам дезинформаци ца ларархьама, Сталина омра дира Херсонан кӀошт кхолла[8].

БТӀО муьрехь

[нисйан | код нисйан]

2025 шеран 20 февралехь РФ ТӀеман ницкъийн инарлин штабан хьаькаман хьалхарчу гӀовсо, инарла-полковника Рудской Сергейс дӀахьедира, 75% гергга мохк ДХР, Херсонан, Запорожьен мехкан Украинин герзах мукъайаьккхина хилар[9].

Бахархой

[нисйан | код нисйан]

Областа бахархойн барам 2020 шеран 1 январехь бара 1 027 913 стаг, оцу йукъахь гӀалара бахархой 631 317 стаг, йа 61,4 %, йуьртара — 396 596 человек, йа 38,6 %.

Гуттаренна бахархойн барам[10]
1926 1939 1941 1944 1959 1970 1979 1989
736 000 743 000 780 800 502 800 824 167 1029 988 1 163 435 1 236 970
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1 244 316 1 252 444 1 262 103 1 271 641 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 270 956 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 262 119 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 250 649 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 238 034 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 227 678 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 215 806
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 202 837 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 187 119 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 172 689 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 159 940 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 148 379 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 136 751 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 125 026 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 115 639 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 106 070 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 097 768
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 091 999 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 086 805 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 081 935 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 076 800 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 071 135 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 066 444 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 060 924 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 054 217 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 045 549 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 036 208
2020 2021 2022
ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 026 481 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар1 015 275 ТӀегӀа лахара дивизионе охьайалар 1 000 500
Къоман хӀоттам

2001 шарахь бахархой багарбарца 1 эзар сов стаг волу къамнаш гайтина.

Къам Барам
(эз. стаг)
Процентан йукъаметтиг
Берриг 1175,1 100 %
Украинаш 961,6 82,0 %
Оьрсий 165,2 14,1 %
Белорусаш 8,2 0,7 %
ГӀезалой 5,4 0,5 %
Эрмалой 4,5 0,4 %
Молдаванаш 4,2 0,4 %
Туркой 3,7 0,3 %
ГӀирмин гӀезалой 2,1 0,2 %
Цигонаш 1,8 0,1 %
Жуьгтий 1,7 0,1 %
Полякаш 1,6 0,1 %
Немцой 1,4 0,1 %
Азербайджанаш 1,3 0,1 %
Корейш 1,2 0,1 %
Болгараш 1,0 0,1 %
Дисина къаьмнаш
, къам ца гайтинар
5,9 0,5 %


Административан-мехкан бекъабалар

[нисйан | код нисйан]
Херсонан областан административан бекъабалар

Область йекъало 22 административан-мехкан декъало: 2 областан маьӀнин гӀаланна (Херсон а, Нови Каховка) а, 20 кӀоштанна[11]. Ша шен урхаллин гуран чохь 22 муниципалан кхоллам, царна йукъахь 2 гӀалин гуо а, 20 муниципалан гуо[12]:

Херсонан областан административан йукъ — Херсон гӀала; ханна — Геническ гӀала.

цӀеРФ субъектБахархой
ст. (2019)
Корта4Майда
км2
1e-06 Областан маьӀнин гӀала (гӀалин гуо)
1 Херсон гӀала Херсон 283 649
2 Нови Каховка гӀала Нови Каховка 45 819
2.000002 КӀошташ (муниципалан гуонаш)
3 Александровкин Александровка 7 946 400
4 Алешкин гӀала Алешки 70 367 1759
5 Белозеркин гӀтп Белозёрка 64 790 1700
6 Бериславан гӀала Берислав 99 100 1 700
7 Велики Александровкин Великоалександровка йуьрт 24 719 1500
8 Велики Лепетихин Великолепетиха йуьрт 16 058 1100
9 Верхни Рогачикан Верхнерогачик йуьрт 11 336 1056
10 Велики Польен гӀтп Великопоье 14 268 700
11 Геническан Геническ гӀала 58 624 3000
12 Голи Пристанан[13] Голи Пристань гӀала 44 826 3411
13 Горностаевкин бп Горностаевка 19 101 1018
14 Ивановкин гӀала Ивановка 13 244 1120
15 Каланчакан Каланчак йуьрт 21 135 916
16 Каховкин Каховка гӀала 71 935 1500
17 Нижни Серогозийн Нижни Серогозин йуьрт 15 170 1209
18 Нови Воронцовкин Нововоронцовка гӀала 20 373 1005
19 Нови Троицки посёлок Нови Троицки 34 886 2298
20 Скадовскан Скадовск гӀала 46 043 1456
21 Снигирёвкин Снигирёвка гӀала 39 331 1400
22 Чаплынкин Чаплынка йуьрт 34 314 1722

Транспорт[нисйан | код нисйан]

Скадовск гӀалахь йу аэропорт Скадовск.

Автомобилан
Херсонан областан хӀоллам новкъа тӀаьхь М-14

Херсонан мехка тӀехула чекхдовлу[14]:

  • автонекъ М-14;
  • автомагистраль E 58;
  • автомагистраль E 97;
  • автомагистраль E 105.
Хин

Областан коьрта хин пхенаш — эркаш Днепр а, Ингулец а. Ӏаьржа хӀордан порташ йу Херсон а, Скадовск а.

Авиацин

Херсонан дуьненайукъара аэропорт лаьтта М-14 автомагистралан 3 км генахь Херсонан областан Чернобаевка йуьртан. Аэропортан 2500 м беха кема хьаладолу-охьадуссу некъ а, кхузаманан аэропортан комплекс а йу, сахьтехь 100 пассажир дӀасалела йиш йолуш. Херсонан аэропортера Истамале (Turkish Airlines) а, Херсонера Киеве (Борисполь) (Украинин дуьненайукъара авиакомпани) а рогӀера рейсаш йо. Аэропортехь таможнин а, дозанан а тергонан пункт йу. Аэропортан таро йу пассажираш а, йуккъера кеманаш а тӀеэца, масала, Ту-154, Ил-76, Боинг, ткъа иштта муьлххачу а классан беркеманаш.

Йуьртан бахам[нисйан | код нисйан]

КӀа дийна аренаш. Херсонан областан тайпана пейзаж.

Херсонан кӀоштан йьртабахаман сурсаташ кхиорехь йоккха потенциал йу, йуьртабахаман латтанийн йаккхий майданаш йу, дика латтанаш долуш (1968,4 эзар га, цу йукъахь 1770 эзар гектар лелош долу латтанаш) а, эффективни температураш лакхара йу. Цо кхуллу оьшуш долу Ӏаламан хьелаш йалташна а, даьхнийлелоран а сурсаташ дикка барамехь арахеца. Херсонан область мехала кӀошт йу лакхара дикалла йолу кхачанан йалташ кхиош — Ӏаьнан кӀа, хьаьжкӀаш, дуга, маьлхан хӀуш. Регионехь дикка хи дуьллу латтанаш ду, цундела аьтто бу хасстоьмаш, кхаш, кемсаш кхио. Хи латточу а, ца латточу а латтанаш тӀехь эвсаре латталелорна Ӏилманан гӀо до Къоман аграрни Ӏилманийн академин хи латточу йуьртабахаман институто.

Областан махкахь лаьтта биокхоченан заповедник Аскани-Нова.

Билгалдахарш

[нисйан | код нисйан]
  1. 1 2 https://khogov.ru/oblast/
  2. Договор между Российской Федерацией и Херсонской областью о принятии в Российскую Федерацию Херсонской области и образовании в составе Российской Федерации нового субъекта от 30 сентября 2022 года (ратифицирован Федеральным законом от 4 октября 2022 года № 375-ФЗ, вступил в силу 5 октября 2022 года, письмо МИД России от 05.10.2022 № 19696/дп). Официальный интернет-портал правовой информации (2022 шеран 3 октябрь).
  3. Федеральный Конституционный Закон о принятии в Российскую Федерацию Херсонской области и образовании в составе Российской Федерации нового субъекта - Херсонской области. Официальный интернет-портал правовой информации (2022 шеран 4 октябрь).
  4. 1 2 Острова и реки Херсонской области. // wikimapia.org
  5. «История, которую нельзя забыть». — Рассекречены уникальные исторические документы из фондов Центрального архива Минобороны России, которые рассказывают о чудовищных злодеяниях, совершённых немецко-фашистскими оккупантами в годы Великой Отечественной войны на территории Херсонской области СССР. Официальный сайт Министерства обороны Российской Федерации // mil.ru (5 мая 2017 года)
  6. Минобороны опубликовало документы о зверствах фашистов в годы ВОВ (на территории Херсонской области СССР). «РИА Новости» // ria.ru (5 мая 2017 года)
  7. В политдонесении генерал-лейтенанта Михаила Рудакова, в частности, говорилось:

    «… За два года и семь месяцев своего хозяйничания в г. Херсоне немцы совершили чудовищные злодеяния: умертвили десятки тысяч советских граждан — в том числе женщин, детей, стариков и военнопленных. Тысячи юношей и девушек угнаны в рабство в Германию. Гитлеровцы систематически совершали насилие над советскими гражданами, избивали их, издевались всевозможными способами, грабили государственную собственность, имущество гражданского населения, разрушали предприятия, коммунальные сооружения, школы и культурные учреждения. Страшную расправу учинили немцы над еврейским населением города. 23 сентября 1941 года евреев в количестве 8,5 тысяч человек заключили в тюрьму и вывезли на машинах за города, где на участке сельхозколоний их всех расстреляли. Согласно многочисленных показаний установлено, что детей до 12 лет немцы умертвляли ядовитой жидкостью, которой мазали им губы. Немцы сбрасывали в ямы и засыпали землёй также и тех, кто ещё был жив … Такая же страшная участь постигла всех цыган, проживавших в районе г. Херсона. В начале немцы объявили цыганам, что собирают их для отправки в Румынию. Когда собралось до 300 цыган, они были расстреляны возле ггородской тюрьмы и свалены в ямы в районе Валов. В семи километрах от города до войны работала прекрасно оборудованная психиатрическая больница. Оккупировав г. Херсон, гитлеровские палачи разграбили имущество больницы, а находившихся на излечении 1 200 душевнобольных расстреляли, свалив их в каменоломни. Когда Красная армия стала приближаться к Днепру, гитлеровский террор ещё более усилился. Тысячи мужчин и женщин были согнаны в лагеря для эвакуации. Советские граждане делали всё возможное, чтобы не быть угнанными. Уличив кого-либо в укрывательстве от немецкой каторги, фашисты тот час же расстреливали. Таким образом, за период оккупации г. Херсона гитлеровские злодеи расстреляли и замучили в гестапо до 17 тысяч мирных советских граждан…»

  8. Александр Скороход. Херсонан область — ошибка, ставшая реальностью. // mycity.kherson.ua
  9. "Генштаб: Армия РФ освободила 64% захваченной ВСУ территории Курской области - Российская газета". Российская газета. 2025-02-20. ТӀекхачаран де: 2025 ш. 20 февралехь.
  10. Населення України. database.ukrcensus.gov.ua. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 17 июнь.
  11. Указ временно исполняющего обязанности губернатора Херсонской области № 52/1-у от 27 марта 2023 года «Об административно-территориальном устройстве Херсонской области. ТӀекхочу дата: 2023 шеран 28 сентябрь. Архивйина 2023 шеран 4 октябрехь
  12. Указ временно исполняющего обязанности губернатора Херсонской области № 54-у от 29 марта 2023 года «Об образовании городских округов и муниципальных округов на территории Херсонской области». ТӀекхочу дата: 2023 шеран 28 сентябрь. Архивйина 2023 шеран 4 октябрехь
  13. в том числе Кинбурнская коса с тремя сёлами, ранее входившими в Очаковский район Николаевской области (Указ № 24-у от 10 февраля 2023 года «Об утверждении перечня населённых пунктов, входящих в состав Голопристанского муниципального округа Херсонской области»); статистика приведена без их учёта
  14. Атлас «Автомобильные дороги» — Россия, страны СНГ, Прибалтика, 2006 г.

Хьажоргаш

[нисйан | код нисйан]