Башкирийчоь

54°28′00″ къ. ш. 56°16′00″ м. д.HGЯO
ХӀара йаззам хаьржинчарех бу
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Российн Федерацин субъект
Республика Башкортостан
башк. Башҡортостан Республикаһы, Başqortostan Respublikahı
Salavat Yulaev Panorama.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Гимн Башкортостана
54°28′00″ къ. ш. 56°16′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Уфа
Корта Радий Хабиров
Премьер-министр Андрей Назаров
Пачхьакхан Гуламан — Кхурултайн председатель Константин Толкачёв
Истори а, географи а
Кхоллар 1992 шо 25 февраль [1]
Латта
  • 143 600 квадратан километр
Локхалла
 • Максималан Ямантау лам — 1640,4 [3] м
Сахьтан аса MSK+2 (UTC+6)
Йоккха гӀала Уфа
Кхий яоккхий гӀаланаш Стерлитамак, Нефтекамск, Октябрьски
Бахархой
Бахархой 4 038 151[4] стаг (2020)
Динан хӀоттам бусалбанаш, православин керстанаш
Официалан мотт башкирийн, оьрсийн[5]
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-BA

Официалан сайт(оьр.)
Республика Башкортостан картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден Ленинан Орден Октябран Революцин Орден Халкъийн доттагӀаллин орден
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Башкирийчоь (республика (Ийдалйистан федералан гуо, Уралан экономикин кӀоштан дакъа. Коьрта гӀала — Уфа.

Кхоьллина 1917 шеран 15 ноябрехь [28 ноябрехь] къоман-территорин автономи Башкурдистан аьлла, 1919 шеран 20 мартехь, центран Советийн Ӏедало Башкирийн Правительствоца биначу бартаца, цӀе йара Башкирийн АССР[10] цул совнах таханлерчу Россехь дуьххьара къоман автономин республика йу. 1990 шеран 11 октябрехь дуьйна Башкирийн Советийн Социалистийн Республика — Башкортостан йара, 1992 шеран 25 февралехь дуьйна Республика Башкортостан аьлла цӀе йу. Российн республикашна йуккъахь бахархойн барамца хьалхарчу меттигехь йу.

Башкирийчоь цӀе йолу историко-географин мехкан дакъа ду. Дозанаш ду Пермийн мехкаца, Свердловскан а, Челябинскан а, Оренбурган а областашца, ГӀезалойчоьца а, Удмуртица а.

ЦӀе

Схьайаьлла башкир — башкорт (башк. башҡорт) этнонима. Нохчийн матте йаьккхича «баш» — корта, «кхыр» — хадориг, ма-дарра гочдича хуьлу «Корта боккхург».

Дуьххьара хьахайо меттиг Башгурд кепехь ФазлаллахI Рашид-ад-Динан «Огуз-наме» белхан тӀехь VIII бӀешарахь[11]. Башгирдаш, башгирд, Баскарди, Башгирди цӀераш йу массо а Ӏарбойн-персийн а, малхбузан а йуккъерчу бIешерашкарчу хьосташкахь[12].

XVI—XVII бӀешерашкахь оьрсийн хьосташкахь башкираш беха мохк билгалбаьккхина Уфан уезд йа Башкири[13] аьлла. Дуьхьанца цӀе лелайора Башкирь, Башкирди, Башкирийн провинци кепехь.

Республикин Конституцица, Башкортостан а, Башкортостан Республика а цхьабосса йу[9].

Географи

Географин хӀоттам

Башкирийчоь йу Уралан кӀажошкахь а. Республикера уггар лекха лам — Ямантау (1640 метр). Региона къилбаседера къилбеха йохалла 550 км, ткъа малхбузера малхбалехьа — 430 км.

Геологи

Геологин хӀоттамца регионехь билгалйолу кхоъ коьрта область: Малхбузан, Къилбен, Ломан Башкирийчоь.

Республикехь йу маьхкдаьтта (200 гергга хууш йолу меттигаш), Ӏаламан газ (тӀаьхьалон прогноз 300 млрд м³ сов), кӀора (10 гергга меттиг, балансан тӀаьхьало 0,5 млрд тонн кхаччалц), эчиган маьӀданаш (20 сов меттиг, балансан тӀаьхьало 100 млн тонн гергга), цӀеста (15 меттиг), даша, деши (50 сов меттиг), тӀулган туьха, дика цеманцан гӀирсаш долу меттигаш.

Гидрографи

Башкирийчохь ду 12 000 сов охьадоьду эрк а, 2700 гергга Ӏам, куьйга бина Ӏам, хи латто меттигаш. Дукха ду латта бухара хин хьосташ. Даккхийчарех охьадоьду хиш: КӀайниг (Агидель) (1430 км) а, цуьнан гаьннаш Уфа (918 км), Сим (239 км), Нугуш (235 км), Уршак (193 км), Ашкадар (165 км), Стерля (94 км). Дукхах долу Аслыкуль, майда 18,5 км², Кандрыкуль майда 12 км².

Ӏаламан зонаш, ораматаш, дийнаташ

Урал кIожехь уьш ийна хьаннаш йу, малхбален ломан кӀелахь а, лаьмнийн кӀошташкахь а, Башкирийн Урал дехьахь а йу зезан-гӀеннийн, докхан хьаннаш а, таьӀана кӀохцалгийн тайга а. Урал кӀажошкахь йу хьун-аренаш докхан а, ножан а хьаннаш йолуш, тайп-тайпана бецийн а, огаран а аренаш, цул сов аренаш йаьржина Урал дехьарчу кӀошташкахь а. Латта, коьртаниг, сира хьаннийн, Ӏаьржа, байн кӀайн-сира ду.

Регионехь ду 77 тайпана декха дийнаташ, 300 гергга тайпана олхазарш, 42 тайпана чӀерий, 11 тайпана текхаргаш, 10 тайпана хи-лаьттан дийнаташ, 15 эз. Тайпана сагалматаш, 276 тайпана гезгаш, 70 тайпана веччалгаш, 120 тайпана моллюскаш, 140 тайпана искогбергаш, 1000 тайпана нӀаьний. Башкирийчоь Республикин ЦӀиен жайнин тӀехь йу — 18 тайпана декха дийнаташ, 49 тайпана олхазарш, тайпана чӀерий, 3 тайпана хи-лаьттан дийнаташ, 6 тайпана текхаргаш, 29 тайпана букъа даьӀахк йоцу дийнаташ, царна йукъахь 28 тайпана салматаш а[14].

Къоман паркаш а, заповедникаш а

Кеп:Внешние медиафайлы Республикехь 3 заповедник (Башкирин заповедник, Къилба-Уралан заповедник, «Шульган-Таш» заповедник) йу, 1 биосферан резерват, 1 къоман парк («Башкирия»), 29 заказник, 5 Ӏаламан парк («Асылыкуль», «Зилим», «Иремель», «Кандрыкуль», «Мурадымовн Iин»), 183 Ӏаламан иэс, Ботаникан беш-институт, 7 дарбан-могашаллин меттиг а, курорт а (ломан-санаторин Ӏалашбен гуо «Зелёная роща», «Карагай», «Юматово» санаторийн а, «Красноусольский», «Янган-Тау», «Якты‑Куль», «Ассы» кхин курортийн а). Башха Ӏалашбен Ӏаламан мехкан майдан барам бу 1064,7 эз. га (6,9 % Башкирийчоьнан майданах)[15].

Климат

Иремель
Ямантаун кӀажошкара гуьйренан хазнаш.

Континентан климат йу. Температуран йуккъера шеран барам: +0,3°С лаьмнашкахь, +2,8°С акъарийн тӀехь. Январан температуран йуккъера барам: −18°С, июлан: +18°С.

Шеран маьлхан денойн барам 287 тӀиера Аксёновхь а, Белорецкехь а 261 кхаччалц Уфахь (уггар кӀезиг денош догӀу декабрехь а, январехь а, уггар дукха — аьхкен беттанашна).

ХӀаваан температуран йуккъера абсолютан минимум йу −41 °С, абсолютан максимум: +42 °С. ХӀаваан температура 0° дехьайолу бӀаьста 4-9 апрелехь, гурахь 24-29 октябрехь, ломан кӀошташкахь 10-11 апрелехь а, 17-21 октябрехь. ХӀаваан ллюс температура йолу денош 200—205, лаьмнашкахь 188—193. Йуккъера терахь тӀеххьарчу гӀуоролийн 21-30 майхь, уггар тӀаьхьара 6-9 июнехь, ткъа къилбаседа а, ломан а кӀошташкахь 25-30 июнехь. Йуккъера терахь хьалхарчу гӀуоролийн 10-19 сентябрь, уггар хьалхара 10-18 август.

Шарахь йогӀу 300…600 мм йочанаш, республикехь хаъал йоккха башхалла хаало йочанийн, церан барам боьзна бу уггар хьалха атмосферан циркуляцин амалех. Къаьсттина чӀогӀа бу Урал лаьмнийн Ӏаткъам. Уралан лаьмнийн малхбузан басешкахь йочанийн шеран барам кхочу 640…700 мм, малхбален басешкахь 300…500 мм сов ца болу, Башкирийчоьнан малхбузан нийсачу декъехь 400…500 мм. 60-70 % йочанаш хуьлу шеран йовхачу заманахь (апрелера октябре кхаччалц). Аьхкенан беттанашкахь хуьлу максимум де-буьйсан йочанийн барам (78…86 мм).

Уггар хьалхара луо гучудолу терахь 12-20 сентябрь, уггар хьалхара луо дилларан терахь 16-24 октябрь, лаьмнийн кӀошташкахь 5-12 октябрь, йуккъера луо дилларан терахь 3-13 ноябрь. Йуккъера луо деша терахь 14-24 апрель. Луо диллина денойн барам бу 153—165, лаьмнийн кӀошташкахь 171—177. Йуккъера а, уггар алсама а лайн кӀоргалла 36-55 см, максимум кӀоргалла кхачало 106—126 см. Лайн чкъоьран йуккъера луьсталла уггар дукха долчу хенахь 240—300 кг/м³.

Сахьтан аса

Башкирийчоь Республика йу МСК+2 (екатеринбурган хан) сахьтан асанехь. Лелош йолу хан UTC хийцар ду +5:00.

Оцу хенан чохь регион йеха 1919 шарахь, РСФСР сахьтийн асанаш йукъайаьхначу заманахь дуьйна, республикин малхбузен дакъа 1956 шо кхаччалц кхечу асанехь дара.

Истори

Шира мур

Шульган-Таш хьехан чура тархаш тӀиера ширачу стеган сурташ (копеш)

Къилба Уралан махкахь шорта ораматаш, даьхни, тIулган гIирс хилла, цара маьI-маьIнера нах тIеозош хилла.

Таханлера Башкирийчоьнан уггар шира адам дахаран иэс Кхарабалыкты Iоман уллора Урта-Тубе (Мысан) меттамотт йу, иза йу хьалхара а, йуккъера а палеолитан муьрера. Мамонтийн, тIергIан мермаӀанийн, говрийн, кхин а дийнатийн сурташ ду Каповн хьех (Шульган-Таш) чура пенаш тӀехь, уьш йукъадогIуйту тIаьхьарчу палеолитан (36400 шо хьалха[16]).

Цхьана версица говр караIамор доладелла историн Башкирийчоьнан махкахь, оцунан тешалла ду уггар шира говран даьIахкаш хилар Муллино II а, Давлеканово II а меттамотташкахь, C-14-ца хIоттийна хан вайн эрал VII—VI эз. шо хьалхе[17].

Мезолитан заманахь хаъал тIекхета бахархой, цуьнан тешалла ду Башкирин Урал дехьера оцу муьрера тайп-тайпана археологин иэсаш. Неолитан муьран амал гойту латта а, даьхни а лелоран экономике нах дехьабовларца[18].

Вайн эрал хьалхара II эзарна йуккъера I эзар шераш доладаллалц болчу муьрехь (борзанан мур), болало Къилба Урал жигара караерзорца, кхуза абашевн оьздангаллера тайпанаш дахкарца доьзна ду иза. Абашевхой борза лелоран а, цунах белхан гӀирс баран а лакхарчу тӀегӀанехь хилла.

Хьалхара истори

Тура-ханан къуб, XIV бIешо