Тува

51°47′00″ къ. ш. 94°45′00″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Республика (пачхьалкх)
Республика Тыва[1][2]
тув. Тыва Республика
Центр Азии август 2015г.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Гимн Тывы (1993—2011), Гимн Тывы
51°47′00″ къ. ш. 94°45′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Кызыл
Куьйгалхо Владислав Ховалыг
Республика Тыван Лакхара Хуралан председатель Кан-оол Даваа
Истори а, географи а
Кхоллар 1991 шеран 24 май
Латта
  • 170 500 квадратан километр
Локхалла
 • Максималан 3 970 м
Сахьтан аса KRAT, Азия/Красноярск[4]
Йаккхий гӀаланаш Ак-Довурак, Шагонар
Бахархой
Бахархой 327 383[5] стаг (2020)
Официалан меттанаш туван, оьрсийн[6]
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-TY

Официалан сайт
Республика Тыва[1][2] картин тӀехь
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Sound.png Арахьара аудиофайлаш
Sound.png Тыван шатлакхан илли (Инс.)
Sound.png Мен — тыва мен (Тув.)

Тыва́ (Тува́Российн Федерацин субъект, цунна йукъара республика[8][9].

Йукъайоьду Сибрехан федералан гуонна. Малхбален-Сибрехан экономикин кӀоштан дакъа ду.

Коьрта гӀала — Кызыл.

Малхбузехь Республика Тыван доза ду Российн Республика Алтайца а, Республика Хакасица а, къилбаседехь — Красноярскан махкаца, къилбаседа-малхбалехь — Иркутскан областца а, Республика Бурятица, къилбехьа — Монголица.

Тыван автономин область (1961 шарахь дуьйна — Тыван Автономин Советийн Социалистийн Республика санна), республика йира 1991 шеран 24 майхь.

Пачхьалкхан меттанаш: тувинхойн, тоджинан этнолект.

Истори

Российн империн протекторат

1911 шарахь Монголин къоман революци хиллачул тӀаьхьа туван элий кхаа тобане бекъабелира: цхьаберш гӀортор йира йозуш ца хиларна, вукхара кховдийра Монголин дакъа хила, бисинарш кховдийна Россин империн дакъа хила[10].

Экономика

Хьуьнаралла

2018-чу шеран январь беттан 10-чу дийнахь йерриг а республикехь жимачу а, йуккъерчу а предприятин цхьаьнатоьхначу реестрехь дӀаязйина 7096 ЖЙП;

Налогийн сервисо бинчу хаамца, жимачу а, йуккъерчу а бизнесан белхахойн йуккъера терахь 2018-чу шеран январь беттан 10-чу дийнахь 8423 дакъа дара.

Жимачу бизнесан декъан коьрта дакъа (98%) ду микробизнес, цо латтадо сурсаташ а, гӀуллакхаш а дохкар.

ТӀаьхьарчу 5 шарахь ира хийцамаш хилла кегийчу а, йуккъерчу а бизнесан терахьехь.

Дечиг а, кхин долу Ӏаламан ресурсаш а

Тувахь йерриг дечиг Ӏалашдар 1 млрд м3 сов ду. Республикин махкахь 50 сов термокарбонатан шовданаш ду. Дукхаха долу хиш Ӏаламан лаьмнин ду, лакхара гидроресурсаш йолуш (8 ГВт сов).

Транспорт

М54. «Енисей» Кызылан агӀор «Шивилиг» постан кӀоштахь. Турано-Уюкски чутаӀе гар

Республика Тыван транспортан коьрта тайпа автомобилан ду. Коьрта автонекъ — федералан автомобилан некъ Р-257 «Енисей» (2017 шеран 31 декабрь кхаччалц цхьана хеннахь лелайо хьалхалера чоьтан лоьиар — «М-54») — федералан маьӀнин автомобилан некъ (Абакан — Усински тракт». Иза бу Тыва Российн йерриг регионашца вовшахтосу коьрта транспортан некъ. Чекхболу Саянашкахула.

Республикин коьрта шахьрахь йу аэропорт «Кызыл», цигахула авиахаам латтабо Москохца (2015 шарахь дуьйна), Красноярскца, Новосибирскца, кхин а цхьа могӀа генарчу кӀошташца Туван.

Тыван аьчканекъан зӀе ца хилла, цундела республикина доккха маьӀна ду Курагино-Кызыл цӀерпоштнекъан аса йар Тыван маьӀданийн ресурсийн база кхиорца доьзна.[11]. ЦӀерпоштнекъан аса болх бан йолаяла лерина йара 2020-чу шарахь.[12][13].

Хьажа кхин а

  • Кюлюг-Сибир хан
  • Викигидера республика Тыван оьздангаллин тӀаьхьенан иэсийн исписка

Билгалдахарш

  1. Конституция Российской Федерации. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 20 декабрь. Архивйина 2009 шеран 3 январехь
  2. Конституция Республики Тыва. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 20 декабрь. Архивйина 2017 шеран 6 июнехь
  3. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  4. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  5. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  6. Конституция Республики Тыва, ст. 5.
  7. Wayback Machine тӀехь. Статья 1. п 2. Наименования Республика Тыва и Тува равнозначны.
  8. Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
  9. Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  10. Л. Жажмсран. 1995
  11. Регионы: Республика Тыва. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 27 ноябрь. Архивйина 2019 шеран 27 мартехь
  12. Wayback Machine тӀехь // Dela.ru, 21.12.2011 г.
  13. За последние 10 лет перевозки грузов по Красноярской железной дороге составили почти 800 млн тонн — Независимое информационное агентство. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 5 декабрь. Архивйина 2017 шеран 2 декабрехь

Литература

  • Лузянин С. Г. Россия - Монголия - Китай в первой половине XX века. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг.. — М.: «ОГНИ», 2003. — 320 с. — ISBN 5-9548-0001-4.

Хьажоргаш