Цийн Халкъан Республика

32°48′ къ. ш. 103°05′ м. д.HGЯO
1000 йукъара цхьа йаззам
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Цийн Халкъан Республика
ций. 中華人民共和國, 中华人民共和国, : Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
ций. 中华人民共和国
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Цийн Халкъан Республикин Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
China w2 locator.svg
Кхоьллина 1949 шеран 1 октябрехь1949 шеран 1 октябрехь
Официалан мотт Цийн[1]
Коьрта гӀала Пекин
Йаккхий гӀаланаш Чунцин, Тяньцзинь, Шанхай, Пекин, Гуанчжоу
Урхаллин тайпа социалистически (коммунистически) республика
Председатель,
ЦК ККП секретарь
Председателан гӀовс
Госсоветан Премьер
Председатель ВСНП
Председатель НПКС
Си ДзиньпинЛи ЮаньчаоЛи КецянДжан Дедзян
Дзя Цинлинь
Латта
 • Шадерг 9 596 960[5] км² (3-гӀа дуьненахь)
 • % хина тӀехле 3,8
Бахархой
 • Мах хадор 1 349 585 838[6] стаг
ДЧС
 • Шадерг (2013) 7,318 трлн.долл.
 • ХӀораннан а сина 6,569долл.
НЭТ)
 • Шадерг 12,383 трлн.долл.
 • ХӀораннан а сина 9 828[9] долл.
АДКИ (2013) 0,699101-гӀа меттиг)
Бахархойн цӀерш китайш
Ахча юань (женьминьби) (CNY, код 156) [11]
Интернет-домен .中国, .中國, .公司, .网络
Код ISO CN
Код МОК CHN
Телефонан код +86
Сахьтан аса +8
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Цийн-мохк (социалистийн пачхьалкх йу.

Дуьнен тӀехь уггаре а дукха халкъ долу цийш бу, шайн цӀе — хань йолуш); кхоалгӀа меттехь йу шен майданца, шелла а дукха латта Российхь а, Канадехь а бен доцуш.

Йоккха пачхьалкх йу, потенциалан онда пачхьалкх йу, онда пачхьалкх йу, КЪЦКХ-н Кхерамазаллин Кхеташонан даиман а йолу декъашхо йу. Дуьненахь космосан белхан пачхьалкхехь коьртехь йолчарех цхьаъ пачхьалкх йу, ядеран герз ду, дуьнен тӀехь уггара доккха эскар а ду.

2010 шарахь цийн экономика хьалха йаьлла японийчул а, номиналан ЧВГӀ-ца дуьненахь шолгӀа экономика хиллаэкономика ЧВГӀ-га дилличаэкспортёр («дуьненан фабрика») йу иза. Дуьненахь уггара а дукха дешийн-валютан резерв йу.

Цийн-мохк дуьненйукъара кхоллараш йукъах бу: КЪЦКХ, ЙГӀА (АТЭС), G20, Дуьненайукъара йохкэцаран кхоллар (ДЙКХ; 2001 шеран декабрехь дуьйнаШОС а, БРИКС а.

1949 шарахь Цийн Халкъан Республика дӀакхайкхичхьана Ӏедалехь йолу партии Цийн Коммунистийн парти (ЦКП) йу.

Истори

Чжунго «Йуккъера пачхьалкх» — Цийн шайн цӀе

Цийн истори шатайпа бесбесара шира тептаршкара схьаэцна ю, и тептарш а, археологин карийна тоьшаллаш а цхьана тоьхча, меттахоттало политически дахар а, социальни кхиамаш а, кӀорггера шира заманчура дуьйна. Шира Цийн динан-философин а, историн а чулацам болу, динехь деза лерина долу тептарша, — Конфуцийн Ӏилма дуьйцурш шатайпа — цийн цивилизаци кхин дӀа кхоллаяларна а, цийн къоман дуьнегарна а гӀодора.

Конфуций заманахь дуьйна Цийн цивилизацийн хӀора стагана аматехь яра лакхара социальни а, политикин а жигаралла, иза хьажийна яра дуьненахь ирс, аьтту хилийта — цу тӀе къадар делера а цахуьлийтара цара, ткъа шайн ницкъашца кхоьллина лорура.

Цийн цивилизаци — дуьненахь уггаре а шираниг ю. Цийн Ӏилманчаша[муьлханаш?] дийцарехь, цуьнан хан пхи эзар шо хила мега, цу тӀе долуш долу язбинчу бух тӀехь дӀакъовлу мур 3500 шо сов. Генара заманара йолу административан урхаллин система, хийцалушйолу династешца туолуора, дуккха а тӀехьабисинчу лулахой-даьхнашца лелашболчаьрца а, ламанхошца а дуьстича, церан экономика лаккхара латталелоран бух тӀехь лаьтташ яра, цуо гушболу аьттонаш бора цийн пачхьалкхана. Кхин а чӀагӀйелира цийн цивилизации Конфуцийн идеологи пачхьалкхан идеологии (I бӀешо вайн эрал хьалха) яро а, II бӀешо вайн эрал хьалха).

Политикин агӀора хьаьжча Цийн-мохк масех эзар шарахь чекхбелира юх-юха хийцалуш болучу политикин цхьааллин а, къастаран а муьрашкахула, цхьацца хенахь цхьа дакъа я шаболу мохк кхечу пачхьалкхийн дакъа хуьлура (масала, Юань империи а, Цийн) импери а. Цийн-махкана сих-сиха арахьара тӀелетара, амма дукхаха болу тӀелетарш хьалха, я тӀехьа ций хуьлий цийн этносах дӀаиэлора, ткъа церан пачхьалкхан латта дукхахьолахь Цийн-махкана йукъатохура. Таханалера цийн пачхьалкх а, халкъ а дукха бӀешерашкахь гонахьара дуккха а долу азин къаьмнашца (дукха миллионаш адамаш иэлуш, бӀешерашкахь хань къомо ассимиляци йина) оьздангаллин а, политикин а дӀаиэдаларан, уьйранаш латтаяран жамӀ ду. Цу тӀе лара деза, цийн историйийцаро йукъаялайо кхечу къаьмнийн йозуш йоцу пачхьалкхаш (монголийн а, маньчжурийн а) Цийн-махкан династийн терхьийн историн йукъа, оцу къаьмнийн шайн историн Ӏадаташ тергал а цадеш, церан пачхьалкхаш Цийн-мехкан дакъош долуш санна.

Цийн эскарийн тӀом гӀоьвттанчу Мяошца
Тайпинийн гӀаттам
Япон-цийн тӀом 1894—1895
Цийн историн Ӏилмано тӀеиэцна йоцца терхьийн таблица,
Шераш Пачхьалкх (династи)
Вайн эранал хьалха
2353 в. э. хь. — 2255 в. э. хь. Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо Яо
2255 в. э. хь. — 2205 в. э. хь. Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо Шунь
2205 в. э. хь. — 1766 в. э. хь. Туьйранашкахь вуьйцу куьйгалхо Ся
1766 в. э. хь. — 1122 в. э. хь. Шан-Инь династийн Ӏадат хилла терахь
1122 в. э. хь. — 249 в. э. хь. Чжоу династийн Ӏадат хилла терахь
221 в. э. хь. — 206 в. э. хь. Цинь династийн Ӏадат хилла терахь, цийн къоман пачхьалкх кхоьллина хан
206 шо в. э. хь. — 220 в. э. Хань династийн Ӏадат хилла терахь
(оцу йукъахь Малхбузен Хань — 206 в. э. хь. 25 в. э. кхаччалц,
Малхбален Хань — 25 — 220 в. э.)
Вайн эра
220—264 Вэй династи, Кхаа пачхьалкхан зама
265—420 Цзинь династи (Малхбузен Цзинь: 265—316, Малхбален Цзинь: 317—420)
420—479 Къилба Сун династи
479—501 Ци династи
502—556 Лян династи
557—588 Чэнь династи
581—618 Суй династи
618—917 Тан династи, цийн оьздангаллин «Дешийн бӀешо»
907—959 Пхеа династийн а, итт пачхьалкхан а зама
960—1279 Сун династи, ЙуккъерабӀешерийн экономикин дахаран лакхара айам
1280—1368 Юань династи (монголийн)
1368—1644 Мин династи
1644—1911 Цин династи (маньчжурийн)
1912—1949
(Тайванехь — таханаллац)
Цийн Республика
1949 ш. 1 октябрехь дуьйна Цийн Халкъан Республика

Цин династи

Юьхьанца династех «Цзинь» (金 «деши») олура, Цзинь империи цӀарах — хьалха шайха маньчжураш бевлла йолу чжурчжэни хиллайолу пачхьалкх. 1636 шарахь цӀе хийцина хилла «Цин» (清 «цӀена») аьлла. XVIII бӀешера хьалхарчу декъехь цинийн куьйгалхойн аьтту белира пайдехьа нисдан пачхьалкхан куьйгалдар, оцу белхан цхьа жамӀ ду оцу бӀешарахь уггара чехка темпашца айаделира Цийн-махкара халкъ дебар. Цинийн гуоно лелайора ша дӀакъастаран политика, тӀехьа XIX бӀешарахь Цин империн йукъабогӀуш хилла Цийн-мохк нуьцкъала дӀабиллира Малхбуза пачхьалкхаш.

ТӀехьарлера Малхбуза пачхьалкхашца долу гергарлонаш аьтту бира династийн Тайпинийн г1аттамах кӀелхьараяла, гӀеххьачул аьттонца модернизаци ян, ткъа иза бахьанехь XX бӀешераш доладаллац латта, амма иза бахьана дара маньчжураш цабезар айадалар.

XX бӀешо

Брокгаузан а, Ефронан а энциклопедина тӀиера XX бӀешерийн хьалхарчу декъан Цийн-мехкан шен карта

1900 шеран майхь Цийн-махкахь болабелира боккха гӀаттам, цунна цӀетиллира боксёрийн, я Ихэтуанан гӀаттам. 1900 шеран 21 июнехь Цыси паччахьо Йоккхабританина, Германина, Австро-Мажарийна, Францийна, Италийна, Японана, Америкин Цхьаьнатоьхна Штаташна, Российна тӀом кхайкхийра. Йаккхий пачхьалкхаш резахилира бертахь доьхьало ян гӀаттамхошна дуьхьал.

1904 шарахь 8 февралехь болабелира Оьрсийн-японин тӀом Манчжури а, Корей доладархьама. Цийн-махкан дозан тӀехь бодара тӀом, Российна чӀогӀа аьтту боцуш а бара иза: оцунан жамӀашца Российно дӀаелира Японан Порт-Артур а, Ляодунски ахгӀайре а, цу тӀехь бинчу цӀерпоштнекъийн цхьана декъаца ЦМЦ1Н. 1908 шарахь 14 ноябрехь Цыси паччахьа хьалхо Ӏедалера дӀаваьккхина волу Гуансюй паччахь велира. Гуансюйна дӀавш теснера, хӀунда аьлча Цысина цалаара иза шелла тӀаьхьавуьсийла. ШолгӀачу дийнахь елира Цыси а. Паччахь хоьттира ши о долу Пу И. Цуьнан доладеш волу регент хоттийра цуьнан да эла Чунь.

1910 шарахь Японис дӀалецира Корей.

1911 шарахь Цийн-махкахь болабелира Учанан гӀаттам. Иза йоьхьиг яра Синьхайн революцин (1911—1913), жамӀ дара маньчжурийн династии кхоссар. Цийн импери юьйхира, дӀакхайкхийра Цийн республика кхоллар.

Монархи йоьжначул тӀехьа, Монголин Богдо-хан республикин куьйга кӀел ца веара, цуо кхайкхийра, шен пачхьалкхо маньчжурийн династин суверенитет къобал йора, ткъа Цийн республикин ца йо аьлла. 1912 ш. 3 ноябрехь бартбаран кехат хоттийра Монголино Российца. Цийн-махкахь йукъара къийсамаш беш Ӏашшехь, Ингалсо Тибетехь шайн позицеш чӀагӀйира, уьш гӀевттира къам мукъадаккхаран къовсаме, Цийн гарнизонан араяла йийзира пачхьалкхера. Оцу хенахь дуьйна Цийно Тибет дӀалацалц, иза йозушйоцу пачхьалкх яра. Росси резахилира Тибет Ингалсо доладо мохк лара, ткъа Ингалсо лерира оьрсийн Ӏалашонаш йозашйоцучу (Арахьара) Монголи.

1912 шеран 12 февралехь Пу И паччахьа Ӏарш дӀаелира. Ӏедале веара инарла Юань Шикай — премьер-министр а, эскаран коьрта эмир а. Кестта иза дӀакхайкхийра Цийн президент.

1913 шарахь хилира «ШолгӀа революци» коьртехь Юань Шикайс охьатаӀийра къаьстина лела гӀовттамхой йуккъера а, къилбехьара а провинцешкахь. Пачхьалкхехь дӀахутту Юань Шикайн тӀеман диктатура, иза ву бэйянски (къилбаседера) милитаристийн тоба кхоьллинарг. Сунь Ятсена дийзира дозанал аравала.

Хьалхара дуьненан тӀом болабелча цийн правительство кхайкхадо шеш нейтральни хилар, доьху тӀемаш дечу агӀонашцка Цийн дозан тӀе тӀом цабаккхар, оцун декъахь ду аренде схьэцна латтанаш а. Амма 1914 шеран 22 августехь Японо кхайкхийра шеш Германица тӀеман хьолехь хилар, Шаньдун провинцехь немцойн колонин центр йолу Циндаон къилбаседехьа охьадоссийра 30 эзар долу эскар. Шина беттан тӀеман кампанехь Японо дӀалецира Шаньдунехь германин латтанаш, иштта куьйга кӀелалецира шайолу провинци.

1915 шарахь цийн принцаш кхажтосу Цийхь монархи хоттаярехьа паччахьан Ӏарш тӀехь Юань Шикай волуш. Парламент дӀасахоьцу. Кхайкхадо Цийн импери кхоллар. Иза бахьанехь могӀа гӀаттамаш хуьлу Цийн провинцешкахь. Пекинах йозуш цахилар кхайкхадо Гуанси провинцеш. Царал тӀехьа дӀакъаьста Гуандун, Чжэцзян, Сычуань, Хунань.

1916 шарахь 22 мартехь республика меттахоттийра. Юань Шикайн дарж охьадилла дийзира.

Юань Шикай веллачул тӀехьа Цийхь кхоллабала буьйлабелира, тайп-тайпана милитаристийн тобанийн, дуккха а тӀеман-феодальни мехкаш. Уггара йоккханиг яра бэйянийн тоба, тӀехьа йекъайеллайолу фынтянан тобане шен куьйгаллехь хьалха хунхузийн жоьлкийн тобан корта Чжан Цзолинь волуш, чжилийн тобане коьртехь инарла Фэн Гочжан волуш, аньхойн тобане коьртехь инарла Дуань Цижуй волуш.

Фэнтянан тобан карахь яра Ли Юаньхун вара къилба-малхбузан милитаристаш хоттийна. Вице-президент инарла Фэн Гочжан Ингалсан а, Америкин (АЦШ) а новкъа вара, ткъа премьер-министр инарла Дуань Цижуй лаьттара японан агӀора. 1917 шарахь Япон Дуань Цижуйн даккхийра декхарш дала йолаелира, царех керл-керла агӀонаш юьтуш, оцу декъахь Маньчжурера концесси а.

1912 шарахь Гоминьдан парти. Иттех шо даьлча, 1921 ш., кхоьллира Цийн Коммунистийн Парти, декъашхой кӀезиг а болуш, оцу хенахь башха лераме а йоцуш. 1924 ш. 20 январехь дӀабаьхьира Гоминьданан Шайолу цийн I гулам Советийн Социалистийн Республикийн Союзаца (ССРС) а гергарлонан некъ тӀеийцира. 16 июнехь кхоьллира ТӀеман академи Вампу куьйгаллехь Чан Кайши а волуш. Хьалхара дӀаиэцарехь схьаийцира 400, шолгӀа — 500, кхузлагӀа — 800, ткъа доьзлагӀа — 2600 гергга ладогӀархо. Вампу академие еара советийн тӀеман хьехамчийн йоккха тоба. 1924 шеран октябрехь тӀеийцира Цийн Конституци — законаш кхолларан меже хилира Сенатах (хоржура 6 шаран меттигерчу Ӏедалан урхалло) а, Депутатийн Палатех (хоржура халкъо 3 шаран) а лаьтташ йолу Парламент, ткъа пачхьалкхан корта Президент, харжара Парламенто 5 шаран. Кхочушдаран меже Премьер-Министрах а, министрах а лаьтташ йолу Кабинет яра, ткъа уьш хиттабора Президенто Депутатийн Палатийн пурбанца, лакхара суьдан инстанцией — Лакхара Суд яра, цуьнан председатель хоттавора Сенатан пурбанца, меттигера Ӏедалан законаш кхолларан меже — бахархоша хоржу гулам бара, меттигера Ӏедалан кхочушдаран меже — бахархоша 4 шеран хоржу административан советаш дара.

1926 шеран мартехь Чан Кайшис Кантонехь тӀеман харцам бира, гӀалара коммунисташ лаьхкира, ткъа кхоъ бутт баьлчи хаьржира Гоминьданан председатель а, тӀеман ницкъийн коьрта эмир а. Лакхара дарж даьккхина, Чан Кайшис рейхсверан инарла хиллаволу фон Сект коьртехь а волуш немцойн хьехамхошка кхайкхира.

1926 шарахь Чан Кайшин Цийн Къоман-революцийн эскаро Къилбаседехьа лелар олуш болу тӀелатарш дира. Ялх баттахь цасоццуш тӀемаш бича меттигерчу тӀеман куьйгалхойн Ӏедалах мукъайаьхнера Цийн йуккъара кӀошташ.

1927 шо долалуш Чан Кайши вуьйлира ГМД а, ЦКП а цхьанатоьхна фронт цалечкъош йохо: цуьнан эскарш дуьйладелира герз дӀадаккха шанхайн тобанашкара а, гӀайранашкара а. Дуьйладелира тобанашкахь нах дӀалецар, профсоюзийн кортош а, коммунисташ а байар. Цунна доьхьала коммунисташ 1 августехь Наньчанан г1аттам» аьлла.

1927 ш. декабрехь Кантонехь айира коммунистийн гӀаттам, иза гоминьданхоша охьатаӀийра деа дийнахь цӀи Ӏанош тӀемаш бинчул тӀехьа.

Масех тӀеман операци йинчул тӀехьа 1927 шере гергадахача Гоминьданан эскаро доладешдара Цийн доккхаха долчу декъан тӀехь.

1931 шарахь гуьйрана Манчжури. 1932 ш. мартехь кхузахь дӀакхайкхийра Маньчжоу-Го пачхьалкх, коьрте хоьттира тӀаьххьара маньчжурийн Цин империн паччахь хиллаволу, Синьхайн революци йолуш дӀаваьккхина волу Айсиньгёро Пуи.

Оцу халачу хенахь цхьанахенахь кхаа мостагӀца тӀомбан бийзира Чан Кайшин: арахьара японан агрессица а, меттигашкара цхьаболу милитаристийн спорадически гӀаттамашца а, пачхьалкхехь Ӏедал дӀалаца герга болчу ЦКП тӀеман ницкъашца а. Цуо хаьржира японашца компромиссан политика, милитаристашца гӀуллакхаш леладора тароне хьаьжжина, коммунисташца цхьан а компромисс хуьлийла йацара. 1934 шарахь ЦКП коьрта ницкъашна гуо бира Яньань яра; и хилла хӀуманаш ЦКП историна йукъа дахана «Боккха некъ» аьлла. Сианан инцидентан» жамӀашца барт хилира ЦКП а, Гоминьданан а цхьанатоьхна фронт ян.

Чан Кайшин Правительствон Веймарски республика хенахь дуьйна кхочура тӀеман гӀо Германера. Ӏедале Гитлера веъча гӀо алсамдаьккхира коммунисташца тӀом байтархьама. Цийхь лицензии йолу немцойн герз деш заводаш йира, германийн хьехамчаша Ӏамабора белхалой, Ций чукхоьхьура шлемаш, Gewehr 88 а, 98 олу винтовкаш, Mauser пистолеташ. Цийн кхочура кӀеззига Henschel, Junkers, Heinkel, Messerschmitt кеманаш, Rheinmetall а, Krupp гаубицаш, танкандуьхьал а, ломан а яккхийн тоьпаш, масала, Pak 35/36, латтайора кхин а PzKpfw I олу яй танканаш.

1936 шарахь 25 ноябрехь Японо а, Германис а Антикоминтерновски пакт олу барт бира, иза ССРС а, коммунизман гӀуллакхна а дуьхьала бара. 1936 шеран 12 декабрехь хилира Сианан инцидент, цуо Чан Кайши коммунисташца берта вахавизийтара.

1937 ш. 7 июлехь Пекинан уллорчу Лугоуцяо тӀай долчохь хилла дардацар бахьанехь Японан а, Цийн а йукъахь «боккха» тӀом болабелира. Оцу меттигара, цийн историхошна моттарехь, болало Шолг1а дуьненан т1ом. 1937 шеран 21 августехь тӀеэцна Советийн-цийн вовшашна тӀецалатаран барт, цул тӀехьа ССРС йолаелира Чан Кайшин правительствон тӀеман а, экономикин а гӀодан (Цийн латтадора И-16 кеманаш а, кхин тӀеман техника а, дуьхьанца Цийн агӀора тӀомбеш советийн лётчикаш а бара). Цийн Германийн тӀеман гӀо сацийра.

1949 ш. ЦКП тӀеман ницкъаша толам баьккхира Цийра граждански тӀамехь, цу тӀе Гоминьдане ларлура дара шайн Ӏедал шегга — АЦШ гӀо а доцуш, ткъа «Цийн Компартин шайн аьтту бацара Ӏедал тӀемаца дӀалаца, уьш тӀетижира Советийн Союзна»Чжоу Эньлай). 1954 шарахь тӀеийцира конституци, цуо хийцира Центральни Халкъан Правительствон Советан цӀе Халкъан Векалийн Гуламан Шайолуцийн Гуттарен Комитет аьлла, ткъа Пачхьалкхан Административан Совет — Пачхьалкхан Совет аьлла.

1949—1956 шерашкахь ССРС гӀоьнца коьллира промышленностан коьрта отраслаш, промышленность халкъан долайаьккхира, йуьртан бахам йукъара бира, тӀетаьӀӀина яржийра социалистийн гӀишлошъяр.

1956 шарахь ЦКП 8-гӀа гуламехь кхайкхийра, оьздангаллин революци». Цуьнан коьрта постулат яра хунвэйбинаш кхин дӀа а).

И политика яра тӀехьа «веана къуйтоба» дӀа а йаьккхина Ӏедале веанчу Дэн Сяопина сийсаза йина. ЦК ЦКП 11 кхайкхаран III Пленумехь (1978 шеран декабрь бутт) ши система ийна йолу социалистийн экономикин некъ дӀакхайкхийра. И системаш яра: планаца дӀасаекъаран а, базаран а (кхечу пачхьалкхийн инвестицеш декъаялош, предприятешна алсама бахаман паргӀато луш, юьртахь доьзалан подряда йукъабалор, техника ойъуш.

Дэн Сяопин волуш пачхьалкхан арахьара политика, Маон хене хьаьжчи, пассивни яра. 1980-гӀа шераш чекхдовлуш 1990-гӀа шераш долалуш Цийн аьтту белира бахархойн юург латтаяран проблема дӀаяккха, ВЧП а, промышленни гӀирсашбаран а лакхара темпаш айъа, халкъан дахаран барам айъа.

Хийцамаш аьттонца дӀабаьхьира иза хийцинчу Цзян Цзэмина (1993 ш. дуьйна), Ху Цзиньтаос (2002 ш. дуйна), Си Цзиньпина (2012 ш. дуьйна).

Пачхьалкхан хоттам

Пачхьалкхан хоттаман бух

Цийн Халкъан Республика — унитарни республика а, халкъан демократин диктатуран социалистийн пачхьалкх а ю. Пачхьалкхан коьрта закон ду 1982 шарахь тӀеэцна Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гулам (ШХВГ) бу. ШХВГ сесси кхойкху хӀора шарахь. Сессешна йукъахь цуьнан бакъо дӀакхоьхьу Халкъан Векалийн Гуламан Шайолуцийн Гуттарен Комитето.

Харжамашна йукъабуьту Цийн Коммунистийн парти депутаташ а, Цийн Халкъан политикин консультативни совет (ЦХПКС) йукъайогӀу кхин а барх демократийн ю олушйолу парти а. Шайн законкхолларан Ӏедалан меженаш болхбеш ю лерринайолу административан кӀошташ Гонконг а, Макао а.

ШХВГ массо а депутат ву коммунистийн а, демократийн а блокан векал.

Пачхьалкхан корта — ЦХР председатель волу (Си Цзиньпин ву (习近平)). Иза ву пачхьалкхан куьйгалхойн пхоьалгӀа голан векал.

Ӏедал оцу голан дӀадалар доладелла 2002 шарахь, Ху Цзиньтао ЦКП ЦК генеральни секретаран даржера Цзян Цзэминас хийцинчу хенахь. 2003 шеран мартехь Ху Цзиньтао хаьржира ЦХР Председатель, ткъа 2004 шеран сентябрехь — ЦКП ЦК Центральни ТӀеман Советан Председатель (ЦТӀС). Хьалха и даржаш карахь дара Цзян Цзэмина. 2005 шеран 8 мартехь цийн парламентан сессехь (Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гулам) тӀеийцира ЦХР Центральни ТӀеман Советан Председатель даржера Цзян Цзэминан дӀавалийтаран дехар. ТӀехьуо и дарж дӀалецира Ху Цзиньтаос а, цуьнца чекхъелира пачхьалкхан лакхарчу куьйгаллехь Ӏедал хийцаран процесс.

ЦХР Центральни ТӀеман Совет кхоьллинера 1982 шарахь. Цуьнан хьалхара председатель хилира Дэн Сяопин, 1990 шарахь оцу даржехь иза хийцира Цзян Цзэмина. ЦК ЦКП ЦТӀС а, ЦХР ЦТӀС а председателийн даржаш хӀинцалерачу Цийн политикин системехь, цхьана стагехь ду.

ТӀеман совето а, цуьнан куьйгалхочо а цийн политикин системехь коьрта васт ловзайо. Иштта, 1989 шарахь оцу хенахь партийн а, пачхьалкхан а лакхара даржашкара дӀаваьллачу цу даржехь волу Дэн Сяопина, омар дира майданара гӀаттам охьатаӀабе аьлла Тяньаньмэнь (天安门).

2013 шеран январех ЦХР лакхара пачхьалкхан а, партийн а даржаш декъар иштта дара:

Ранг Дарж Даржехь волу
1 Цийн Халкъан Республикин Председатель
ЦКП ЦК Генеральни секретарь
Центральни ТӀеман Советан Председатель
Си Цзиньпин
2 / 3 ЦХР Пачхьалкхан советан Премьер Ли Кэцян
Шайолуцийн Халкъан Векалийн Гуламан Гуттарен Комитетан Председатель Чжан Дэцзян
4 Цийн Халкъан политикин консультативни советан Шайолуцийн Комитетан Председатель Юй Чжэншэн

Пачхьалкхан кхочушдаран Ӏедалан Лакхара меже ю Пачхьалкхан Совет (Центральни халкъан правительство), цу йукъабогӀу премьер, цуьнан гӀовсаш, Пачхьалкхан Советан декъашхой, министарш, комитетийн председателаш, генеральни ревизор, жоьпаллийн секретарь.

Лакхара суьдан инстанци ю Лакхара Халкъан Суд. Хьалхара инстанци суьдаш кассационни суьдаш — халкъан суьдаш. Прокурорийн терго йо Лакхара Халкъан Прокуратуро а, халкъан прокуратурийн меттигерчу меженаш а.

Пачхьалкхан Ӏедалан меттигера меже ю халкъан векалийн гулам, меттигера даиман болх беш йолу меженаш — гуттарен комитеташ (волосташкахь йац), меттигера кхочушдаран-омардаран меженаш ю меттигера халкъан правительство.

Физикин-географин амалаш

Цийн топографин карта

Географин хӀоттам

Ций ю Тийна океанан хӀордийн хиш ду. Къилбаседа-малхбалехь доза ду Кхиргизица, Авх1анца, къилба-малхбузехь — Бирмаца, Цийн цхьаъйолу сахьтан аса — UTC+8.

Цийн берданйист йогӀу къилбаседанехьара Къилбаседа Корейн дозанера къилбехьа Вьетнаме кхаччалц, йохалла 14 500 км ю. Цийн бердашца Корейн залив, Къилбан-Цийн хӀорд бу. Тайвань гӀайре къастийна материках Тайванан шинахинъйукъо.

Рельеф

Лицзян