Удмурти

57°17′00″ къ. ш. 52°45′00″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Республика (пачхьалкх)
Удмуртин Республика
удм. Удмурт Элькун
Saint Alexander Nevsky Cathedral (Izhevsk)-41.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Гимн Удмуртии
57°17′00″ къ. ш. 52°45′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Ижевск
Куьйгалхо Александр Бречалов
Правительствон председатель Ярослав Семёнов
Пачхьалкхан Кхеташонан председатель Владимир Невоструев
Истори а, географи а
Кхоллар 1920 шеран 4 ноябрехь
Латта
  • 42 100
Локхалла
 • Максималан 332,6 м
 • Йуккъера 191,8 м
 • Минималан 51 м
Сахьтан аса MSK+1 (UTC+4)
Йаккхий гӀаланаш Ижевск, Воткинск, Сарапул
Бахархой
Бахархой ↘1 500 955[1] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам оьрсий, удмурташ
Динан хӀоттам коьртаниг православин
Официалан меттанаш оьрсийн, удмуртийн[2]
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-UD
Официалан сайт
Удмуртин Республика картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден — 1958 Октябран Революцин Орден — 1970 Халкъийн доттагӀаллин орден — 1972
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Sound.png Арахьара аудиофайлаш
Sound.png Удмуртийн Республикин шатлакхан илли (Инс.)
Sound.png Удмуртийн Республикин шатлакхан илли (Удм.)
Марка «50 шо УАССР». ССРС пошт, 1970

Удму́ртин Респу́блика (удм. Удмурт Элькун; доцца: Удму́рти[3]) — Российн Федерацин субъект, цунна йукъара республика[4].

Ийдалйистан федералан гуо йукъа йоьду, Уралан экономикин кӀоштан дакъа ду. Доза ду малхбузехь а, къилбаседехь а Кировскан областца, малхбалехь — Перман махкаца, къилбехахь — ГӀезалойчоьнца, къилба-малхбалехь — Башкортостанца. Коьрта гӀала — Ижевск[5].

Удмуртийн (1931 шо кхачале — Вотскан) автономин область кхоьллина 1920 шеран 4 ноябрехь[6][7][8][5]. 1934 шеран 28 декабрехь цунах йина Удмуртийн Автономин Советийн Социалистийн Республика. 1990 шеран 20 сентябрехь республикин Лакхара Кхеташоно Удмуртин Республикин пачхьалкхан суверенитетехь деклараци тӀеийцира. 1991 шеран 11 октябрехь дуьйна — Удмуртин Республика.

Истори

[нисйан | код нисйан]
Коьрта йаззам: Удмуртин истори

Шира мур[нисйан | код нисйан]

Вайн эрал 8—6 эзар шо хьалха йукъайевлла дуьххьарлера адамийн нах беха меттигаш Каманйистехь. Йевзаш йолу масех археологин оьздангалла, йоьзна пермянашца (комин а, удмуртийн а дай) — ананьинан, пьяноборски, поломски, чепецки. Вайн эран 1—2 эзаршеран дозанехь кхоллалало удмуртин этнос (шира удмуртин цӀе — отя́каш, вотя́каш).

Российн пачхьалкхан йукъахь[нисйан | код нисйан]

Къилбаседа удмурташ Оьрсийн пачхьалкхан йукъа бахна XV бӀешо чекхдолуш, ткъа къилбанаш 1552 шо кхачале бара куьйгакӀела Казанан ханаллин. Паччахьо Иван Грознис Казань схьайаьккхинчул тӀехьа, удмурташ берриш баьхкина Оьрсийн паччахьаллин йукъа. 1731 шарахь Казанан а, Нижни Новгородан епархешкахь кхоьллира керла жӀар тохаран гӀуллакхийн комисси, доладелира массашкахь удмурташ керста дине берзор.

1774—1775 шерашкахь къилба Каминйистан бахархоша дакъа лецира Пугачёв Емельян коьртехь волу ахархойн тӀамехь.

XIX бӀешеран шолгӀачу декъехь сиха кхиира промышленность, схьайоьллу керла заводаш, ишколаш, гимназеш. 1899 шарахь йира чекхболу Пермь — Котлас аьчканекъ [9].

XVIII бӀешо а, XX бӀешо долалуш а удмуртийн латтанаш йукъадогӀура Вяткин губернин (Глазовн уезд) а, Сарапулан уезд а, Елабуган уездан а, Малмыжски уездан а дакъа.

Дешар

[нисйан | код нисйан]
Хьажа иштта: Удмуртин лакхара дешарийн меттигийн исписка

Республикин коьртачу гӀалахь ю Удмуртийн коьрта дешаран меттигаш. 1990-гӀа шерашкахь регионехь дикка алсамделира дийнахь пачхьалкхан а, муниципалан а ишколашкахь удмуртийн мотт предмет санна Ӏамош долу бераш: 1990 шарахь 12 062 хиллачуьра 2001 шарахь 31 128 кхаччалц.[10].

Ижевскехь йу 4 пачхьалкхан лдм, 6 пачхьалкхан лдм филиал, 5 пачхьалкхан йоцу лдм[11], царна йукъахь Удмуртин пачхьалкхан университет, Ижевскан пачхьалкхан техникин М. Т. Калашниковн цӀарах университет, Ижевскан пачхьалкхан йуьртабахаман академи, Ижевскан пачхьалкхан медицинин академи.

Иэсаш

[нисйан | код нисйан]
Коьрта йаззамаш: Ижевск § Архитектура_а,_сийлаллаш_а, Глазов § Сийлаллаш, Воткинск § Сийлаллаш, Сарапул § Сийлаллаш

Удмурти нумизматикехь

[нисйан | код нисйан]
RR5111-0166R.png RR5117-0037R.png RR5216-0066R.png RR5221-0015R.png RR5514-0052R.png
3 дети сом ду Чайковскийн Воткинскехь долчу цӀийнан сурт тӀехь 100 дети сом, хьалха хиллачу Ижевскерчу герзан заводан коьртачу гӀишлонан сурт а долуш 50 дешин сом Удмуртийн Республикан хӀостан сурт тӀехь 10 000 дешин сом XVI бӀешеран шераш йаздаран миниатюрица 10 латунь-цӀестан сом Удмуртийн Республикан хӀостан сурт тӀехь
  • 2020-чу шеран октябрь-беттан 1-чу дийнахь Российн банко арахийцира «Удмуртин Республика кхоллаелла 100 шо кхачар» 3 сом номиналан мах болу дагалецаман детин ахча.[12]

Хьажа кхин а

[нисйан | код нисйан]

Билгалдахарш

[нисйан | код нисйан]
  1. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  2. ↑ Конституция Удмуртской Республики, ст. 8.
  3. ↑ В конституции России только одно название — Удмуртская Республика, а по Конституции Удмуртской Республики, наименования «Удмуртская Республика» и «Удмуртия» равнозначны. Народные названия республики — «Республика Удмуртия», «Родниковый Край».
  4. ↑ Петрушина М. Н., Горячко М. Д. и др. Удмуртия / председ. Ю. С. Осипов и др.. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2016. — Т. 32. Телевизионная башня - Улан-Батор. — С. 681—688. — 765 с. — 35 000 экз. — ISBN 978-5-85270-369-9. Архиван копи 2018 шеран 29 июлехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  5. ↑ 1 2 Рябинин, 2002, с. 109.
  6. ↑ Баранов Н. Верховному Суду Удмуртской Республики 80 лет. vs.udm.sudrf.ru. Государственная автоматизированная система Российской Федерации «Правосудие» (2010 шеран 17 март). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 17 февраль. Архивйина 2019 шеран 18 февралехь
  7. ↑ Удмуртия / Краснопёров А. А. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  8. ↑ Декрет ВЦИК и СНК РСФСР от 4.11.1920 Об образовании Автономной Области Вотякского Народа
  9. ↑ Александр Стрелков: Удмуртская республика История. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 13 декабрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 6 январехь
  10. ↑ С. 23. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 20 июнь. Архивйина 2015 шеран 20 июнехь
  11. ↑ Учреждения социальной сферы муниципального образования «город Ижевск»(йоьхна хьажорг — истори).
  12. ↑ Банк России выпускает в обращение памятную монету из драгоценного металла. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 15 октябрь. Архивйина 2020 шеран 4 ноябрехь

Литература

[нисйан | код нисйан]

Хьажоргаш

[нисйан | код нисйан]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Удмурти&oldid=13757721»