Африка
| Африка | |
|---|---|
.svg) Африка дуьненан эхиган картан тӀехь | |
| Мохк | 30 221 532 км² |
| Бахархой | 1 380 541 131 (2021)[1] стаг |
| Луьсталла | 45 стаг/км² |
| африкахой | |
| Юкъахь ю | 55[2] пачхьалкхаш |
| Йозуш йолу пачхьалкхаш | List
Реюньон
Канарин гӀайренаш Сеута Мелилья Сийлахь Еленин гӀайренаш |
| Африкин меттанаш | |
| UTC-1 тӀиера UTC+4 кхаччалц | |
| Яккхий гӀаланаш |  Лагос (13,1 млн)
 Кейптаун (3,4 млн) |
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |
А́фрика — майданца шолгӀа материк йу дуьненан декъах. ГӀайренаш а доцуш Африкин майда хуьлу 29,2 млн км², гӀайренашца — 30,3 млн км²[3] гергга, цуо иштта къовлу 6 % Дуьненан тӀехолонах, латтан тӀехолонах 20,4 %. Африкин махкахь 55 пачхьалкх.
Африкин гоминидийн а, церан хила тарло дайн а, царна йукъахь сахелантропаш, Avstralopitecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis, H. ergaster.
Африкин континент хадайо экваторо а, шортта шалаьмнаш йа ломан системийн хи доллу чкъор ца хиларна — Ӏаламо хуьцу климат цхьанхьа йац, бердашца бен.
Африкин оьздангаллин а, экономикин а, политикин а, социалан а баланаш Ӏамош ду африканистика олу Ӏилма.
Йисташ
- Къилбаседан — Бланко мара (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ къ-с. ш. 9°44′48″ м-ба. д.
- Къилбан — Мехийн мара (Агульяс) 34°49′43″ къ. ш. 20°00′09″ м-ба. д.
- Малхбузан — Альмади мара 14°44′27″ къ-с. ш. 17°31′48″ м-бу. д.
- Малхбален — Рас-Хафун мара 10°27′00″ къ-с. ш. 51°24′00″ м-ба. д.
Иштта Африка къилбаседера къилбехьа йахйелла — 8103 км, малхбузехьара малхбалехьа — 7385 км.
ЦӀе схьайалар
Йуьхьанца Карфагенан бахархоша «афри» дашца гойтура гӀалин гена доццуш деха адамаш. И цӀе дукха хьолахь схьайолуьйту финикийн afar дашах, иза «чан» бохург ду. Карфаген йаьккхинчул тӀаьхьа румхоша провинцех олура Африка («афри» къам схьадаьлла берберийн ifri дашах, иза «хьех» маьӀна долуш ду, аьлча а хьехан бахархой. Оцу меттигехь тӀаьхьа кхоллайелла Ифрикис иштта Ӏалашбина и орам шен цӀерехь.
Топоним схьайаларан кхин версеш а йу.
- Иосиф Флавийс, Еферах (Бахам. 25:4).
- Латинан дош aprica, маьӀна «маьлхан» ду, хьахийна Исидор Севильян «Йуьхьигехь», XIV том, дакъа 5.2 (VI бӀешо).
- Грекийн αφρίκη («шело йоцу») дешах цӀе схьаяларан верси, кховдийра историка Лев Африкана. Цунна хетара, φρίκη дош («шело» а, «Ӏадор» а), харц префиксца α-ца цхьаьнатоьхна, билгалбоккху шело а йоцу, кхерам а боцу мохк.
- Поэта а, ша Ӏемина волу мисарӀаморхочо Мэсси Джеральда, 1881 шарахь аратеттира Африка дош мисран af-rui-ka («йуьхь Ка Ӏуьрга йерзор») дашах схьадаларан верси. Ка — хӀора стеган энергин дубль, ткъа «Ка Ӏуьрг» дашо билгаладоккху бен йа вина меттиг. Африка, иштта, мисархошна маьӀна долуш хуьлу «даймохк»[5].
- Палеонтолог а, йаздархо а волчу И. Ефремовс, «Африка» дош доийта ширачу Та-Кем маттера (ш.-грек. «Афрос» — чопан мохк). Иза доьзна ду, континентан тӀекхочуш, Лаьттайуккъера хӀорд чохь масех хӀордан Ӏовраш цхьаьнакхетарца хуьлучу чопанех.
Истори
Исторел хьалхара мур
Африка марталлин континентан ПангейнМезозойн муьран юьххьера Триасан муьре кхаччалц, и чекхбаллалц а, оцу регионехь алсама хилла тероподаш а, атта олхазаран хенан даьӀахкъерш а. Триасан муьран чеккхенгахь динчу ахкарша, тешалла до материкан къилбе алсама ховшар къилбаседечул а[6].
Африка тӀулгийн бӀешеран муьрехь
Африкехь буьртиг-йалта ахьарах тешалла ден шира археологин карийначарна, вайн эрал хьалхара 13 эзар шо терахь хӀоттийна. Даьхнийлелор вайн эрал 7500 шо гергга хьалха, ткъа йуьртан бахам кхоьллина вайн эрал хьалхара 6 эзар шерашкахь.
Оцу хенахь йалта хьекъа мохк хилла болчу Саьхьарехь, йехара таллархойн-чӀерийлецархойн тобанаш, цунна тешалла до археологин карийначара. Ерриг Саьхьарехула (хӀинцалера Алжазаира, Ливи, Мисар, Чад, кхи а) карийна шорта петроглифаш а, тархийн йозанаш а, царна хан ло вайн эрал хьалхара 6000 шерера вайн эран VII бӀешо кхаччалц. Уггаре дика евза Къилбаседан Африкин хьалхара бахаман исбаьхьаллин иэс йу Тассилин-Аджер.
Саьхьарин иэсийн тобанаш йоцуш, тархийн суьрташ кхин а хаало вайн эрал хьалхара 25 эзар шо[7]).
банту мотт буьйцу (коса, зулу, кхин а) этносаш кхелхира къилба-малхбузен агӀора, цигара аратеттира койсанийн къаьмнаш, (хьажа бушменаш, готтентоташ, кхин а). Банту хевшинчу меттигашкахь карийна тропикан Африкин амалера буьртиган культураш, маниока, ямс.
КӀеззиг йолу этносийн тобанаш, масала бушменаш, хӀинца а атта беха шайна, талла а толлуш, Ӏаламера даарш а гулдеш, шайн масех эзар шо хьалха лелош хилла долу.
_(W3).svg){kind=link}