Чили
| Республика Чили | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| испан. República de Chile | |||||
| |||||
|
Девиз: «Por la razón o la fuerza (испан. Бакъонца я ницкъаца)» |
|||||
|
Чилин Пачхьалкхан Шатлакхан Илли |
|||||
 |
|||||
| Маьрша йаьлла терахьаш | 1810 шеран 18 сентябрехь (Испанех) | ||||
| Официалан мотт | испанхойн | ||||
| Коьрта гӀала | Сантьяго | ||||
| Йоккха гӀала | Сантьяго | ||||
| Урхаллин тайпа | Президентан республика[1] | ||||
| Президент | Себастьян Пиньера | ||||
| Латта | |||||
| • Шадерг | 756 950[2] км² (37-гӀа дуьненахь) | ||||
| • % хина тӀехле | 1,07 | ||||
| Бахархой | |||||
| • Мах хадор (2017) | ▲17 789 267[3] стаг | ||||
| ДЧС | |||||
| • Шадерг (2019) | 507 млрддолл. (42-гӀа) | ||||
| • ХӀораннан а сина | 27 058долл. | ||||
| АДКИ (2018) | ▲ 0,84344-гӀа меттиг) | ||||
| Бахархойн цӀерш | чилихо, чилихой | ||||
| Ахча | Чилин песо (CLP,код 152) | ||||
| Интернет-домен | .cl | ||||
| Код ISO | CL | ||||
| Код МОК | CHI | ||||
| Телефонан код | +56 | ||||
| Сахьтан аса | -3 | ||||
| Автомобилийн некъаш | аьтту агӀора[6] | ||||
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |||||
Чи́ли (испан. Chile, официалан цӀе — Респу́блика Чи́ли (испан. República de Chile [reˈpuβlika ðe ˈʧile])) — Къилба Америкин къилба-малхбузера пачхьалкх, дӀалоцу Тийна Ӏапказан а, Андашна а йукъара еха готта лаьттан аса.
Малхбузехьа Тийна Ӏапказ ду, малхбалехьа доза ду Аргентинаца, къилбаседехьа — Перуца, къилбаседа-малхбалехьа — Боливица.
Чили бердйистан аса ю 6435 км йохаллехь, эксклюзиван бакъо ю уллехь лаьтта хӀордан аренан, цунах олу Чилин хӀордмехкан хиш (120 827 км2), уллера зона (131 669 км2), йукъарайаьккхина экономикин зона (3 681 989 км2), бердаца йолу континентан шельф (161 338 км2).
Этимологи
Историка де Акоста Хосес ма-дийцара, «Chile» бохург кечуа маттахь «шийла»[9] я «доза»[10] бохург ду. Кхечу версица иштта олура Чилин махкарчу коьрта тогӀенах.
Истори
Чилин истори йолало оцу регионе нах хевшинчул тӀаьхьа 13 000 шо гергга хьалха.
Испанин колонизацин мур
Испанхой Чилин къилбаседа декъе чубаьхкале, цигахь дехара индихойн къаьмнаш кечуа а, аймара а, юккъерчу декъехь — мапуче, къилбехахь — алакалуфаш, яганаш, она.
XIII бӀешо чекхдолуш — XIV бӀешо долалуш Чилин къилбаседа дакъа (Мауле эрк тӀекхаччалц) схьадаьккхира инкаша. Мауле эркан къилбехьа мапучен тайпанаш къар ца делира инкашка, чӀогӀа дуьхьало йира цара.
1535-50 шерашкахь испанхойн Нуэва-Эстремадура, Консепсьон, Вальдивия[11]. Къилбаседа кӀошташ, цигара бахархой марзбелла бара инкашна куьйга кӀела Ӏан, испанхоша къарйира атта. Мапуче бехачу кӀошташкахь испанхой къилбехьа гӀертар тӀемаш бан безаш хуьлура.
де Сантильян Фернандо ву Сантильянан йолан[es] (мапуче а къаьмнашна йукъара йукъаметтигаш нисъен дуьххьарлера законаш. Уьш хӀиттийнера бахархой кхалхар бахьнехь кӀезиг бисарна а, испанхой индихошца тӀех гӀуо хиларна а.
Колонизаци йолалуш Чилин махкахь вехара 1 миллион гергга стаг, 1590 шеран гергахь индихойн барам охьабелира 549 эзаре кхаччалц, тӀемаш, цамгарш, лайн белхаш бахьнехь[12].
Испанхошна ца карийра Чилехь алсама мехала металлийн маьӀданаш, колонизаци йирзира юьртабахаман амале, XVII—XVIII бӀешерашкахь испанин къиечу Эстремадура провинцера а, кхин баскийн а мухажираш чубаржар бахьнехь.
Чилин юккъерачу декъехь Ӏаламан хьолаш тера дара испанерачух. Цигахь ден долийра кӀа, мукх, кӀуомал, кемсаш. Иштта лелон долийра бежнийн а, уьстагӀий а.
XVIII бӀешарахь доккха маьӀна хилира цӀеста даккхаран. Иштта, колонин муьрехь бух биллира таханлерачу Чилин экономикин.
Оцу муьрехь къаьмнаш иэн доладелира. XIX бӀешо долалуш метисаш бахархойх 80 % гергга бара.
Маршонан мур
XIX бӀешо долалуш (1810—1823) Бернардо О’Хиггинс а, Родригес Мануэль а коьртехь волуш чилин къомо Испанин колонин Ӏедалах маршо йаьккхира.
Хьалхара а, ШолгӀа а «тийнаӀапказан тӀемаш» Чилин ло гӀоле хьал Къилба Америкин малхбуза бердйистехь. XIX бӀешеран юккъехь Чилин цхьа могӀа нах хевшина меттигаш кхоьллира Германера мухажираш.
Чилин селитра а, цӀеста а даккхарца, цул тӀаьхьа баккха болийра кӀора, даккха долийра дети. Пайден маьӀданаш даха долоро хаъал айира Чилин экономика.
1927—1931 — Карлос Ибаньесан диктатура. Диктаторан урхаллин хьесапаш Ибаньеса иэн дора социалан демагогица, гойтура ша гӀийлачу нехан агӀонча а, олигархин мостагӀ а, цунах олура «Керлачу Дуьненан Mycсолини».
1931 — демократи юхахӀоттийна, президентан харжамаш хилла.
хунтас харцам бина, вожийра демократица хаьржина президент, кхайкхийра Социалистийн республика Чили кхоллар, амма иза 12 дийнахь бен ца лаьттира.
1932 шеран октябрехь — демократи юхаерзийна, президентан харжамаш хилла. Цул тӀаьхьа 40 шо сов — демократин кхиар.
1938—1952 — Ӏедалехь ю аьрруцентристийн правительство.
1952—1958 — хилла волу диктаторан Ибаньесан демократица хаьржина президентан урхалла.
1964 шеран президентан харжамашкахь туьйлира шен хийцамийн «Маршонан хьолашкара революци» программица Керсталлин-демократин партин (КДП) корта Фрей Монтальва Эдуардо. Аграрийн хийцамаш, пачхьалкхо цӀеста схьаэцар (пачхьалкхо схьаийцира цӀеста доккху предприятийн 51 % акцеш).
Альенден хийцамаш а, Пиночетан контрхийцамаш а
Уггаре бес-бесара мах хадабо 1970—1988 шерийн муьро, иза боьзна бу президентан Альенде Сальвадоран правительствон гӀуллакхца а, инарла Пиночет Аугустон тӀеман хунтан хийцамашца а.
Коьртехь хаьржина (амма абсолютан дукхалла ца хилира) президент Альенде Сальвадор волу, Ӏедале блок «Халкъан марталла» (цхьаьнатоьхна аьрру а, аьрруцентристийн а партеш, кхолламаш) еиначул тӀаьхьа, 1970—1972 шерашкахь махкахь бира аьрру блокан цхьа комплекс социалан-экономикин хийцамаш: предприятеш а, банкаш а къоме ерзор, аграрийн хийцамаш, социалан программаш кхочушъяр, белхалошна гӀоле долчу агӀора белхан законаш хийцар. Оцу хенахь зийра пачхьалкхан экономикин компьютеран урхалла (проект Киберсин), хилира ийна жамӀ юханехьа йолу зӀе меллиша хиларна. Альенден политика Ӏоттаелира консервативн финансийн, промышленностан а, латифундин а гуонийн кхуьучу дуьхьалонца махкан чоьхьахьа а, кхечу мехкийн корпорацийн Ӏаткъамца арахьа а. Цуо кхачийра экономикин халонашка, тӀаккха цунах хилира экономикин бохам. Лакхара инфляцис а, сурсатан къоьлло а айира социалан Ӏаткъам, цуьнца цхьаьна аьтту оппозицин ахчанех йира забастовкаш[13], урамашкахь низамаш дохийра[13], аьтту терроризм йолаелира. Ражах зие хиллачеран а, гӀурт йукъахь беллачеран а барам хууш бац.
Экономикин хьал кхин а иэшийра, банкийн агӀора, Чилин йина кредитан бойкото. Президент Альенден гуттаренна а Ӏаткъам бора цхьаьна агӀора аьррурадикалаш, цара сиха хийцамаш бие, дехьадовла арахецар къоме ерзорна тӀиера капиталистийн доларниг юьззина экспроприаци яре; ткъа кхечу агӀора — аьттушан, цара бохура хийцамаш сацабие, йита кхайкхийна социалан гарантеш[13].
ЦТУ финансаш латтийра оппозицин массийн хаамийн гӀирсашна, политикашна, кхолламашна, гӀо дира кампанин махкара хьал эрча доккхуш[14][15]. Альенден правительствос доху законаш чекх ца довлийтара «Халкъан марталлин» йукъара йоцучу парламентан дукхалло. Парламентан харжамаш 1973 шеран мартехь тӀечӀагӀдира йукъаралла йекъайалар. 1973 шеран 26 майхь Лакхара Суьдо бехке йира Альенден раж махкара законаш дохадарна. 1973 шеран 22 августехь Къоман конгрессо тӀеийцира резолюци, цуьнца правительство законехь йац аьлла кхайкхийра, Альенде бехке вира конституци йохаярна. Факт хилира, «Барто» кхойкхура тӀеман ницкъашка Ӏедалан дуьхьала бовларе, уьш «законан новкъа боллалц». Оппозицин дацара Альенде Ӏедалера дӀаваккха оьшу 2/3 дакъа аьзнаш. 1973 шеран сентябрехь пачхьалкхан Ӏедалан агӀо сецира.
Лакхара инарлатето сацам бира тӀеман харцам бан. Харцам беш Альенде Сальвадор вийра (ширачу хаамашцаинарла Пиночет Аугусто волу диктатура.
Белхалойн марталлин профцентр (CUT), хӀаллакйира Киберсин проект, аьтту партийн болх «сацабар» кхайкхийра, ткъа профсоюзаш[22][23].
Харцам бича хӀоттийна официалан хьал («Гуо лаьцна хьал»), лаьттира 11 сентябрал тӀаьхьа баттахь. Оцу муьрехь Чилехь вийра 30 эзар сов стаг[24][25][26].
Пиночет Аугустос тӀеэцна Амнистех Законаца, цуо суд ян йиш ца лора харцаман муьран дукхаха долчу зулмашна. Иза бахьнехь Комисси хӀинца а емал еш ю аьрручеран, либералийн, профсоюзан, бакъоларъярхойн кхолламийн агӀора[28].
2004 шарахь президентан Лагосан омарца кхоьллина Политика бахьнехь лецначеран а, ницкъ баран а гӀуллакхийн комиссин белхан жамӀашца баллалц долу пенси делира 28 эзар сов стагана, оцу я кхечу агӀора тӀеман хунтан урхаллех лацар а, ницкъбар а бахьнехь зулам хиллачарна.
Ӏедалан мостагӀий хӀаллакбар дӀадаьхьира мехкал арахьа а. ГӀараелира политикин эмигранташ дӀабоху Операци «Кондор», иза йира Къоман талламан урхалло (ДИНА), Латинан Америкин кхечу диктатурийн баха гӀуллакхашца цхьаьна. Масала, «Коломбо» операцино «Чилера араваьккхина» 119 стаг вийра. Цуьнца цхьаьна Пиночетан ражо европин ультрааьтточаьрца оцу гӀуллакхна йукъаметтигаш латтийра[29].
Инарла Пиночетан урхаллин мур политикин агӀора гражданийн а, политикин а бакъонаш, оппозици къиза охьатаӀъяран бух тӀехь яра. Репрессеш, лецарш, ницкъбар лаьттира Хара Виктор.
Пиночета политикин тӀаьхье бахархойн социалан-экономикин бахаман къийсаме болх бу. Аьрручарна хетарехь, хаъал йухайаьлла правительство болийна неолибералан контрхийцамаш бахьнехь (хийцамашна юьххьехь мехаш айаделира цхьаццанхьа 18—20-за, ткъа коьрта дааран сурсаташна, масала, приватизацех пайда эцна ша диктаторо, цуьнан доьзалша, кхин ражан гӀуллакххоша[33].
Аьттучара а, Пиночетан экономикин политикин куьйгаллица бина болу ладаме экономикин кхиамаш. Тахана Чилин ю уггаре эффектан экономика ерриг Латинан Америкехь, адаман потенциал кхиаран индексца лаьтта 44-гӀа меттигехь, йукъайоьду чӀогӀа лакхара адаман потенциал йолчу мехкашна. Transparency International рейтингца мехкан кхин а ю уггаре лахара коррупцин тӀегӀа — 2013 шарахь 20-гӀа меттиг.
.jpg)
.jpg){kind=link}
