Хьалхара май (Ӏида)

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Хьалхара Май.
Дехар «Хьалхара май» хьажийна йу кхузе; нах беха меттигехь см. Хьалхара май.
Хьажа иштта: Къинхьегаман де
Хьалхара май
Первомай фото.png
Официалан Таханлера Россехь — БӀаьстенан а, къинхьегаман а Ӏида[1]
МаьӀна Советийн заманахь «Дерриг дуьненан белхалойн доккха Ӏидан де»[2]
ХӀоттийна Йуьхьанцара кепехь — 1889 июлехь Парижан ШолгӀа интернационалан конгрессо Чикагон Хеймаркетера гӀаттамехь бохам баьллачеран иэсан
Даздо Дуьненайукъара Ӏида
Терахь 1 майхь я майн хьалхара оршот дийнахь
Даздар гайтамаш, митингаш
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Хьалхара ма́й — 1 майхь дукхаха долу мехкаш хӀора шарахь дазде дуьненайукъара Ӏида. Иза кхолладалар доьзна ду 1886 шеран 4 майхь Чикагохь къинхьегамхойн гайтам хиларца Хеймаркет майданахь. Россехь Ӏида дуьххьала даздина 1890 шарахь, цунна цӀе тиллина дуьненайукъара къинхьегамхойн де аьлла[3]. ХӀора махкахь Ӏида хӀоттадо шайн лаамехь. Дукха хьолехь мукъа де ду.

ССРСн Поштан блок, 1989 шо: Хьалхара майн Ӏидан 100 шо кхачар

2025 шарахь Россехь БӀаьстенан Ӏида нисло йеарийн динахь, оцу дийнахь дуьйна йуьйлало деадийнан каникулаш, 4 майн кӀиранде кхаччалц, иза а мукъаденошна йукъадоьду[4].

Истори

[нисйе бӀаьра | нисйе]

1856 шеран 21 апрелехь Австралехь къинхегамхойн боламца тӀедиллира бархӀ сахьт белхан де дие аьлла[5].

Барх сахьт белхан. БархӀ сахьт садаӀа. БархӀ сахьт, тхайна луъург дан! — АЦШ забастовокин декъахойн лозунг (1886 шеран 1 май)[6].

1886 шеран 1 май АЦШ а, Канадехь а цхьа могӀа анархин кхолламаш хӀоттийра[5].

1886 шеран 4 майхь Чикагохь хилла Хеймаркет майданара бунт, цуьнан жамӀехь масех анархист велла: Август Спис, Альберт Парсонс, Адольф Фишер, Джордж Энгельман, Луис Лингг, Михаэль Шваб, Сэмюэл Филден, Оскар Неебе[7].

1889 шеран июлехь, кхелхина анархисташна лерина, Парижан конгрессан II Интернационало кхайкхийра «Дерриг дуьненан белхалойн де», 8 сахьтан белхан де йукъадаккхар доьхуш гайтамца билгалйаьккхинарг, иштта кхин долу социалан лехамаш а[8][3]. 1890 шеран 1 майхь забастовкин план хӀоттийра белхалоша, Ӏидан де кхолларал хьалха[5].

Массо мехкийн социал-демократин партийн кхолламаш а, говзберташ а энергица бистхилира 8 сахьтан белхан де хӀотторах, пролетариатан классийн тӀедахкаршца, массанхьа машар хиларца, — иза кхайкхира II Интернационалан йалхалгӀа конференцис 1904 шарахь[9].

Массо а мехкийн пролетарийн кхолламашкахь 1 майхь болх сацабе, белхалошна цхьа зие доцуш иза мегачехь, — билгалдаьккхира Парижан конгрессан II Интернационалан сацамехь[9].

1890 шарахь гайтамаш тӀедиллар 8 сахьтан белхан де дие бохуш хилира Германехь, АЦШ-хь, Данехь, Бельгехь, Австрин-Мажаройчоьхь, Италехь, Испанехь, Францехь, Норвегехь, Швецехь[10].

1891 шарахь II Интернационалан Брюсселерчу конгрессан сацамца хӀора пачхьалкхан бакъо йелира ша-шех къасто и де билгалдаккхаран де а, кеп а[10].

Российн импери[нисйе бӀаьра | нисйе]

1890 шарахь «Хьалхара май» (Маёвка) Ӏида дуьххьара билгалдаьккхира Россехь а, Варшавехь белхалойн дуьненайукъара солидарность де санна. И даздарш дӀахьош 10 эзар белхахочо забастовка йина[3]. 1891 шарахь Петарбухехь 200 гергга революционер Бруснев Михаилан куьйгаллица йира хьалхара къайлаха маёвку[11].

1897 шарахь дуьйна Ӏидано политикин Ӏамал лелайора. 1 майхь белхалойн массийн стачкаш а, гайтамаш а дӀахьора[3].

1903 шарахь, Петарбух а, Москох а йоцург, майн гайтамаш хилла Тверехь, Тулехь, Самарехь, Харьковхь, Одессехь, Тиблисехь, Россий империн кхечу гӀаланашкахь[12]. Йекара лозунгаш: «ДӀайаккха ша шен урхалла!», «Маьрша лелийла республика!», «ДӀавакка паччахь!», «Маьрша лелийла революци!»[13].

1912 - 1914 шерашкахь гайтаме арабевлла 500 эзар гергга белхало, салти, матрос, ахархо[12].

1917 шарахь, Февралан революцел тӀаьхьа, урамашкахь гулбелла миллионашкахь белхалой[12]. Петроградехь гайтам хилла Марсан арахь, къамел дира цигахь А. Ф. Керенскийс.

Большевикийн лозунгаш[3]:

  • «ДӀабаха министрш-капиталисташ»;
  • «Дерриг Ӏедал Советашна»;
  • «ДӀадаха империн тӀемаш!».

Хьалхара май лору белхалойн Ӏида, уьш вовшахтоьхна цхьаьна вежарийн берте, йукъараллин социалистийн хӀоттам дӀахӀотторан, — аьлла В. И. Ленина[9].

РСФСР а, ССРС[нисйе бӀаьра | нисйе]

1917 шарахь, Октябран революци хиллачул тӀаьхьа, «Интернационалан де» кхоьллира официалан[14].

1918 шарахь Москохахь, Ходынан аренехь дӀайаьхьира хьалхара тӀеман парад. ТӀаьхьа, парадаш йира ЦӀен майданахь[13].

1918 шарахь дуьйна РСФСР къинхьегаман кодексца 1 май мукъа де хилира[15]. 1928 шеран 23 апрелехь дуьйна ССРС Халкъан комиссарийн кхеташонан ЦИК «Дуьненайукъара денна лерина дезачу деношкахь, ткъа къаьсттинчу садоӀучу деношкахь» омарца 2 май даздарийн шолгӀа де хилира[16]. Иштта барамаш бора[12]:

  • 1 май — къинхьегамхойн гайтамаш а, тӀеман парадаш.
  • 2 мая — Маёвкаш.

«Хьалхарчу майхь Советийн Союзан белхалоша шайн солидаралла гойту капиталистийн пачхьалкхийн белхалойн революцин къийсамца, къоман паргӀатонан боламца, шайн берриге а ницкъаш машарехьа къийсамна, коммунистийн йукъаралла кхуллуш дӀабала сацам хилар гойту», — аьлла Л. И. Брежневс[9].

Лозунгаш[6]:

  • «Сийлалла къинхьегаман адаман!»;
  • «Машар! Къинхьегам! Май!»;
  • «Ленинан весеташна тешаме ду!»;
  • «Маьрша лелийла 1 май!».

Йерриг республикашкахь дӀахьора[12]:

  • белхалойн вовшахтоьхначу колоннийн процессеш, цаьрца цхьаьна маршонаш а, политикин Ӏаламан мукъамаш а болуш. Коьрта демонстраци хилира Москохахь ЦӀен майданахь;
  • динамикаш чухула дикторшкара салам-маршалла а, политикан лозунгаш а дӀасадаржош дара;
  • административан гӀишлошна уллохь трибунаш хӀиттийра, цигара демонстранташна салам лора ССКП куьйгалхоша а, Ӏедалан белхахоша а;
  • меттигерчу а, йуккъерчу а телевизионан а, радиоканалашкахула а гойтуш.

1933 шарахь Москох ЦӀен майданахь 1 майхь хӀаваан парад хилира[12]. Гайтира АНТ-20 «Максим Горький», И-16, кхин кеманаш. Иштта ламаст йукъайаьккхира кхечу ССРС гӀаланашкахь[12].

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом болуш леларш а, парадаш а ца йира[10].

1956 шарахь дуьххьара хилира телевизионан репортаж Москохара хьалхара майн гайтамера ЦӀен майданера[10].

Советийн Союзал тӀаьхьара Росси[нисйе бӀаьра | нисйе]

1992 шарахь Дуьненайукъара къинхьегаман солидараллин де хийцира БӀаьстенан а, къинхьегаман а Ӏида[3].

1993 шарахь масех хьалхара майн митингаш йира Къам кӀелхьарадаккхаран фронто, Къинхьегаман Москох, Российн Федерацин Коммунистийн партис. 1 майхь Ленинан проспектехь Ӏоттабелира гайтамхойн а, ОМОН а, цигахь лазийра 150 стаг[17][18].

Кхечу мехкашкахь даздаран ламасташ

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Ингалсчохь 1 майхь дукхах йолу гӀаланашкахь хӀоттадо «майн дитт», иза кечдо асанашца, халкъан самукъадаккхаран барамаш бо[19].
  • Азехь хуьлу гайтамаш, концерташ, базарш, фестивалаш, дукхаха долу адамаш садоӀу, Ӏида цӀахь доьзалца доккха[6].
  • Африкехь говзбертийн декъашхоша концерташ вовшахтуху, гаражийн йохка-эцар дӀахьо. Тайп-тайпанчу меттигашкахь гайтамаш дӀахьо, меттигерчу говзанчийн сурсаташ гойтуш[6].
  • Бразилехь БӀаьстенан а къинхьегаман Ӏиданах олу «Dia do Trabalho» — «Къинхьегам де»[20]. Иза даздеш ду дуьненайукъарчу белхалойн солидаран билгало санна. Май беттан 1-чу дийнахь, дукхахьолахь, митингаш а, парадаш а хуьлу. Говзбертан кхеташонаш дӀахьо, самукъадаккхаран барамаш, пикникаш, футболан матчаш вовшахтуху[13].
  • Май беттан 1-чу дийнахь Беларусехь дӀахьо говзбертан федерацино вовшахтоьхна официалан митингаш, доьзалан самукъадаккхаран барамаш, 1-чу майхь даздарш, коьртачу белхалойн, говзбертан жигархойн, къинхьегаман ветеранийн сий деш[21].
  • Германехь май беттан хьалхарчу дийнах der Tag der Arbeit - "Къинхьегаман де" олу. Das Maibaum хӀотторан ламаст ду – асанашца а, зезагашца а кечбина дечиган бӀогӀам. Цунна уллохь йолчу сцени тӀехь гойту ширачу туьйранашна тӀехь хӀиттийна спектаклаш. Дечиган бӀогӀам дӀахӀотторан процесс дукхахьолахь дӀахьо парадашца а, ловзаршца а, даздаршца а, немцойн ламастан йоьхьаш даарца а. Къилбаседа Германехь ламаст ду доьзалан пикнике а боьлхуш, берашна йуург а, малар а, кегий совгӀаташ а куьйга лелочу ворданаш чу а дохкуш[22]. Сих-сиха 1 майхь Берлинехь Ӏиттадаларш хуьлу радикалан аьрру тобанийн демонстранташна а, полицина йукъахь[23].
  • 1 майхь Гавайшкахь даздо «Зезагийн кочарийн де». Оцу дийнахь до дийна зезагийн кочарш, хӀитттадо къоман духарш духий леларш[19].
  • Желтойчохь Хьалхара майн Ӏиданнабераш а, кегийнаш а арабовлу урам тӀе, массаьрга а маршалла хӀотту, тӀаьхьа боьлху бӀаьстенан сийлалла лаха — хьалхара чӀегӀардиг[6].
  • 1 майхь испанхоша даздо Дуьненайукъара къинхьегамхойн де санна. Испанехь оцу Ӏидано гойту белхалошна йукъара барт а, къинхьегаман къовсаман бакъонаш а. Дуккха а гӀаланашкахь дӀайоьлху митингаш, леларш белхалошна лерина йолу[24]. Оцу дийнахь ламаст ду зударшна зезагаш далар[6].
  • Ирландехь ламастехь ду альхаьмсан дитт цӀечу асанашца кечдар, цунна уллехь шен лаам кхайкхабо[19].
  • 1 майхь Кубехь даздо Къинхьегаман де. ГӀаланашкахь бо массийн гайтамаш, леларш. 1 майна урамаш кечдо байракхашца, плакаташца, бевзаш болу революционерийн портреташца[25].
  • 1996 шарахь Кхазакхстанехь дӀадаьккхира «Къинхьегаман де». ХӀинца 1 майхь даздо «Кхазкхстанан къаьмнийн цхьааллин де».
  • Нидерландашкахь 1 май официалан мукъа де дац, амма дукхаха болу болх латтораш а, говзберташ а барт бо белхалошна шайн лаамехь мукъа де эцаран таронех[26].
  • 1 май Парагвайхь компартин дукхаха болу куьйгалхой Ӏаламе боьлху йай баккха[13].
  • Дакарехь — Сенегалан коьрта шахьарахь, 1 майхь цхьатерра бедараш йоьхна гайтахойн процесси шакаршца а, вотанашца а арабовлу лела. Парад чекхйаьлча белхалоша говзбертан йукъараллица кара ло пачхьалкхан куьйгалхочун «арзаш долу тептар[10]» тӀедилларийн исписка, уьш кхочуш даро, царна хетарехь, «дикка гӀоле дийр ду дахаран а, къинхьегаман а хьелаш»[27].
  • АЦШ дӀайоьлху манифестацеш а, митингаш а. Нью-Йоркехь хӀиттайо массашкахь вилспеташ хахкар[13].
  • Май беттан 1-ра де Шри-Ланкехь билгалдоккху Дуьненаюкъара къинхьегамхойн де санна. Ламастехь, оцу дийнахь дӀахьо митингаш а, гайтамаш а, уьш вовшахтуху йаккхий говзбертан кхолламаша а, белхалойн цхьаьнакхетараллаша а[28].

Хьажа кхин а

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ Трудовой кодекс РФ (ТК РФ) от 30.12.2001 N 197-ФЗ, Глава 18, статья 112.
  2. ↑ В.И. Ленин. Первое мая // ПСС В.И. Ленина, т. 10, с. 81-84.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  4. ↑ Началась последняя полная рабочая неделя перед майскими праздниками. На следующей неделе будет всего три рабочих дня. РБК Life (2025 шеран 21 апрель). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  5. ↑ 1 2 3 Каково происхождение Первого Мая? propaganda-journal.net. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  7. ↑ Бессмертный К. С.. История Дня Гнева (Первомая). samlib.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  8. ↑ Юрий. О международной манифестации 1 Мая 1890 г., I конгресс II Интернационала в Париже (14 — 21 июля 1889)(бил-боцу.). www.illuminats.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  9. ↑ 1 2 3 4 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  11. ↑ Роженцова, О. История 1 мая. Как отмечали в СССР и что празднуют в России. А ещё — как Первомай менял свои названия. РБК Life (2024 шеран 27 апрель). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  13. ↑ 1 2 3 4 5 Ксения Эпова. 1 мая: история и традиции праздника — в статье на Zoon.ru(бил-боцу.). zoon.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 9 апрель.
  14. ↑ Основные законодательные и правовые материалы. Кодекс законов о труде 1918 года. www.hist.msu.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  15. ↑ Кодекс законов о труде 1918 года. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 1 май. Архивйина 2015 шеран 1 майхь
  16. ↑ Постановление ЦИК СССР от 23.04.1928 "О праздничных днях, посвященных дню Интернационала, и об особых днях отдыха". www.consultant.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 6 апрель.
  17. ↑ Предварительный отчет о массовых беспорядках, имевших место в Москве 1 мая 1993 года. web.archive.org. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  18. ↑ Предварительный отчет о массовых беспорядках, имевших место в Москве 1 мая 1993 года. www.1993.sovnarkom.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 9 апрель.
  19. ↑ 1 2 3 Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  20. ↑ Праздник труда День труда в Бразилии. Оренбургское региональное телевидение (ОРТ) (2023 шеран 20 октябрь). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  21. ↑ Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  22. ↑ Гуляева, К. 1 мая – День труда в Германии. Deutsch online (2024 шеран 30 апрель). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 24 апрель.
  23. ↑ Umbruch-Bildarchiv Fotos und ein Video zum 1. Mai 2002 in Berlin. www.umbruch-bildarchiv.de. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 5 апрель.
  24. ↑ Día de los trabajadores: история и традиции в Испании. Españalandia (2024). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  25. ↑ May Day in Havana. Cubagrouptour (2024). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  26. ↑ Почему в Нидерландах 1 мая не является выходным днем: исторический контекст(бил-боцу.). Новости Нидерландов. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.
  27. ↑ Lua гӀалат Модуль:Citation/CS1/Configuration чохь 2084 могӀанан тӀехь: attempt to index a boolean value.
  28. ↑ 1 мая – Международный Праздник Трудящихся. Туроператор «Кайлаш». ТӀекхочу дата: 2025 шеран 23 апрель.

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. Календарные обряды и обрядовая поэзия Воронежской области. Афанасьевский сборник. Материалы и исследования. — Вып. III / Сост. Пухова Т. Ф., Христова Г. П. — Воронеж: Изд-во ВГУ, 2005. — 249 с.
  2. Мельников-Печерский П. И. В лесах. Книга вторая. — М., 1875.
  3. Попов Алексей Дмитриевич, Пивоваров Никита Юрьевич. Демонстрация дискурсивной власти: высшее партийное руководство СССР и организация празднования 1 мая и 7 ноября (1950-1960-е годы) // Исторический курьер. — 2021. — № 6 (20).
  4. Люксембург, Р. Праздник Первого мая: пер. с польского. — СПб., 1895. — 16 с. Архиван копи 2020 шеран 27 сентябрехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  5. Фурсова Е. Ф. Традиционализм и неотрадиционализм в современной культуре восточнославянских народов Сибири // Материалы международной научно-практической конференции «Регионы России для устойчивого развития: образование и культура народов Российской Федерации». — Новосибирск: ЗАО ИПП «Офсет», 2010. — Т. 1. — С. 882—892. — ISBN 5-7133-0704-2.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Хьалхара_май_(Ӏида)&oldid=12826551»