Алжазаира

27°15′ къ. ш. 3°27′ м. д.HGЯO
1000 йукъара цхьа йаззам
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Алжазаира (маьӀнаш).
Алжазаирин Халкъан Демократин Республика
الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية
(аль-Джумхурия аль-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шааби́я)
Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant (берберийн)
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Девиз: «من الشعب و للشعب
(Нахера а, наханна а)»
Алжазаирин Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Algeria (centered orthographic projection).svg
Маьрша йаьлла терахьаш 1962 шеран 5 июль (Францех)
Официалан мотт берберийн
Коьрта гӀала Алжазаира
Йаккхий гӀаланаш Къусантина, Жалфа, СатӀиф, Биджая, Ӏаннаба
Урхаллин тайпа президентан-парламентан республика
Премьер-министр
Къоман кхеташонан
Къоман халкъан гуламан спикер		 Ӏабдальмаджийд Таббун
ӀабдальӀазиз Джарад
Салахь Къуджийл
Слиман Шенин
Пачхь. дин суннийн кхетаман ислам
Латта
 • Шадерг 2 381 740 км² (10-гӀа дуьненахь)
Бахархой
 • Мах хадор (2014) ▲38 087 812[1] стаг
 • Ларар (2016) 40 400 000 стаг
ДЧС
 • Шадерг (2016) $599,83 миллиард долл. (38-гӀа)
 • ХӀораннан а сина $14 610 долл.
АДКИ (2019) ▲0,75982-гӀа меттиг)
Ахча алжазаирин динар (DZD, код 12)
Интернет-домен .dz
Код ISO DZ
Код МОК ALG
Телефонан код +213
Сахьтан аса +1
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора[3]
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь
Файл:Лінгвістична мапа північно-східного Алжиру.svg

Алжаза́ира (берб. ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ) — ЛаьттайуккъерахӀордистан майдан малхбуза декъара Къилбаседа Африкин пачхьалкх, мехкаца уггаре йоккха Африкин пачхьалкх[5]. Майдан барам бу 2 381 740 км², иза кӀеззиг сов бу Демократин Республика Конгол (континент тӀехь майданца 2-гӀа меттиг).

Алжазаирин доза ду МагӀрибца малхбухехь, Мавританица а, Малица а — къилба-малхбузехь, Нигерца — къилба-малхбалехь, Ливица а, Тунисца а — малхбалехь. Мехкан доккхаха долу дакъа лаьтта Саьхьарин гӀум-арахь. Коьрта шахьар — Алжазаира гӀала.

Файл:AFRICA Location Algeria.png
Алжазаира Африкин физикин картин тӀехь пачхьалкхийн дозанашца

Этимологи

ЦӀе схьайолу шен коьрта шахьаран ойконимах — Алжазаира гӀаланах (Ӏаьр. مدينة الجزائر‎‎), цунна и цӀе кхаьчна ша латтар бахьнехь — иза йиллина X бӀешарахь бердан йистерачу деа гӀайренан тӀехь, цунах цӀе йелла «Аль-Джазаира» (Ӏаьрбийн маттахь «гӀайренаш»)[6].

Истори

Коьрта йаззам: Алжазаирин истори
нохч. Тимгадехь, сурт диллина 1800-гӀа шераш долалуш
Къусантина гӀала, 1840 шо

Алжазаира ширачу заманахь

Карийна лахара а, йуккъера а палеолитан заманера (400—300 эзар шо хьалха) тӀулган гӀирсаш. Ширачу заманахь хӀинцалерачу Алжазаирин махкахь дехира шира ливин тайпанаш. Вайн эрал XII бӀешо хьалха кхоллаелира хьалхара финикийн колонеш[7].

Вайн эрал III бӀешо хьалха кхоллабелира тайпанашна йукъара берташ нохч. а, нохч. а. Массилийн куьйгалхочо Массиниссас цхьаьнатуьйхира ший а барт цхьааллин пачхьалкхе Нумидега. Нумидин паччахь Югурта (вайн эрал 116—105 шо хьалха) ийшира Югуртин тӀамехь Румал, вайн эрал хьалхара 46 шарахь Нумидех йира Руман провинци[7].

Вайн эран 438 шарахь Къилба Африкин бердан дакъа (цунна йукъахь Алжазаирин хӀинцалера мохк а) схьадаьккхира вандалаша. 439 шарахь кхоьллира вандалийн а, аланийн а паччхьалла. 534 шарахь хӀинцалера Алжазаирин дакъа даьккхира Византис[7].

VII—XIX бӀешераш

VII бӀешарахь Алжазаирин хӀинцалера мохк схьабаьккхина Ӏаьрбаша, тӀетоьхна Ӏаьрбийн халифатан. Византийхой лаьхкира. Мехкан бахархошна йукъахь дукха сиха даьржа ислам[7].

761—909 шерашкахь Алжазаирин махкахь лаьттира хаваражийн имамат Тийарат, цигахь урхалла дира РустамгӀар. Иза ФатӀимийгӀеран Ӏаткъам бахьнехь йоьжначул тӀаьхьа, бевддачара Сахьарехь кхоьллира йуккъера бӀешеран пачхьалкх Мазаб. ФатӀимийгӀеран когаметта хилира ЗиригӀар. 1014—1152 шерашкахь Алжазаирин доккхаха долчу декъехь урхалла дира ХьаммадийгӀар[7].

XI бӀешарахь Алжазаирин махка даьхкира Ӏаьрбийн тайпанаш — нохч. а, нохч., цуо сихдира Ӏаьрбий баржар. Алжазаирин малхбузан дакъа схьадаьккхинера АльмаробитӀугӀар, уьш хийцира АльмуваххьидунгӀар. Таламсан хилла ЗийанийунгӀеран пачхьалкхан (ӀабдальвадидгӀеран) коьрта шахьар[7].

XVI бӀешо долалуш Мерс-эль-Кебир (1505), Биджая (1510), Хайреддин Барбароссас урхалла дира Алжазаирехь 1519—46 шерашкахь, ша туркойн султанан куьйгакӀела хилар къобал дира, цуо цунна бейлербейн дарж делира. XVI бӀешеран шолгӀачу декъехь Алжазаирех Ӏусманан империн пашалык (провинци) хилира, иза екънера 3 бейликан: КъасантӀийна, нохч. (Мадийа), МаӀасикар (ВахӀран). Варварийн берд даьржа хӀордан талораш. 1711 шарахь ДейгӀеран Баба Ӏалис(франц.)нохч. эккхийра тӀаьххьара туркойн паша, султанан ясакх ца луш сецира. Европин пачхьалкхаша къобал йира факт хилла Алжазаирин маршо. XVIII бӀешо чекхдолуш дейгӀеран пачхьалкх гӀелъелира, хӀордан талорех хуьлу са цӀеххьана юьйжира[7].

XIX бӀешо долалуш йолало французийн колонизаци.

  • 1830 шо — Ӏабд аль-Къадиран гӀаттам) бахло XIX бӀешо чекхдаллалц.
  • 1848 шо — Алжазаира кхайкхийна Францин мохк (Французийн Алжазаира) бу аьлла, екъна департаменташка коьрте префекташ а хӀиттийра, коьртехь хуьлу французийн инарла-губернатор.

XX бӀешо

Хьажа иштта

Алжазаира

Билгалдахарш

  1. ↑ Census.gov. Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013. U.S. Department of Commerce (2013). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 9 май. Архивйина 2013 шеран 9 майхь
  2. Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.
  3. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  4. Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
  5. разделения Южный Судан занимал второе место по территории
  6. ↑ Поспелов, 2002, с. 30.
  7. ↑ Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 1).

Литература

  • Главса М. Спящий пробуждается. Путешествие по Алжазаирау. — М.: Географгиз, 1959.
  • Ланда, Роберт Г. История Алжазаираской революции 1954—1962 гг. — М.,  1983.
  • Ланда, Роберт Г. История Алжазаирин. XX век. — М.: 1999.
  • Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

Хьажоргаш

Пачхьалкхан институташ


МХГӀ

Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Алжазаира&oldid=10503403»