ГӀала

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа ГӀала (маьӀнаш).

Дехар «ГӀаланаш» хьажийна йу кхузе; ловзарх лаьцна см. ГӀаланаш (ловзар).

Токио, Япон

Чешме, Туркойчоь

Выборг, Ленинградан область

Константинополь, Европера уггаре йоккха а, уггаре хьал долу а гӀала IX—XII бӀешерашкахь

ГӀала — йоккха нах беха меттиг, цигахь бахархоша ца лелабо йуьртан бахам. Хуьлу кхиина бахамийн а, экономикин а комплекс. Кхузахь гулйелла архитектурин а, инженерийн а объекташ, цуо латтадо дахаран гӀалин гуттаренна а, ханна а бахархойн гӀуллакх.

Историн агӀора термин схьадолу мостагӀчун дуьхьала йен гӀаланех. ГӀаланаш говзалла а, пхьола а кхиаран, техникин кхиамийн йукъ йу.

Йаккхий хуьлуш гӀаланаш кхуллу агломерацеш. Ладаме роль мехкашна а, континенташна а ловзайо коьрта гӀаланаша, кхин а гӀаланаш-миллионникаш йа агломерацеш-миллионераш (бахархойн барам 1 миллион сов стаг берг), царна йукъахь мегалополисаш а, глобалан гӀаланаш а. ГӀаланашкахь беха ах сов дуьненан бахархой^[1].

Нийса гӀала хӀоттар лелайо леррина Ӏилмано — гӀалайар, цуо Ӏамадо законаш а, гӀалин хӀоттаман бакъонаш а. ГӀалайар кхолладелла архитектурин кирахь, амма хан мел йели гӀаланаш йаккхий хели, церан план хӀотто оьшу кхин тӀе хаарш — гигиенех, экономикех, экологех, транспортех, кхин а дуккха хӀумнех лацна^[2].

Билгалдар

Истори

Акхтау, Кхазакхстан

Массо а гӀаланийн а, нах бехачу меттигийн истори йолало иза кхоьллинчу дийнахь дуьйна оцу гӀалахь болу бахархой бехаш мел бу дӀайоьду. Ламастаца нах бехачу меттигийн истори дӀахьо иза дуьххьара йозанца хьахийначу хьостера (кхин хьесап хаам дӀабала цкъачунна бац). Ша йолчу хенахь гӀало масийттаза хийца тарло статус а, шен цӀе а. Тахана йевза археологаш дӀайиллина эзарнаш шира а, йуккъера бӀешерийн а гӀаланаш. Цхьайолчу гӀаланийн махкахь йехкина керла гӀаланаш, ткъа цхьайолчу гӀаланашкахь дахар ца хеддаш лаьтта. Амма истори — иза дийцар ду, хиинчух а, теллинчух а лаьцна. Цундела гӀалин истори йолайо уггаре хьалха йозанехь хьахорца.

Шира дуьненан гӀаланаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Археологаша схьааьхкина Мохенджо-Дарон саьлнаш

Вайн эрал 5 эз. шо хь. гергга йаьржа Дунай тӀера Желтойчоьгахьа а, Днепрегахьа а йаккхий мехкан йаккъаш.

Российн а, Аркаиман а, Хьалхара Уралан а махмахь мехкан йаккъаш кхуьура вайн эрал 3—2 эзар шо хьалха дуьйна. Дербентан (ДегӀаста) археологин хаамашца 5000 шо кхаьчна. Вайн эрал 4—3 эзар шо хьалха кхоллайелла дуьненахь йевзаш йолу шира мехкан йаккъаш: Шира Месопотамин — Ур, Урук, Ницер; Мисран — Мемфис, Фива; ХӀиндин — Мохенджо-Даро, Хараппа; Желтойчоьнан — Спарта, Афина. Массарна йевза европийн гӀаланийн истори йолайо вайн эрал VIII—VII бӀешо хь.: Гадес (Испани), Массили (Франци), Рум (Итали), Ольви, Пантикапей (Керчь, ГӀирма) кхин йерш а, оцу муьрехь кхина Кавказера гӀаланаш: Поти, Кутаиси (Гуьржийчоь), Сухуми (Республика Абхази), Ереван (Эрмалойчоь). Вайн эрал VI-V бӀешо хь. йиллина Фанагори, Гермонасса, Танаис, кхин антикаллийн гӀаланаш Российн хӀинцалера махкахь. Шира гӀаланаш чӀогӀа йихкина хилла промыслашца а, йуьртан бахамашца а, хӀунда аьлча йохкура охьахевшинчу латталелорхоша а, даьхьнийлелорхоша а.

ЙуккъерабӀешерийн гӀаланаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

ЙуккъерабӀешерийн гӀаланийн:Руман а, Константинополан, Херсонесан (Севастополь, ГӀирма), кхин дуккха йаккхий а, кегий а мехкан йаккъийн историно ма-гайтара, дукхах дерг дӀахьора анткаллехь кхоллайелла ламасталлин йукъараллин тенденцеш. XI—XII бӀешерашкахь Европин уггаре йаккхий гӀаланаш йара: Венеци, Флоренци, Рум, Париж, Лондон, Кёльн, Киев, кхин йерш (ма-дарра хьажа Исторехь дуьненан уггаре йаккхий гӀаланаш).

ГӀаланийн экологи

Хьажа кхин а

Билгалдахарш

↑ Шестой оценочный доклад МГЭИК: изменение климата в 2022 году | UNEP — UN Environment Programme (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 6 апрель. Архивйина 2022 шеран 6 апрелехь
↑ А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.

Литература

Абумуслимов А. А., Абумуслимова И. А. Нохчийн маттахь халкъана юкъахь лелаш йолу географин терминаш : журнал тӀехь йаззам - Ӏилманан йаззам. — Соьлжа-ГӀала: Нохчийн Республикин Iилманийн академи, 2018. — № 1 (14). — 86-109 а..

Иванов Вяч. Вс. К семиотическому изучению культурной истории большого города // Иванов Вяч. Вс. Избранные труды по семиотике и истории культуры. Т. 4. — М., 2007, с. 165—179
Макс Вебер. Город
Chandler, T. 1987. Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press.
Modelski, G. 2003. World Cities: −3000 to 2000. Washington: Faros2000.
А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.Мир архитектуры. Лицо города
Хайдуков Д. С. Университетские города — обучение будущему // Мировой опыт и отечественные традиции управления человеческими ресурсами: Сб. материалов III Международной научно-практической конференции. МГУ / Под общ. ред. д. ф. н., проф. В. П. Пугачёва;. — М.: МАКС Пресс, 2012.

Хьажоргаш

[1] Шестой оценочный доклад МГЭИК: изменение климата в 2022 году | UNEP — UN Environment Programme (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 6 апрель. Архивйина 2022 шеран 6 апрелехь

[Мир_архитектуры-2] А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры(оьр.). — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.

[1]

[2]

Российн адресан объектийн тайпанаш (Поштан адресан элементаш)
ТӀегӀа 1	Автономин гуо (АГ) Автономин область (Аобл.) ГӀала^3,4 (гӀ.) Мохк Область (обл.) Республика (Респ.)
ТӀегӀа 2	Эскаран дакъа (Э/Д) КӀошт (кӀ.) Латта^3,4,5 (лат.) Улус⁴ (у.)
ТӀегӀа 3	Волость⁴ ГӀалан муниципалан кхоллар (гӀ/мкх) Дачан посёлок⁴ (дп) Курортан посёлок⁴ (кп) ГӀалан тайпана посёлок⁴ (гӀтп) Поштан дакъа^4,5 (п/д) Белхалойн (заводан) посёлок⁴ (бп) Йуьртан администраци (йу/а) Йуьртан латта (йу/лат) Йуьртан гуо (йу/г) Йуьртан муниципалан кхоллар (йу/мкх) Йуьртан меттиг (ю/мет) Сельсовет (с/с)
ТӀегӀа 4	эвла⁵ Выселки / Выселок ⁵ (высел.) Городок⁵ Деревня⁵ (д.) ЦӀерпоштнекъан соцу (хьалхайолуьйту) пункт⁵ (цӀ/н_хьп) ЦӀерпоштнекъан будка⁵ (цӀ/н_будка) ЦӀерпоштнекъан казарма⁵ (цӀ/н_казарм.) ЦӀерпоштнекъан экъа⁵ (цӀ/н_экъа) ЦӀерпоштнекъан станци⁵ (цӀ/н_ст.) ЦӀерпоштнекъан пост⁵ (цӀ/н_пост) ЦӀерпоштнекъан разъезд⁵ (цӀ/н_рзд.) Заимка Казарма⁵ Меттиг⁵ (м.) МикрокӀошт⁵ (мкк.) Нах беха меттиг⁵ (нбм) ГӀайре⁵ Планировкан кӀошт⁵ (п/кӀ) Посёлок а, станци а / Станцера посёлок⁵ (ст/п) Йуьртан тайпана эвла⁵ (п.) Починок⁵ Промышленностан зона (промзона) Разъезд⁵ (рзд.) Йурт⁵ (йу.) Слобода⁵ (сл.) ГӀала (гӀ/гӀ) Станци⁵ (ст.) КӀотар⁵ (кӀ.)
ТӀегӀа 5	Аллей Аэродром Берд Бульвар (б-р) Вал Эскаран городок (Э/Г) Въезд Лам Керт Некъ (н.) Даьхний лело меттиг (длм) Заезд Квартал (кв-л) Километр (км) Кольцо Аса Бердйист (б/й) Парк Дехьаволийла Переулок (пер.) Экъа (э.) Майда (май.) майда (май.) Полустанок (полуст.) Проезд (пр.) Просек Просёлок Проспект (пр-кт) Проулок Беш Сквер ГӀишло (гӀиш.) Тракт Тупик (туп.) Урам (ур.) Дакъа (дакъа) Шоссе (ш.)
ТӀегӀа 6	цӀийнан, корпусан, гӀишлон, наггахь тӀе литераш (A),(Б)(В)(Д) тоьхна лоьмарш (№), наггахь квартиран № я абонентан яьшкан, офисан, телефонан/факсан № (№ (цӀ., кв., лит., гӀиш., хӀус., оф., тел/факс, лмр. абон. Эпсарийн декъан цӀа \ эскаран декъан лоьмар (ЭДЦӀ. № Э/Д.), поштан индексан № (пшт. инд. №)