Индахой

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Тармадалита хӀиндихойх — ХӀиндехь бехачу къоман векалех.
Индахой
Файл:Amerindian girl holding her little brother.png
Дукхалла 75 000 000
ДIасакхалхар

 Мексика:
  10,1 млн

 Боливи:
  7 млн

 Перу:
  6 млн

 Гватемала:
  5,4 млн

 Эквадор:
  3,4 млн

 АЦШ:
  2,5 млн

 Колумби:
  1,4 млн

 Канада:
  1,2 млн

 Бразили:
  700 000

 Чили:
  692 000

 Аргентина:
  600 000

 Венесуэла:
  524 000

 Никарагуа:
  443 847

 Панама:
  204 000

 Парагвай:
  95 235

 Сальвадор:
  ~70 000

{{ {{{1}}} | alias = Коста-Рика | flag alias = Flag of Costa Rica.svg | барам = | variant = | flag alias-махлелорна = Flag of Costa Rica (state).svg | var1 = махлелорна }}:
  60 000

 Белиз:
  ~50 000

 Пуэрто-Рико:
  ~20 000

 Суринам:
  5000
Мотт индахойн меттанаш
Этносин тобанаш
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь
Nordisk familjebok, 1904 ш.
Amerikanska folk, guide.svg
Схемех кхетор:тайпанара хилар.

1. Алеуташ
2. Тлинкиташ
3, 4. Инуиташ (эскимосаш, зуда а, стаг а)
5. Ковичинаш (Ванкуверан кӀошт)
6. Кроу
7. Ӏаьржакогашберш
8. Оджибвейш
9, 10. Пайюташ (зуда а, стаг а)
11. Шошонаш
12. Сиу
13. Пауни
14. Манданаш
15. Апачи
16. Пуэбло
17. Мешика (Мексика)
18. Майпуре
19. Камбеба
20. 21. Ботокудаш (зуда а, стаг а)
22. 23. Тукуна (зуда а, стаг а)
24. Миранья
25. Перухо Серро-де-Паскора
26. Чилихо-креол Чилоэ
гӀайрен тӀера 27. Кечуа
28. Абипонаш
29. Мохо (Боливи)
30. Пуэльче (Аргентина)
31. Патагонхо
32. Арауканхо
33. ЦӀералаттахой

И́ндахой — орамера къаьмнийн йукъара цӀе (эскимосаш а, алеуташ а боцуш). ЦӀе схьайаьлла европин хӀордхой галбевлла (Колумб Христофор а, кхин берш а) XV бӀешеран чаккхенгахь, цара лорура шайна карийна атлантикал дехьара латтанаш ХӀинди[1].

Антропологин тайпана индахой бу американхойн расера. ХӀинца ду 1 эзар гергга индахойн къаьмнаш, ткъа XV бӀешеран чаккхенгахь дара 2200. Йукъара барам Латинан Америкин индахойн 1990-гӀа шераш долалуш 35-40 миллион стаг[2], АЦШ XX бӀешеран — 1,5 миллион[3], ткъа Канадехь — 500 эзар хӀиндахой а, 30 эзар эскимос а[4].

Истори

Хьажа иштта: Палеоиндахой

Таханлера индахой а, эскимосаш а генетикица гергара бу Мичиганан университетан генетикийн талламашца, цхьа могӀа генотайпанаш гергара ду цхьа долу Сибрехан къаьмнийн. Оцуо чӀагйо гипотеза, хӀокху заманан индахойн а, эскимосийн а дай Америке кхелхина Азера. Кхалхаран хила тарло цхьа некъ лору «Беринган тӀай» — Америкин а, Азин а йукъара хьалха хилла хӀинцалера Беринган хидоькъехь шуьйра лаг, иза дӀадаьлла 12 эз. шо хьалхатӀаьхьара палеолитан а, мезолититан оьздангалла санна. Индахой шинне а континенташкахула баржар а, цара керла латтанаш карадерзор а дахделира дуккха а эзарнаш шерашкахь.

Дуьненайукъара талламхойн тоба (цунна йукъа боьлхура РӀА СО цитологин а, генетикин а институтан белхалой), цара теллира митохондриалан ДНК а, Y-хромосомаш а таханлера бахархойн Алтайн махкара, жамӀе кхечира, хьалхара америкахойн генетикин даймохк лору корякаш, кхин берш а болчух тера ду. Сибрехахула баьжина, уьш кхаьчна Беринге, тӀаьххьара кхаьчна Америке. Къилба алтайхойн Y-хромосомехь талламхошна карийра шеш бен йоцу мутацеш, уьш йу орамера америкахойн ДНК а, йевза Y-хромосоман гаплотобанехь Q1. Дукхаха болу индахойн йу Y-хромосоман гаплотоба Q1 (субкладаш Q1b1a2-Z780 а, Q1b1a1a-M3 а). Миноран индахойн йу Y-хромосоман гаплотоба C2b1a1a-P39Митохондриалан ДНКца хьаьжча (къилбаседа алтайхой гаплотоба D, къилба алтайхойн C а, D а таллар) тера жамӀ деллаA, B, D, X.

Америкин колонизаци (йолайелла XV бӀешарахь) Къилбаседин а, Къилба а Америкин дукхаха долу тайпанаш йукъараллин-тайпанин хӀоттамийн тайп-тайпана тӀегӀанехь дара: цхьадолчеран урхалла деш ненан тайпа дара (ирокезаш, мускогаш, хопи, Амазонка эркан дуккха а тайпанаш), кхечера кхолладелла дайн тайпа (Йуккъера а, Къилба а Америкин индахой (ацтекаш, майя, инкаш) бехара классийн йукъараллехь.

Оьздангалла

Къилбаседа Америкехь дехара 400 гергга индахойн тайпа. Цара массара а тайп-тайпана индахойн меттанаш дуьйцура, йоза хиллехь а, пиктографин бен ца хилла. Амма 1826 шарахь чероки тайпанан тхьамдас — Секвойас — йира дешдекъан черокин абат, ткъа 1828 шарахь волавелира «Чероки Феникс» газет арахеца черокин маттахь. Бай-аренан индахоша леладора пиктографин йоза. Кхин а йара тайпанашна йукъара жаргонаш, иза бу чикасон махлелоран мотт — «мобиле». Цхьацца тайпанаша шуьйра лелабора «хаамийн мотт» йа «куьйгаэшаран мотт». Хаамийн меттана коьрта гӀирсаш бара гӀаш йа говрахь лелар, куьзганаш. Къамел деш леладора вампумаш, уьш оьшучехь индахошна ахча санна а лелара.

Индахойн бахам меттигера климатан хьелашка хьаьжжина бара, кхин а уьш кхиаран тӀегӀане хьаьжжина а. Индахоша толлула, лахьадора, ткъа цхьанхьа охьахевшинчара латта леладора. Къилбаседа кӀошташкахь индахоша толлура хӀордан чуьра акхарошна. Европахой материк тӀехь гучубевлчхьане индахойн хилира говраш а, долу герз а,цара дира бизонашна таллар атта а, сиха а. Уггаре йаьржина йуург йу пеммикан, иза кечйо беккъа зударша.

Индахоша кхиайо йуьртабахаман култураш а, леладора даьхний а (уггаре хьалха уьш леладаран амалехь ду Мексикин а, Къилба Америкин а цивилизацешна).

ураринин цӀу, 1988 шо.

Индахойн дин хьалха — текъам дин (шаманизм, долара синойн культ, тотемизмах дисинарг, кхин дерш а). ХӀокху заманан индахойн и культаш йисина генахь дехачу а, хала кхачалучу а меттигашкара (католикалла, ткъа Къилбаседа Америкехь алсама протестанталлин тайп-тайпана агӀонаш.

Хаало индахой-йахӀудаш, шен заманчохь кхиира индахой йахӀудех бовларан гипотеза. Иза хьахадо Стингл Милослава жайнахь «Индахой томагавкаш йоцуш». Иштта цхьа индахойн отомийн эвлахь (Вента Приета Йуккъера Мексикехь) хилла Эгон Эрвин Киш, цуо дийцина цунах шен жайнехь «Мексикехь карийнарш» («Objevy v Mexiku»), коьртехь «Давудан седа индахойн эвлана тӀехула». Индахоша, кхин а дукха чӀаьнкъанаша (дукха Мексикехь) тӀеоьцура йахӀудийн дин латинаамерикахойн гӀаланийн жуьгтийн бахархошкара, уьш жуьгтий хьийзочу хенахь лечкъара индахойн йарташкахь.

Ламаста индахойн кхийра йо Къилбаседа, иштта Йуккъера а, Къилба а Америкехь, иза кхоллайелла европахошца уьйра хилале дуккха а хьалха, ткъа меттигера кхийра чӀогӀа тайп-тайпана йара. Цу тӀе цхьа Колумбал хьалхара оьздангалла кхийра пхьегийн чарх йоцуш йара, цуо гойтупа оцу индахойн чкъург ца хилар. Иза бахьнехь археологашна а, этнографашна а йерриг йевза кепаш индахойн кхийран йина куьйга, лелийна ламаста технологеш: скульптурин кепаш тӀера, белаца кепа тохаре кхаччалц. Кхийра пхьегӀаш йоцург, тайп-тайпана индахойн оьздангаллаш йора кхийра статуэткаш, туьтмӀаьжигаш, кхин ритуалан хӀумнаш.

Палеоиндахойн муьрехь — Аляскера Ненана а, Денали а комплексаш (палеоарктикин ламасташ). Уггаре шира муьрера долийна Аляске ховшу дуккха тӀаьхьарчу миграцин тулгӀенца арктикин расин векалаш: инуиташ, инупиаташ, юпикаш.


Субарктика

Коьрта йаззам: Субарктикин индахой

Калифорни

Коьрта йаззам: Калифорнин индахой

Меттанаш

Коьрта йаззам: Индахойн меттанаш

Индахойн меттанаш чӀогӀа декъна ду, девзаш долчу меттан доьзалш кхочу 200. Тайп-тайпанчу шерашкахь лингвисташа кховдийначу индахойн меттанийн макродоьзалшна, цхьаболчарний бен ца кхаьчна фактологин гӀо (масала, пенутийн гипотеза). Меттанаш на-дене лаьтта йуьстаха кхечу индахойн меттанех шен фонетикица а оццу хенахь карадо енисейн меттанех тера.

Чимакумин меттанаш — 2 маттах лаьтта доьзал, и меттанаш дуьйцурш Олимпик ахгӀайренан уллехь Вашингтон (АЦШ) штатан къилбаседа-малхбузехь. Йукъадоьлху мосийн меттан барт йукъа (Мосийн меттанаш).

  1. Чимакум (йа чемакум) (†)
  2. Килеуте (кхин а девза киллаюте йа квиллаюте)

Меттанашна йукъара цакхетам бац, амма йисина шортта йукъара лексикин а, морфологин а амалш.

Чимакум тӀепаза дайна 1940-гӀа шерашкахь. Иза даьржинера Олимпик ахгӀайренан малхбален берда тӀехь Порт-Таунсендан (Вашингтон штат) а, Худ-Каналан а йуъахь. ЦӀе чемакум (чимакум) — галдаьккхина ингалсан алар салишан цӀе тайпанан чемакум, скокомиш (твана) маттахь иза олура čə́bqəb [ʧə́bqəb] (хьалха [ʧə́mqəm]) санна.

Килеуте (квилеуте) хӀинца дӀабовларна кхерам болуш бу. Церан мотт буьцу Олимпик ахгӀайренан малхбузера масех стага. Церан цӀе схьайолу kʷoʔlí•yot’ [kʷoʔlíːjot’], Ла-Пуш гуонан эвлан цӀарах.

Чимакуанан меттал хьалхарчу маттахьи [ʧ ʧ’ ʃ] сереш гучуйовлара (дукхаха йолчу меттигашкахь?) мукъа озан /i/ хьалха. Кхечу агӀора, kʷ kʷ’ xʷ гучудовлара (дукхаха йолчу меттигашкахь?) мукъа озан /a, o/ хьалха. Оцу серех, тарло, хилла шеш йолу форнемаш чимакум а, килеуте а меттанашка бекъабалале, амма оцу меттигехь, схьагарехь, уьш йара аллофонаш бекъабаларна дуккху а хьалха.

Говзалла

Хьажа иштта: Индахойн суртдиллар

Йуккъера Америкехь а, Инкаш, Миштекаш, Ольмекан оьздангалла, Сапотекаш, Тольтекаш).

Дукха тайпанин говзалла, лаьттара хьалхалера бахаман-йукъараллин хӀоттаман тӀаьхь, цуьнан луьста уьйр йу материалан арахецарца.

Тайп-тайпана йу индахойн гӀишлош: рагӀуш, заслонаш, нартолкепара баннаш (Канадин хьаннийн таллархойн вигвамаш), конускепара четарш (типи) хьокхарчех дина, геннаш, гӀаш, черташ, цӀуоканаш къевлина; поппаран йа тӀулган цӀенош Къилба Америкин ламанан кӀошкахь; йукъара цӀа — Къилбаседа Америкин къилбаседа-малхбузен аннийн цӀенош; чкъоьраца къевлина каркасан «деха цӀенош» Даккхий Ӏаьмнийн кӀоштара; Къилбаседа Америкин къилба-малхбузера тӀулгийн йа буьйда-кибарчигийн цӀенош-йарташ (пуэбло).

Дитт агар, чӀогӀа хаза дара Къилбаседа Америкин къилбаседа бердйистехь (полихроман тотеман а, чарташ суьрташца), хаало цхьа могӀа къилбаамерикин тайпанийн. Шуьра даьржина дара дуцар, кӀадеш дар, тегар, масех хазнаш йар, кхийра а, дечиган а пхьегӀаш а, хотӀаш а. Дахкар девза фантастикин суьрташ, хаза бустамаш, тӀеман а, талларан сценаш (индахойн Йаккхийн аренийн типеш жиргӀанашна, турсашна, бизонийн неӀаршна) тӀера суьрташ. Ша кепара индахойн говзалла цхьа могӀа мехкашкахь (АЦШ, Канада, Уругвай, Аргентина, кхи йерш) хӀинца иза йайна ала мегар ду; кхечу мехкашкахь (Мексика, Боливи, Гватемала, Перу, Эквадор, кхин йерш) иза хилира колонин а, керлачу а муьрера халкъан говзаллин бух.

Латинан Америка

Перун хроника» (1553)
  1. Уггаре чӀогӀа кхиинера колумбал хьалхара Америкехь Йуккъера Америкера а, хадо-цӀеран (хи дуьллу (террасан (Иинкийн импери); генара дуьйна кхиайора хьаьжкӀаш, кхоьш, маьлха хуш, какао, агава, лайш долахь хиларан гӀала-пачхьалкхаш.
  2. Къилба Америкин тропикин декъашкахь (Амазонкин а, Оринокон а майданаш, Бразилин акъари) дехара метигца латталело тайпанаш (цара лелайора коьртаниг маниок а, хьаьжкӀа а), кхин а толлу а, лахьо а индахой (аравакаш, тупи-гуарани, же).

Колонизаци

Коьрта йаззам: Америкин индахойн демографин бохам
Хьалхара колонийн муьрехь тайп-тайпана уьнаш бахьна долуш Мексикин бахархой лагӀбалар.
Бразилера индахойн резервацеш.

Европин колонизацино йукъахйаьккхина индахой кхиаран процесс. Дукха Къилбаседа Америкин индахой белла цамгарех, церан иммунитет йацара царна, кхин а хӀаллакбира колонизаторша, дукхаха долу тайпанаш кхахийра уьш даиман дехачура резервацешка АЦШ а, Канаде а.

XVII бӀешарахь морзгалан унца индахошна йукъахь[13], тӀаьхьа америкахойн латта тӀахь бинчу колонихошна йукъахь а[14]. 1620 шарахь Плимута (Массачусетс) кхуллу меттиг — хьалхара ингалсан колони Керлачу Дуьнен тӀаьхь — «цӀанцира» кхераме йолчу морзгалан унца индахошна йукъахь 1617—1619 шерашкахь[15].

XVI бӀешеран йуккъехь «европин» цамгаран ун бахьнехь — чоьнан ун — велла 15 млн гергга ацтек, аьлчи а 80 % сов Мексикин бахархойх оцу ханна[16].

Колонизаторшца махлелоро чӀагӀйира конкуренци индахойн тайпанашна йукъахь, цуо балийра индахой шайна йукъара тӀемашка XVII бӀешарахь.

1825 шеран АЦШ Лакхара суьдехь цхьаьна сацам тӀехь ду дӀайелларан доктрина, цуьнца дӀадиллина лаьттан бакъо йу, иза дӀадиллинчеран, ткъа бухарчу бахархойн бакъо йу цу тӀаьхь баха, амма церан йац долахойн бакъонаш. Оцу докритиница АЦШ конгрессо 1830 шарахь тӀеэцна Индахой кхалхоран закон, цуьнца Алантикин берд тӀера индахой Оклахоме арабехира, цигахь доккхаха долу дакъа мацалла а, уьнех а белира. АЦШ бахархой багарбаран бюроно официалан ларарца, Индахойн тӀемаш кахь 1775 - 1890 шерашкахь кхелхина 45 000 индахо. АЦШ а, Канадин а махкахь беха индахойн барам, лагӀбелла 2—4 миллион тӀера масштабан европахойн колонизацин тӀера, 200 эзаре XX бӀешо долалуш. Материкан къилбаселан йистехь меттигера индахоша леладо ламаста ахкхерста дахар: цара леладо акхарой лецар, чӀогӀа бозу цӀокарчий дӀаоьцучарех. АЦШ индахойнмексикахой, гватемалахой, парагвайхой, перухой, кхин берш а). Цхьацца мехкашкахь индахойн меттанаш леладо кечуа — гуарани — Парагвайхь, цигахь иза шолгӀа официалан мотт бу).

Тайпанаш

Регион Тайпанаш
Субарктикин зона кучинаш, коюконаш, ингаликаш, танаина, танана, небесна, атна, слейви, тличо, чипевайан, крин дакъа, инну, кхин дуккху а.
Къилбаседа-малхбален хьаннаш гуронаш, ирокезаш, оджибве, оттава, майами, могиканаш, делавараш, шауни, кхин дуккху а
Къилба-малхбален хьаннаш чероки, чокто, чикасо натчез, крикаш, семинолаш, кхин дуккху а
Йаккхий аренаш Ӏаьржакогашберш, шайеннаш, команчеш, паунаш, сиу, арапахо, кайова, кхин дуккху а
Къилбаседа-малхбузен бердйист тлинкиташ, цимшианаш, хайда, нутка, квакиутлиш, бердан сэлишиш, кхин берш а
Къилба-Малхбузен гӀум-аренаш апачеш, навахо, пуэбло (хопи, зуни, кхин дерш а), пима, папаго, кхин дерш а
Йуккъера Америка майя, сапотекаш, пурепеча, тотонакеш, миштекаш
Къилба Америка инкаш (кечуа, аймара), гуаранеш, арауканаш, чибча (муискаш), шипибо-конибо, теуэльче, варао, ботокудо, кхин дуккху а

Суьртийн галерей

  • «Индахой бизонашна таллар» исбаьхьалча Ч.Расселл

    «Индахой бизонашна таллар»
    исбаьхьалча Ч.Расселл

  • Секвойя — чероки тайпанан тхьамда

    Секвойя — чероки тайпанан тхьамда

  • Оцеола — семинолийн тайпанан тхьамда

    Оцеола — семинолийн тайпанан тхьамда

  • ЦӀен олхазар[en] — Виннебаго тайпанан тхьамда, 1908

    ЦӀен олхазарВиннебаго тайпанан тхьамда, 1908

  • Виннебаго тайпанан йоӀ ламаста духар доьхна

    Виннебаго тайпанан йоӀ ламаста духар доьхна

  • Лакота тайпанан индахо, 1899 шо гергга

    Лакота тайпанан индахо, 1899 шо гергга

  • Капитан Джек — модоки тайпанан тхьамда

    Капитан Джек — модоки тайпанан тхьамда

  • Хиина Ӏа БугӀа — хункпапа тайпанан тхьамда

    Хиина Ӏа БугӀа — хункпапа тайпанан тхьамда

  • Хиина Ӏа БугӀа а, Баффало Билл а, 1885

    Хиина Ӏа БугӀа а, Баффало Билл а, 1885

  • ЦӀен Томагавк

    ЦӀен Томагавк

  • «Индахойн тӀемлой Аргентинехь», Ругендас Йоганн Мориц

    «Индахойн тӀемлой Аргентинехь»,
    Ругендас Йоганн Мориц

  • Амазонин индахой

    Амазонин индахой

  • Зуда-кечуа берца, Перу

    Зуда-кечуа берца, Перу

  • Миштекаш, Мексика

    Миштекаш, Мексика

  • Контакт йоцу къаьмнаш, Бразили

    Контакт йоцу къаьмнаш, Бразили

Индахойн иэсаш

  • Чурайаьлла говран мемориал

Демографи

Ӏилманчийн хаамашца, 500 - 1300 шерийн муьрехь Къилбаседа Америкин къилба-махбузен декъера индахойн бахархойн йара адамаллин йерриг историн дуьнен тӀе бовларан рекорд[18][19].

1524 шарахь ша Наррагансетт аймане веача Джованни да Вераццанос йаздина «кхузахь беха чӀогӀа боккха доьзал болу дай, хӀунда аьлча цхьаццанхьа тхуна гира 25 - 30 адам»[20].

Хьажа иштта

  • АЦЩ орамера къаьмнаш

Билгалдахарш

  1. Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
  2. ↑ Максаковский В. П. Географическая картина мира. Тема 5 Латинская Америка. 101. Формирование этнической карты Латинской Америки.
  3. ↑ Максаковский В. П. Географическая картина мира. Тема 4 Северная Америка. 76. Миграция в США и формирование американской нации.
  4. ↑ Максаковский В. П. Географическая картина мира. Тема 4 Северная Америка. 94. Национальные проблемы в Канаде.
  5. ↑ Washington ProFile — International News & Information Agency «Сибирские индейцы» Прочитано 2007-11-27
  6. Wayback Machine тӀехь Прочитано 2007-11-27
  7. ↑ Генетики получили убедительные доказательства того, что предками американцев были выходцы из Восточной Сибири — Газета. Ru | Наука. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 18 июль. Архивйина 2014 шеран 9 июлехь
  8. ↑ 1 2 Скрытая история людей
  9. DOI:10.1590/1678-4685-gmb-2017-0087.
  10. Наука и жизнь. — 2018. — № 9. — С. 48.
  11. ↑ По пути в Америку остановка в Берингии была не слишком долгой. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 1 июль. Архивйина 2021 шеран 12 апрелехь
  12. ↑ Родиной американских индейцев следует считать Алтай
  13. ↑ Frederick E. Hoxie. Encyclopedia of North American Indians. — 1996. — p. 164. — ISBN 0-395-66921-9.
  14. ↑ Koplow, David A. Smallpox The Fight to Eradicate a Global Scourge. University of California Press (2003). ТӀекхочу дата: 2009 шеран 22 февраль. Архивйина 2012 шеран 2 мартехь
  15. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Fenner1 тIетовжаран йоза йаздина дац
  16. Wayback Machine тӀехь, republic.ru, 16 января 2018
  17. Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  18. ↑ Самый мощный бэби-бум в истории зафиксирован у индейцев. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 30 январь. Архивйина 2017 шеран 25 апрелехь
  19. ↑ Высокий уровень рождаемости выявлен у древних культур юго-запада Северной Америки с 500 по 1300 гг. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 5 февраль. Архивйина 2018 шеран 5 февралехь
  20. ↑ Giovanni da Verrazzano Letter to King Francis 1 of France 8 July 1524. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 20 март. Архивйина 2013 шеран 23 апрелехь

Литература

  • Индейцы Америки. Этнографический сборник. — М.: Изд-во Академии Наук СССР, 1955. — 264 с.
  • Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». Расы и народы. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2007. — 640 с. — ISBN 978-5-373-00654-5
  • Стельмах В. Г., Тишков В. А., Чешко С. В. Тропою слёз и надежд: (Книга о современных индейцах США и Канады). — М.: Мысль, 1990. — 316 с. — ISBN 5-244-00330-5
  • Уайт Д. М. Индейцы Северной Америки. Быт, религия, культура / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2006. — 251 с. — ISBN 5-9524-2347-7
  • Куприенко С.А. -->Источники XVI-XVII веков по истории инков: хроники, документы, письма / Под ред. С.А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 418 с. — ISBN 978-617-7085-03-3.
  • Талах В.Н., Куприенко С.А. -->Америка первоначальная. Источники по истории майя, науа (астеков) и инков / Ред. В. Н. Талах, С. А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 370 с. — ISBN 978-617-7085-00-2.
  • Индейцы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Хьажоргаш