Латинан Америка
| Латинн Америка | |
|---|---|
.svg) Латинан Америка картин тӀехь | |
| Мохк | 20 197 000[1] км² |
| Бахархой | 661 012 393 (2021)[2] стаг |
| Юкъахь ю | 20 мохкйозу[4] пачхьалкхаш |
| кечуан меттанаш, майян меттанаш, гуарани, ацтекийн меттанаш, италихойн | |
| Яккхий гӀаланаш | |
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |
Лати́нская Аме́рика (романийн меттанаш, уггаре хьалха — иберин-романийн, галлийн-романийн, французийн. ЦӀе романийн меттанаш латинан меттах схьабевлла дера тиллина. Бахархой — 661 млн ст. (2021 шеран 9 сентябрехь) (Дуьненан бахархойх 8,9 %)[2].
Кхин гергара цхьа термин ду Иберин-Америка, цуо билгалдаха тарло иберин-романийн меттанаш дуьйцу (Латинан Америка Франкийнметтанийн мехкаш доцурш) Америкин мехкаш, йа изза мехкаш шайн метрополешца цхьаьна.
XIX бӀешо дӀадаллалц испанхойнметтан мехкаш[6].
ХӀоттам
Латинан Америкин йукъа даиман тухура материкан Америкин испанхойнметтанан мехкаш Мексикин тӀера къилбаседехьара Аргентине кхаччалц къилбехьа, кхин а Карибан майданан испанхойнметтанаш дуьйцу мехкаш (Куба, Доминикин Республика, Пуэрто-Рико), кхин а португалахойнметтан Бразили.
Дукха меттигашкахь йукъатуху франкийнметтан Гаити, Сен-Мартен, Французийн Гвиана. Америкин ингалсметтан мехкаш (Багамаш, Белиз, Гайана, кхин дерш) Латинан Америкин йукъара дац.
Географи
Латинан Америкехь лаьтта Дуьненна тӀера уггаре йеха ламанан — Котопахи, кхин а дуьненан уггаре лекха чухчари — хих дуьзина хиларца а эрк — Амазонка. Латинан Америкин Ӏаламехь сих-сиха хуьлу мохкбегораш а, тӀаплаьмнаш Ӏаьттор а. Оцу регионан лаьттах доллу дукха мехкадаьтта, Ӏаьржа а, къиен а металла, Ӏаламан газ.
Континентан уггаре баккхийчу мехкех цхьаъ бу — африкахойн, европахойн. Оцу регионан кхин боккха мохк — Аргентина, дика бевза дика кхиина йуьртан бахамца а, дукха пайденна маьӀданашца а.
- Климат
Латинан Америкин доккхаха долчу декъера климат йовха йу, йуккъера де-буьйсан температурин барам 21 градусал лакхара бу. Амма, масала, Андийн басенашкахь догӀнаш эха тарло дерриг шарахь а, ткъа тийнаӀапказан Перун а, Чилин а бердашкахь шарахь цкъа а дан а, ца дан а, тарло.
- Фауна
Оцу регионан фауна ша-кепара йу, кхин цхьанне меттигехь ца хаало иштта дийнаташ, масала, ламанаш, гуанакош, маймалаш-малончаш, йа америкин страусаш. Латинин Америкин дийнаташа дагайоуьйту Африка а, Австрали а.
Истори
Латинан Америкин хьалхара а, уггаре беха а историн мур бара Колумбал хьалхара Америкин мур — ширачу заманара XVI бӀешеран йуьххье кхаччалц, Америкин испанхойн колонизаци (конкиста) йолайаллалц, ткъа цул тӀаьхьа португалхоша Бразилин колонизаци йаллалц.
Латинан Америкин историн шолгӀа, колониалан мур лаьттира кхаа бӀешарахь. Оцу муьрехь колонизаторша лайш беш болу креолаша, нуьцкъала чубалийна африкин лайш вовшешца уьйранаш латтор бахьнехь кхоллайелира латинаамерикин йукъаралла. XVIII бӀешарахь латинаамерикин къам кхолладаларан, Латинан Америкин тайп-тайпана регионашкахь къоман ойла самйаккха таро хилира.
1810—1826 шерашкара Америкера испанхойн колонеша маршо йаккхаран тӀамо а, 1822 шарахь Бразилин импери кхайкхоро а Латинан Америкин дукхаха йолу колонеш маршоне кхачийра. Цигахь кхиа йолайелира католикин килсан йелла аттонаша а, капитализмал хьалхара нах бацоран тайп-тайпана кепаш йитира.
XIX бӀешарахь Латинан Америкин мехкашкахь Ӏедал къийсира тайп-тайпана тобанаша а, хамалгӀаша а, уггаре хьалха латтан долахойн-латифундихойн. Политикин девнаш луьстура гражданийн тӀемашца йа «пронунсиамьентон» новкъахь, аьлча а пачхьалкхан харцамца. Политикин чолхалла стаг цецвоккхуш хӀума дацара. Масала, 1826 - 1836 шерашкахь асьендин ден Ӏедал, цуьнан бух бара къийса йиш йоцучу авторитет тӀехь а, «клиентура цунна муьтӀахь хиларан а тӀехь, цуьнан бахам бозура «патронах»), дехьабоккхура пачхьалкхан тӀегӀанна а, цуо далийра каудилизм олучу феномене. 1810—1826 шерашкара маршонаш йахаран тӀемнийн муьрашкахь дуьйна регионан мехкашкахь Ӏедалан милитаризаци йира. Мексикехь а, Ӏедал декъаран кеп а йуьтуш. Цуьнан «клиентура» хуьлура муьтӀахь болу лахара каудильош, ткъа церан шайн клиенташ хуьлура. Латинан Америкин кхечу мехкашкахь Ӏедале гӀерта каудильош гӀертара шайн Ӏалашо чекхйаккхаметтигера бахархой вовшахтоьхна полкашца а, шайн долара пеонашца йа гаучошца.
Политикин декъар
Формалан доцуш къаьста Карибийн регион (Мексика, Йуккъера Америка, Вест-Инди), Андийн мехкийн регион (Венесуэла, Колумби, Эквадор, Перу, Боливи, Чили), Атлантикин регион (Гайана, Суринам, Гвиана, Бразили, Парагвай, Уругвай, Аргентина).
Латинан Америкин йукъайоьду лахара пачхьалкхаш а, мехкаш а:
| Пачхьалкхаш | Бозу мехкаш | |
|---|---|---|
| ||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
_variant.svg){kind=small}
Оьздангалла
Латинан Америкин доккхаха долу декъо испанхойн мотт буьйцу, изза бу дукхаха болчу мехкийн пачхьалкхан мотт. Бразилехь пачхьалкхан мотт бу португалихойн. Бразилехь лело португалихойн мотт, чӀогӀа Ӏаткъам бина бу испанхойн матто, мелла а хийца а ло оригиналан португалихойн меттах. Мелла а кӀезиг баьржина пачхьалкхан мотт санна ингалсан, французийн, нидерландийн меттанаш. АЦШ а, Канадех а къаьсташ, Латинан Америкехь орамера бахархойн алсама лакхара процент йу. Боливехь а, Парагвайхь а индахой алсама бу.
35 млн 342 эз. йерриг Америкин индахойх максималан церан беха барам бу лахарчу мехкашкахь (эз. ст.):
- Мексика — 8750 (11,7 % пачхьалкхера берриг бахархойх),
- Перу — 7050 (37,7 %),
- Гватемала — 4000 (50,4 %),
- Эквадор — 3678 (39,8 %),
- Боливи — 3600 (59,2 %),
- Парагвай — 3190 (91,9 %),
- Чили — 800 (6,8 %),
- Аргентина — 651 (2,3 %),
- Колумби — 590 (2,1 %),
- Канада — 400 (1,6 %),
- Венесуэла — 187 (1,2 %),
- Сальвадор — 165 (3,2 %),
- Гондурас — 161 (3,9 %),
- Никарагуа — 148 (4,9 %),
- Панама — 137 (6,5 %),
- кхин мехкаш — 115 (0,3 %).
2008 шарахь Боливех кхоалгӀа латинаамерикин мохк хилира грамота иэшийна аьлла дӀакхайкхийначех. Хьалха иза хаийтира Кубо (1961 шо) а, Венесуэло (2005 шо)[7].
Хьажа кхин а
- Латинаамерикин бакъо
- Латинаамерикин кухни
- Латинаамерикин литература
- Латинаамерикин музыка
- Латинаамерикин философи
- Латинаамерикин хелхарш
- Латинаамерикин цивилизаци
Билгалдахарш
- World Bank. Архивйина 2016 шеран 17 июнехь
- ↑ 1 2 Population of Latin America and the Caribbean (2021) - Worldometer (инг.). ТӀекхочу дата: 2021 шеран 9 сентябрь. Архивйина 2021 шеран 24 февралехь
- франкиметтан
- ↑ Пхиъ франкиметтан, цхьаъ испаниметтан
- ↑ Why lists of major urban areas vary so greatly (инг.). onlinelibrary.wiley.com (2009 шеран 22 июнь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 18 ноябрь. Архивйина 2020 шеран 4 февралехь
- ↑ Испанская Америка. www.amerika.org.ua. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 15 декабрь. Архивйина 2016 шеран 20 декабрехь
- ↑ В мире | Лента новостей «РИА Новости». ТӀекхочу дата: 2011 шеран 17 июль. Архивйина 2011 шеран 6 ноябрехь
Литература
- Россия — Латинская Америка: модернизация экономических отношений. Под редакцией Н. А. Школяра. М.: ВАВТ. 2013.
- Латинская Америка // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.
Хьажоргаш
- Латинская Америка на сайте inosmi.ru. inosmi.ru. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 23 ноябрь.
 |
| |||
|---|---|---|---|---|
| ||||
 | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Пачхьалкхаш |
| Мехкаш
| |||||||||