Азербайджан

40°06′ къ. ш. 47°19′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Азербайджанийн Республика
азерб. Azərbaycan Respublikası
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Девиз: «Odlar Yurdu
(ЦIершийн Пачхьалкх)»
Азербайджанийн Республикин Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Azerbaijan orthographic projection.svg
Официалан мотт Азербайджанийн[1]
Коьрта гӀала Бакох
Урхаллин тайпа Президентан республика[2]
Президент
Премьер-министр
Артур Расизаде
Пачхь. дин Светски пачхьалкх
Латта
 • Шадерг 86 600 км² (112-гӀа дуьненахь)
 • % хина тӀехле 1,6 %
Бахархой
 • Мах хадор (2013) 9 590 159[3][4] стаг
 • Ларар 91 стаг
НЭТ)
 • Шадерг (2012) 98,776 млрд.долл.
 • ХӀораннан а сина 10 624[5] долл.
Бахархойн цӀерш азербайджанаш
Ахча Азербайджанан манат
(AZN, код 944)
Интернет-домен .az
Код ISO AZ
Код МОК AZE
Телефонан код +994
Сахьтан аса Ӏай +4, аьхккий +5
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора[6]
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Азербайджа́н (Малхбален Европин аДезткъе хьалхарчу меттигехь ю дуьненахь бахархойн барамца, бIе шийтталгIа меттигехь ю мехкан майданца.

Коьрта шахьар — Дуьненан хIуман пачхьалкх[14].

Азербайджан — дуккха а къаьмнаш долуш, дуккха а конфессеш йолуш мохк буислам (алсама керсталла а, яхIудийн дин лелошберш.

Унитаран пачхьалкхпрезидентан республика. 2003 шеран октябрехь президентан дарж дIалаьцна эксклаваш Кярки, Бархударлы, Софулу, Лакхара Аскипара). Азербайджано доладеш ду Эрмалойчоьнан цхьа дакъа (анклав Арцвашен).

Малхбалехьара бердашца Каспий-хӀордан хиш ду. Латта тIехула доза ду Российца, Гуьржийчоьнца, Эрмалойчоьнца, Иранца. Нахичеванан Автономин Республикин — Азербайджанан эксклаван — доза ду къилбаседа-малхбалехь Эрмалойчоьнца, къилба-малхбузехь Иранца, къилбаседа-малхбузехь Туркойчоьца.

Кхуьуш Иэца таро йолу паритетан ДЧС барам 2012 шарахь хилира 98,776 миллиард АЦШ доллар (10 624 АЦШ доллар цхьаьна синна)[5]. Ахча — азербайджанийн манат.

Мехкан маьршо дIакхайкхийна 1918 шеран 28 майхь. 1918 шарахь кхайкхийна Азербайджанан Демократин Республиках олу дуьххьарлера демократин дуьненан хIуман республика бусалба дуьненан йукъахь[18][19][20][21][22].

Этимологи

Топоним «Азербайджан» схьаяьлла парфянийн а, йуккъерагIажарийнАтропатенан я Мидийн Атропатенан Атурпатакан (Āturpātakān) цIарах. Мидийн Атропатена (Искандар Македонийн ГIажарийчу ваханчул тIаьхьа ала долийна Мидийн къилбаседа декъах, цигахь шен тIаьххьара ахеменидийн паччахьалла Мидийн Атропат (Атурпатак) кхоьллина[23]. Антикан авторийн кхин цIе ю — Жима Миди. «Атурпаткан» цIерах йуккъерагIажарийн «Адербадган» (гӀаж. Âzarâbâdagân) гIоьнца схьаяьлла таханлера цIе Азербайджан[24][25].

1918 шо кхачале Азербайджан лорура уггаре хьалха Аракс хин къилбехьара Атропатенан хилла Урми Iоман гуонахьара мохк, хIетте а цхьацца историн муьрашкахь «Азербайджан» цIе яржара Араксан къилбаседан мехкашна а.

Официалан пачхьалкхан цIе «Азербайджан» дуьххьара лело йолийна 1918 шеран 28 майхь годаАзербайджанийн Демократийн Республика кхоьллинчул тIаьхьа. И. М. Дьяконовс а, В. Ф. Минорскийс а билгалдоккхура, XX бIешо доладалале и термин лелайора туьркийн мотт буьйцучу иранан къилбаседа-малхбузан регион билгалйоккхушВ. В. Бартольдан а, И. М. Дьяконовн а, В. А. Шнирельманан а хетарехь ю керла пачхьалкх кхуллучеран Иранан Азербайджанан[26][27][29] догазалла хилар ду.

Пачхьалкхан сийлаллаш

пачхьалкхан дозанца

(Азербайджанан Конституцин статья)

  • I. Азербайджанан Республикин пачхьалкхан сийлаллаш ю Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракх, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан хIост, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан шатлакхан илли.
  • II. Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракх лаьтта кхаа цхьатерра шуьйра йолу анасизан асанех. Лакхара аса айсина, йуккъера аса — цIиен, лахара аса — баьццара беса, цIиечу асан юккъехула байракхан хIора агIора биллина кIайн беса ахбутт бархIсенан седанца. Байракхан шоралла йохаллел шозза кIезиг ю.
  • III. Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракхан, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан хIостан суьрташ, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан шатлакхан иллин музыка а, текст а билгалйоккху Азербайджанан Республикин Конституцин законо.

Пачхьалкхан байракх

Пачхьалкхан байракхан майда (Бакох).Суьртан тIиера Байракхан гIаж Гиннессан рекордийн жайнин чуяьккхина дуьненахь уггаре лекха хиларна

1918 шеран 9 ноябрехь Азербайджанан Демократин Республикин правительствос дуьххьала тIеэцна кхаа бесара пачхьалкхан байракхах болу сацам. 1920 шарахь 28 апрелехь АДР йоьжначул тIаьхьа, Азербайджанехь хIоттийначу Iедало и байракх дIатеттира.

1990 шеран 17 ноябрехь кхаа бесара байракх юха а метахIоттийра Нахчеванан Автономин Республикин Лакхарчу Меджлисан сацамца, цунах хилира Автономин Республикин пачхьалкхан байракх. Оцу гуламехь Нахчеванан АР Лакхара Меджлисо дехар дира Азербайджанан ССР Лакхарчу Совете кхаа бесара байракх Азербайджанан пачхьалкхан сийлалла йина къобалъяр.


1991 шеран 5 февралехь Азербайджанан Республикин Лакхарчу Совето къастийра Нахчеванан АР Лакхара Меджлисан дехар, тIеийцира кхаа бесара байракхах Азербайджанан байракх ярах болу сацам. АгIонийн йукъаметтиган барам — 1:2. Кхоъколор). Асанаш (айсина, баьццара, цIиен бесаш) ю анасизаца. Байракхан юккъехь цIиечу асан тIехь лаьтта бархIсен седа а, ахбутт а. Ший а кIайн басахь ду. Байракх тIиера айсина бос ламастан бос бу туьркийн къаьмнийн, символ йо — тюркалла, цIечо — прогресс, баьццарачо — туьркийн къаьмнийн бархI га гойту[30][31].

Пачхьалкхан шатлакхан илли

Üzeyir Hacıbəyov5.gif
Ahmad Javad.jpg

Азербайджанан шатлакхан илли ю «Азербайджанан марш!» (Гаджибеков Узеира, дешнаш поэто Джавад Ахьмада (Əhməd Cavad[az]). Иза советийн Азербайджанал хьалхара официалан шатлакхан илли яра. Шатлакхан илли официалан тIеэцна (1918 шарахь чIагI а йина, 1920 шарахь дIа а яьккхинчул тIехьа) 1991 шарахь Азербайджан маьрша яьлчи.

Пачхьалкхан хIост

ХIостан юккъехь го цIе, цуо гойту «ЦIерийн мохк». ХIост тIехь лелийна басарш, ду Азербайджанан къоман байракхан басарш. БарIсенан седано гойту туьркийн къаьмнийн 8 га. Лахахь лаьтта кIен кенийн цIов а, нажан геннаш. Кенийн цIевно гойту бахам, латан хьоналла. Нажан геннаш гойту мехкан ширалла.

Физика-географин амал

Географин меттиг

Satellite image of Azerbaijan in March 2003.jpg
Спутникан тIиера даьккхина Азербайджанан сурт (аьрру агIора) а, Азербайджанан физикин карта а

Дукхаха болчу советийн, российн, малхбузаевропин авторитет йолчу хьосташца Азербайджанан мохк, Европин а, Азин а йукъара доза чекхдолу Малхбален Европин[35][36][37][38].

Азербайджанан ах мохк гергга дIалаьцна Куран-Араксан акъари, къилба-малхбалехь — Талышийн лаьмнаш а, Лаьнкаьранан акъари а, малхбузехь — Эрмалойн акъари[39].

Азербайджанан майда — уггаре йоккха ю Чоьхьара Кавказан республикех (официалан дозанашца йолу майда — 86,6 эз. кв. км[40], фактаца доладийриг — 75 эз. кв. км гергга). Азербайджанан къилбаседера къилбехьа йолу йохрлла — 400 км гергга ю, ткъа малхбузера малхбалехьа — 500 км гергга.

Йисттера меттигаш: къилбаседа — Гутон лам (3648 м) (41°54' къ.-с. ш), къилба — Астара эрк (38°25' къ.-с. ш), малхбален — Джандаргель Iам (44°46' м.-бал. д.).

Азербайджанан климатан зонаш тайп-тайпана ю — Лаьнкаьранан акъарин а, Талышан а йовхачу, тIуьначу субтропикашна тIиера Кавказан лайн баххьашка кхаччалц. Дукха шортачу эркийн йоккха энергетикан потенциал ю, цуо до дика хьал до гидростанцеш хи лоттийлашца а, хи дилларан системаш а яран. Коьрта эрк — Кура. Хи дилларан татолаш: Лакха Карабахан, Лакха Ширванан, кхин а, ладаме ю Мингечауран хи лоттийла.

Латташ дукхаха дерг сиралатта ду, лаьмнашкахь – боьра, боьмаша ломан хьаннийн а, ломан-байн а; Лаьнкаьранан акъари — можа латта. Екъачу ахгIум-аренийн, лекхачу лаьмнийн бай-аренийн а ораматаш; лаьмнашкахь шуьйра гIа долу хьаннаш.

Iаламан бахамашна йукъахь башха меттиг дIалоцу Азербайджанан чIогIа хаза климатан а, дарбане хин курорташа.

Климат

Кёппенан климатийн классификацица, Азербайджанехь хаало 9 тайпана климат (ерриг 11 тайпана климат)°C лекха лаьмнашкахь, +25—27 °C кхаччалц акъарийн кIошташкахь (максимум +32-35 °C, амма наггахь кхочу +40 °C). Январан йуккъера температураш −10 °C лекха лаьмнашкахь, +4 °C акъарийн кIошташкахь. Атмосферан йочанаш 200 мм/шарахь Кавказан кIажошкахь 1200—1700 мм/шарахь Лаьнкаьранан акъарин тIехь[42].

Пайден маьIданаш

Азербайджанан хаттан тIаплаьмнаш

Азербайджанан лаьттан кийрахь дум ехала пайден маьIданаш: мехкдаьтта, Iаламан газ, алуниташкаолин, туф, доломит[44].

Каспи-хIордан Iаламан ресурсашца чIогIа йихкина ю халкъан бахаман отраслаш, мехкдаьттадаккхар, чIеран промышленность, хIордан транспорт, кеманаш тодар.

Флора

Республикин мохк токхе бу алсама а, наггахь а бен доцучу флорица. Буьстича а боккха боцучу махкахь хаало дуккха а дуьненахь яьржина ораматийн тайпанаш. Масала: аьчган дитт (дамир агач), иберийн наж, албIарагIан наж, хьурма, баьццара колла, пха, бага, бӀалланг, миндаль, Японан софора, кIайн а, ровзанан а олеандраш, жасминан коьллаш, ткъа Лаьнкаьранехь кхиайо альбици — кхоьшан доьзалера декоративан орамат. Азербайджанехь кхуьу 450 гергга тайпана лакхара ораматаш цхьаьнатоьхна 125 тобане. Азербайджанан махкахь долу ораматийн тайпанаш доккхаха долу дакъа ду ерриг эндемикийн тайпанаш[45] ду.

Фауна

Скопа Азербайджанехь