Жуьгтий

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Кхуза хьажош ду дехар «Жуьгтийн йукъаралла». ХӀокху темин оьшу ша агӀо.
Жуьгтий
Эйнштейн Альберт • Рамбам • Меир Голда • Лазарус Эмма
Шен цӀе יהודים
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла 13,626[3]—13,855 млн[2]

 АЦШ: 5 425 000[2]—6 814 000[3]
 Франци: 478 000[3][2]
 Канада: 380 000[3][2]
 Йоккха Британи: 290 000[3][2]
 Росси: 190 000[3][2]
 Аргентина: 181 500[3]
 Германи: 108 000[3]
 Австрали: 112 500[3]

 Бразили: 85 200[3]
Хаам
Мотт
  • Коьрта меттанаш:[4]
    • испанин
  • Историн меттанаш:
    • идиш
    • ладино
    • жуьгтийн-Ӏарбийн меттагеннаш
    • кхин жуьгтийн меттанаш
  • Сийлахь меттанаш:
Дин йахӀудалла
Йукъабоьду семийн
Этносин тобанаш ашкеназаш, сефардаш
Схьабалар шира жуьгтий, Ӏарамаш, финикхой
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Жуьгтий (идиш ייִדן/אידן [й/идн], Кеп:Lang-lad [джудиос]) — семигӀарах схьадаьлла къам, хьаладоьду Исраилан а, ЙахӀудийн а шира паччахьаллин бахархошка[5][6], беха дуьненан дукха мехкашкахь, амма 1948 шарахь дуьйна йу жуьгтийн пачхьалкх Исраил. Жуьгтийн бахархойн 2018 шарахь мах хадабора 14,6—17,8 млн стаг кхаччалц, «Berman Jewish DataBank» терхьашца; царех 44,9 % вехара Исраилехь[7] а, 39 % — АЦШ а[2].

Ламаста жуьгтийн дин йахӀудий дин дуМеттанийн тӀом»). Тайп-тайпана мехкашкахь цхьа могӀа жуьгтийн меттанаш ду, царех боккхаха берг — идиш — йукъабоьду германин тобанера меттанашна.

Этноним

Коьрта йаззам: Жуьгтийн этнонимаш

Жуьгтий

ХӀокху заманан идишехь — Кеп:Lang-yi2 [йидн]; сефардийн маттахь — ג׳ודיוס [джудиос].

Жуьгтийн шира цӀе йу кхин а бней-Исраэль — «Исраилан кӀентий» (Йакъубан), аьлчи а «Йакъубан тӀаьхьенаш» (Исраилан).

Танахца, жуьгтийн орам схьаболу Исакъ, Йакъуб. Йакъубан тӀаьхьено Исраилан 12 гола йо (тайпанин), даьхначу шолгӀачу эхехь вайн эрал хьалха 2-гӀачу эзарлагӀа шарахь Ханаан латта тӀаьхь.

«ЙахӀудий» дош схьадалар

ширажуьгтийн יהודי [йехуди] дашахКеп:Iang-ce, и кх. дӀ. а.

Йуьхьанца йахӀуди цӀе йогӀура Иудин тӀаьхьенашна (голаш), тӀаьхьа — ЙахӀудийн паччахьаллин тайпанашка хьаьжна ца Ӏаш. ЙахӀудийн паччахьалла йоьхначул тӀаьхьа йахӀудин йайра зӀе ЙахӀудийн паччахьаллица, цунах хилира термин, цуо билгаладоккхура къоман-динан хилар цхьанне махкаца а, голаца а йоцуш.

Жуьгталлин критереш

Коьрта йаззам: Жуьгталла

«Жуьгталлин» билгало луш долу уггаре шира хьост, ду жуьгтийн бакъо — Галаха, цунан бух Товратан законашхьехархойн сацамца бу. Галахаца,

жуьгтийн зудчо вина волу йа динан канонашца жуьгтий вина волу (гиюр) жуьгтий ву.

Хьалхара Йерда йохайале, жуьгтий оцу хенахь гуттаренна а бехара шайн латта тӀехь, жуьгтийн-къоман йукъаралла йехара хӀоьттина а, мехала а дахарца, жуьгтий вара муьлхха а, жуьгтийн къоман-динан йукъараллин верг — иза Исраилан голех схьа ца ваьллехь а. Хьал хийцаделира вавилонан йийсараллера йухабирзича (в.э. 538 шо хь.). Исраилан, ткъа цул тӀаьхьа ЙахӀудийн паччахьалла дожар дӀадаьхьира мохк схьабоккхучара нуьцкъала арабохура цхьа дакъа жуьгтийн бахархой, Исраилан латта тӀе ховшабора жуьгтий боцурш. Иза бахьнехь ийна зударий балабора, цуо кхерам тосура жуьгтийн къам хиларна, махкахь бисинчу къоман-динан жуьгтийн кхетам лагӀбора. ЖамӀехь Ездрас (Эзра) а, Неемияс (Нехемия) ца магийра ийна зударий балабар жуьгташна гуонаха дехачу къаьмнашна (Езд. 9-10; Неем. 10:30, 13:23-27). Йукъараллин хилар хӀинца билгалдоккху динан критерешца, йукъаралло шайн декъахой лорура шайна тӀе динан декхарш лаьцнарш. Эзрас а, цуьнан заманчо Нехемияс а жуьгтийчун йукъайаьхна луьра динан критереш, балийна жуьгтийн оьздангаллин-динан къастарх текъам динан дуьненах.

Нагахь XVII—XVIII бӀешерашкахь жуьгталла билгаладоккхура галахин критерешца (нана-жуьгтий йа йахӀудалла тӀеоьцуш схьвалар), ткъа жуьгтий боцчара — динлелорца.[11].

Оцу хеннахь, мила лара веза жуьгтий билгало лора тайп-тайпана антисемийллин маьӀна дечара, жуьгтий хьийзорхьама. Оцу жуьгталлин билгалонаш ладаме Ӏаткъам бира оцу белхан амална XX бӀешеран дохаллехь. Уггаре девзаш долу масала ду Нюрнберган расин законаш[12].

Коммерцин «схьабовларан этнос ДНКашца къасторан компанеш, кӀезиг ца гойту жамӀашкахь «жуьгталла», цуьнан цхатерра мах ца хадабо жуьгтийн йукъараллехь[13].

Ламаста оьздангалла

Хьажа Жуьгтийн оьздангаллера категори
Хьажа иштта: Антисемийлла, Жуьгтийн эмансипаци, Жуьгтийн ассимиляци

Йуьззинабакъонаш йоцу жуьгтийн социалан-экономикин статус диаспорехьхӀоттийра башха оьздангалла. Жуьгташа йуьртан бахамехь болх бар доза тухуш ду, церан коьрта болх бара пхьола а, махлелор а, цхьаьна декъо леладора риба а, хьуьнаралла а, маьрша говзаллаш а. Дукхаха болу жуьгтий бехара къевлинчу йукъараллашкахь (кегила) гӀалин куьпашкахь (геттош Къилбаседа Африкехь, махаллашкахь кагал) куьгалла до экономикин элито (гвир — «онда», парнас — «йаориг») а, жуьгтийн моллалло.

Боккха доьзалан Ӏадат бухадуьсура, ткъа Гергара а, Йуккъера а Малхбалехь полигами (нормативан моногами йукъайалийна ашкеназаш патриасаллин, амма йахӀудийн норманашца жуьгти лору нанас-жуьгтийчо дина бер (хьажа кашрут, божарша а, марехь болу зударша а корта дӀакъовларан декхар, кхин дерг а.

Жуьгтий филателехь

«ССРС къаьмнаш» сери (жуьгтий), 1933 шеран ССРС поштан марка

Жуьгтийн истори, дуьненан оьздангаллин а, Ӏилманан жуьгташа дакъа лацар, кхин а теманаш йахӀудаллин гуран чохь, антисемаллин ойланаш, шуьйра гайтина филателихь[14]

1933 шарахь ССРС арахецна этнографин «ССРС къаьмнийн» серин поштан марканаш. Царна йукъахь жуьгташна лерина марка а йара.

Билгалдахарш

  1. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху cbs2020 тIетовжаран йоза йаздина дац
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 JEWISH POPULATION IN THE WORLD AND IN ISRAEL (инг.). cbs.gov.il (2013). — Statistical Abstract of Israel 2013 - No. 64 Subject 2 - Table No. 11. ТӀекхочу дата: 2013-9-16. Архивйина 2013 шеран 13 ноябрехь
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ANNUAL ASSESSMENT 2013-2014. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 4 декабрехь
  4. Beth Hatefutsoth. ТӀекхочу дата: 2012 шеран 2 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2009 шеран 26 мартехь
  5. ↑ Эттингер, 2001, с. 14.
  6. ↑ История евреев. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 28 сентябрь. Архивйина 2013 шеран 2 октябрехь
  7. ↑ Berman Jewish DataBank. World Jewish Population, 2018(бил-боцу.). JewishDatabank.org. Berman Jewish DataBank (2019). ТӀекхочу дата: 2021 шеран 30 апрель. Архивйина 2020 шеран 10 июлехь
  8. ↑ Judaism. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 21 январь. Архивйина 2018 шеран 4 октябрехь
  9. ↑ также употребляется в значении иудеи
  10. Иер. 4:9; Зах. 8:23; Эсф. 2:5, 3:4 и другие места
  11. Wayback Machine тӀехь
  12. Жуьгтийн электронни энциклопедин
  13. ↑ What does it mean to be genetically Jewish? ТӀекхочу дата: 2021 шеран 1 май. Архивйина 2021 шеран 1 майхь
  14. Жуьгтийн электронни энциклопедин

Литература

  • Агапов М. Г. Истоки советско-израильских отношений: «еврейский национальный очаг» в политике СССР в 1920-е — 1930-е годы. — Тюмень: Вектор Бук, 2011. — 322 с. — 500 экз.
  • Бранн М., Хвольсон Д. А. Евреи // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Дубнов С. М. -->Краткая история евреев. — Ростов-на-Дону: Феникс, 2000. — ISBN 5-222-01292-1.
  • Евреи // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
  • История еврейского народа = History of the Jewish people / под ред. Ш. Эттингера. — Мосты культуры, Гешарим, 2001. — 688 с. — 3000 экз. — ISBN 5-93273-050-1.
  • Лучицкая С. И. Евреи // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
  • Немировский А. А. У истоков древнееврейского этногенеза. Ветхозаветное предание о патриархах и этнополитическая история Ближнего Востока. — М., 2001. — 268 с. — ISBN 5-85941-087-5.
  • Руппин А. Евреи нашего времени / Авторизованный перевод Х. И. Гринберга. — Изд. Сафрут, 1917.
  • Соболев Д. М. Евреи и Европа. — М.: Текст, 2008. — 477 с. — ISBN 978-5-7516-0723-4.
  • Хвольсон Даниил. О некоторых средневековых обвинениях против евреев: Историческое исследование по источникам/ Предисл. Ю. Табака. — М.: Текст, 2010. — 474 с. — ISBN 978-5-7516-0893-4.
  • Bregman A. A History of Israel. — Palgrave Macmillan, 2002. — ISBN 0333676319.
  • Horowitz D., Lissak M. -->Origins of the Israeli Polity: Palestine under the Mandate. — Chicago: University of Chicago Press, 1978.

Хьажоргаш

Кеп:Жуьгтий

Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Жуьгтий&oldid=10543053»