Канада
| Канада | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Canada | |||||
| |||||
|
A mari usque ad mare От моря до моря» |
|||||
| Канадан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли | |||||
 |
|||||
| Маьрша йаьлла терахьаш |
Британин Къилбаседа Америкин акт) Вестминстеран статут 1931) Канадан акт 1982) (Цхьаьнатоьхна монархи) |
||||
| Официалан меттанаш | ингалсан а, французийн а | ||||
| Коьрта гӀала | Оттава 45°24′ къ. ш. 75°40′ м. д.HGЯO | ||||
| Йаккхий гӀаланаш | Торонто, Монреаль, Ванкувер, Калгари | ||||
| Урхаллин тайпа | конституцин монархи | ||||
| Монарх Генерал-губернатор Премьер-министр |
Дэвид Ллойд Джонстон Стивен Харпер |
||||
| Латта | |||||
| • Шадерг | 9 984 670 км² (2-гӀа дуьненахь) | ||||
| • % хина тӀехле | 8,62 % | ||||
| Бахархой | |||||
| • Мах хадор | ▲34 568 211[1][2] стаг | ||||
| ДЧС | |||||
| • ХӀораннан а сина | 43 145долл. | ||||
| НЭТ) | |||||
| • Шадерг (2013) | 1,518 трлн.долл. (13-гӀа) | ||||
| АДКИ (2013) | ▲ 0,91111-гӀа меттиг) | ||||
| Ахча |
Канадан доллар (CAD, код 124) |
||||
| Интернет-домен | .ca | ||||
| Код ISO | CA | ||||
| Код МОК | CAN | ||||
| Телефонан код | +1 | ||||
| Сахьтан аса | −3:30 — −8 | ||||
| Автомобилийн некъаш | аьтту агӀора | ||||
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |||||
Кана́да (дуьненахь уггаре беха хин берд бу. Доза ду Сен-Пьер а, Микелон а) малхбалехь. Канадан а, АЦШ а доза дуьненахь уггаре деха доза ду шина пачхьалкхана йукъахь.
Канада — парламентан системица йолу конституцин монархи (паччахьалла) йу, цуьнан монарх ву промышленни а кхиъна пачхьалкх, Канада йу дукха отраслан экономика, йехачу Ӏаламан ресурсашна а, йохк-иэцарна (масала АЦШ, цуьнца Канадас комплексца болх бо колонеш йолчу хенахь а, Конфедераци кхоьллинчу хенахь дуйна) а тӀехь бух болуш.
Кхоьллина французийн колони тӀиера, йуьхьанца дехаш британин колонийн бартах (хьалха Керла Францин мехкаш хилла болу) хилира канадан конфедераци. Канада Маьрша йелира Цхьаьнатоьхна Паччахьаллех машаран процессан жамӀаца, бахбеллачу 1867 шерера 1982 шо кхаччалц.
Тахана Канада федеративан пачхьалкх йу, лаьтта исс провинцех а, кхаа мехках а. Французийн мотт буьйцурш алсама болу провинци — Квебек, йисинарш — дукхах дерг ингалсан мотт буьйцу провинцеш йу, царех иштта ингалсан Канада а олу Квебекца йустуш. Ингалсан мотт буьйцу исс провинцех цхьаъ йолу, Нью-Брансуик йу официалан шинаметтан канадин провинци. Юконан мохк официалан шинаметтан йу (ингалсан а, французийн а), ткъа Къилбаседа-Малхбузан мехкаш а, Нунавут мохк а лору цхьайтталгӀа, цаьрца цхьаьна биъ официалан мотт а (царна йукъахь иштта бу ингалсан а, французийн а).
Этимологи
Канада цӀе схьайаьлла kanata дашах, иза гочдича «эвла», «йурт», «латта», «мохк»лаврентийн ирокезийн маттахь, и цӀе схьаэцна шеш Ӏадаьккхинчу йуьртахь Стадаконехь (таханлера Гаспехь церан аьхкенан лагерехь. (дуста минго kanötayë’ «эвла, гӀала»ононд. ganatáje «гӀала»ирокезийн меттанашца.) ХӀинца гуронашна а, къилба ирокезашна а йукъарчу тӀамо хӀаллакбинчух тера ду.
Картьес тӀаьхьа «Канада» дош и эвла билгалйоккхуш лелийна ца Ӏаш, меттигерчу тхьамдан Доннаконан куьйгакӀелара ерриг областах а элира. Сийлахь Лаврентий хин дерриг бердаш а «Канада» дашца билгалдехира. ТӀаьхьа и цӀераш йаха йолийра дукхах йолчу луларчу Къилбаседа Америкин мехкийн а, оцу хенахь Британийн империн куьйга кӀелахь хилла йолу.
Географин хьолаш
Канадас дӀалоцу Къилбаседан Къилбаседа Америкин доккхаха долу дакъа. 75 % мохк — къилбаседа зона йу. Канадан йукъара латта тӀиера доза ду Сен-Пьер а, Микелон а) а, Даница (Алертехь (Нунавут), Канадан тӀеман ницкъийн базехь Элсмир гӀайрен (82,5˚ къ.-с. ш. 834 км — 450 хӀордан миль — Къилбаседа полюсан герга) къилбаседа йисттехь. Канада — мехкан барамца дуьненахь шолгӀа меттигехь йу.
Бахархойн луьсталла (3,5 стаг 1 км²) дуьненахь уггаре кӀезигчех йу. Уггаре дукха нах хевшина мехкан область — иза Квебек-Виндзор аса йу, Сий. Лаврентин аренан бердашца а, Даккхий Ӏаьмнийн къилба-малхбалехь а. Оцу областан къилбаседехьа лаьтта шуьйра Канадан щит, тӀаьхьарчу шенан муьрехь шено цӀанйина, дуьй латта дӀадаьккхина, шортта минералаш долу, Ӏаьмнашца а, эркашца а йолу тархийн регион. Канадехь Ӏаьмнаш дуьненан муьлххачу регионехьчул алсама ду, цуьнан ду дукха цӀена теза хиш. Даккхий Ӏаьмнаш ду дуьненахь уггаре йоккха майда йолу теза хин гӀорош доцу хьост[11].
Канадан малхбалехь Сий. Лавренти хи кхочу Ньюфаундленд гӀайре йу, ткъа Паччахь кӀентан Эдуардан гӀайре цунна къилбехьа йу. Нью-Брансуик а, Керла Шотланди а екъна Фанди аймано, иза гӀарайаьлла йу дуьненахь уггаре лакха хӀорд тӀекхетарца. И хӀордаца йолу йиъ провинци йу Квебекан малхбалехьа. Онтарио а, Худсонан айма а лаьтта Канадан йуккъехь, ткъа Манитобан тӀиера малхбузехьа Саскачеван а, Альберту а чухула йаьржина шуьйра акъари канадийн прерийн Тархийн лаьмнаш тӀекхаччалц, цара къастабо уьш Британин Колумбех. ХӀудзонан аймано шолгӀа меттиг боккху дуьненахь шен барамца Бенгалийн аймал тӀаьхьа[12].
60-гӀа параллелан къилбаседехьа лаьтта кхоъ канадан мохк — Нунавут, Къилбаседа-Малхбузан мехкаш, Юкон, — шортта Ӏаьмнаш а долуш (уггаре даккхийнаш царех Доккха Чен а, Доккха Йийсархойн а Ӏаьмнаш), чекхдолуш уггаре деха мехкан хи — Маккензи а долуш. Цу тӀе Канадан Къилбаседен континентан латташ къилбаседехьа доза ду шена йукъа дуьненан даккхийчех гӀайренаш догӀу канадан арктикан архипелагца (гӀайренашца). Оцу гӀайренашна йукъара хидоькъеш йу Къилбаседа-малхбузан дехьадовлийла Лабрадоран хӀорд чуьра къилбаседа магнитан полюс. Спир мара, уггаре малхбален тӀадам бу Канадан (Къилбаседа Америкин а), лаьтта Ньюфаундленд а, Лабрадор а провинцера Авалон ахгӀайрен тӀехь[13].
Ораматаш хийцало гӀаш долчу диттанийн хьаннаш тӀиера Онтарион къилбехьара ийна а, лаврентийн а хьаннашка кхаччалц, къилбаседехьа лагӀло тайган (къилбаседа хьаннаш йа кӀохцалгийн аса) тӀиера тундре а, кхин дӀа Къилбаседан арктикан аренашка а кхаччалц. Полюсан гӀайренаш ду аьхка а дешаш доцу лайш а, шеш а къевлинчу зонехь. Баффинан латта а, Канадан къилбаседера бердашкара кхин гӀайренаш а къевлина тундро, цуо дӀалоцу Канадан материкан дерриг къилбаседа дакъа а, Худзонан айман малхбузан бердаца гуттар а къилбехьа чу а йоьду, Лабрадор ахгӀайрен тӀе а кхочу. Кхузахь кхуьу вересканаш, шач, дакхан а, дакан а коьллаш. Тундран къилбехьа Тийна а, Атлантикин а Ӏапказашна йукъахь йаьржина хьаннийн шира аса. Алсама йу баганан хьаннаш; коьрта тайпанаш — Ӏаьржа база малхбалехь а, кӀайн база малхбузехь (Маккензи хин тогӀенахь), зез, бага, туя, кхин а. КӀезиг йаьржина йолу гӀаш долчу диттийн хьаннаш лаьтта акхтаргех, маъах, дакхах, даках. Даккхий Ӏаьмнийн кӀоштара хьаннаш башха бес-бесара йу (америкин муьшдечиг, веймутан зез, канадан тсуга, наж, цӀабалг, поп). Тийна Ӏапказан бердаца йаьржина баганан хьаннаш: дугласан а, ситхин а база, аляскан а, цӀиен а кедр; Ванкуверан уллехь кхуьу цӀазамийн дитт а, орегонан наж а. Атлантикин хӀордашна йисттерачу провинцешкахь кхуьу бальзамийн пихтан, Ӏаьржа а, цӀиен а баган акадийн хьаннаш; кхин а кедр, америкин бага, можа дакх, поп.
Тундрин зонехь деха дийнаташ: къилбаседан сай, полюсан пхьагал, лемминг, кӀайн цхьогал оригиналан мускусан уьстагӀбугӀа. Къилбехьа дийнатийн тайпанаш бес-бесара ду — хьуьнан сай карибу, беркате кепара сай вапити, сай, лаьмнийн кӀошташкахь — стомма маӀан ка, лайн газа. Дикка шорта ду дехкий: канадан тарсал чикари, оьпатарсал, америкин бирдолаг, чадахка, гӀамаран пхьагалан доьзалера кхийсалург, хин дахка, зудӀама — мехачо, байн а, америкин а пхьагал, пищуха. Цицигийн экханех Канадехь деха канадан цӀокъ а, тархалом а. Цигахь йу берзлой, цхьогалш, сира ча — гризли, цициг-жIала. Салор кепарчарех — салор, пекан, хешт, чакорт, кхин а. Дукха бенаш беш долу дӀакхелха а, промыслан а олхазарш ду. Текхаргийн а, хилаьттанийн а фауна кӀезиг йу. Тезачу хиш чохь чӀара дукха бу.
Климат
Январан а, июлан а йукъера температураш къасталуш йу хӀора а областан. Ӏа хила тарло чӀогӀа буьрса цхьацца мехкан регионашкахь, беттан йуккъера температураш кхачало −15 ˚С мехкан къилбан декъехь, ткъа наггахь −45 ˚С а чӀогӀа шийла мехашца. Канадехь мацца а цкъа хааелла температуран минимум, кхаьчна −63 ˚С (Юконехь). ХӀора шарахь лайн чкъор кхачадала таро йу масех бӀе сантиметр (масала, Квебекехь йуккъера 337 см). Британин Колумбин берда йист, Ванкувер гӀайре муххале а, йукъара йолу, цигахь барамера климат хуьлу кӀеда а, догӀанаш оьхуш а Ӏаьношца. Аьхкенан температураш кхачало +35 ˚С, +40 ˚С, тӀуналлин индекс лоруш.
Истори
