Краснодаран мохк

45°22′00″ къ. ш. 39°26′00″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Тармадалита Краснояран мехкца.
Российн Федерацин субъект
Краснодаран мохк
оьрс. Краснодарский край
Аэрофотоснимок Гранд отеля Жемчужина 01.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
Гимн Краснодарского края
45°22′00″ къ. ш. 39°26′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Краснодар
Губернатор Вениамин Кондратьев
Законашкхолларан гуламан председатель Юрий Бурлачко
Истори а, географи а
Кхоллар 1937 шеран 13 сентябрь
Латта
  • 75 485 квадратан километр
Сахьтан аса MSD, Европа/Москох[2]
Йаккхий гӀаланаш Краснодар, Сочи, Новороссийск, Армавир, Анапа, Ейск, Геленджик, Кропоткин, Крымск, Туапсе, Тимашёвск, Белореченск, ГӀобин-тӀера-Славянск, Тихорецк
Бахархой
Бахархой ↗5 675 462[3] стаг (2020)
Луьсталла 75,19 стаг/км²
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-KDA
Телефонан код +7 861, +7 862[4]
Официалан сайт​(оьр.)
Краснодаран мохк картин тӀехь
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Краснода́ран мохк (официалан доцуш — ГӀоба) — мехкан къилба-малхбузехь лаьтта Российн Федерацин субъект. ЙукъайогӀу Къилба федералан гуонна. Доза ду Ростовн областца, Ставрополан мехкаца, Кхарачой-Чергазийчоьнца, Адыгейчоьнца, Абхазица. ХӀорда чухула доза ду ГӀирмица. Административан йукъ — Краснодар гӀала.

Йиллина 1937 шеран 13 сентябрехь[5] Азовн-ӀаржахӀордан мохк бекъарца. Историн агӀор мехкал хьалха ГӀобанан область йара, 1860 шарахь кхоьллина.

Физикин-географин амал

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Географи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Краснодаран мохк лаьтта Къилбаседа Кавказан къилбаседа-малхбуза декъехь, йукъайоьду Къилба федералан гуонан.

Къилбаседа-малхбалехь доза ду Ростовн областца, малхбалехь — Ставрополан мехкца, къилба-малхбалехь — Кхарачой-Чергазийн Республикица, малхбузехь — ГӀирмин ахгӀайренца (Керчан хидоькъен чухула), къилбехахь — Абхазица. Регионан йукъахь лаьтта Республика Адыгейчоь. Мехкан бердаш дашадо Азов-хӀордан хиш къилбаседа-малхбузехь, Ӏаьржа хӀордан хиш къилба-малхбузехь.

Абрау Ӏам
Апшеронан кӀошт, ламанан цанаш,
Абин кӀошт, гӀадолу хьаннаш,

1540 км дерриг дозанех 740 км хӀорде нисса доьду. Уггаре дехачехь къилбаседера къилбеха — 327 км, малхбузехьара малхбалехьа — 360 км. Краснодаран мехкан майда — 75 485 км².

Сахьтан аса[нисйе бӀаьра | нисйе]

Географин агӀор Краснодаран мехкан доккхаха долу дакъа 3-гӀа хенан асана йукъадогӀу (Анапера Керчан боьрана тӀекхаччалц мехкан къилбаседехьара дакъа географин агӀор UTC+2 ду). Краснодаран мохк — сахьтан аса йукъа йогӀу, дуьненайукъара стандартаца билгалъйаьккхина Москохан сахьтан аса (MSK). Координацин дуьненайукъара хенан хийцам UTC бу +3:00.

Рельеф[нисйе бӀаьра | нисйе]

Краснодаран мохк ГӀоба хица бекъало шина декъе: къилбаседан дакъа, иза нийса ду (территорин 2/3), иза лаьтта ГӀобан-Азовн лохахь, къилбаседан дакъа, иза ду лаьмнийн кӀажошкахь а, лаьмнашца а (1/3 мезках), иза лаьтта Йоккха Кавказан малхбузе лекхаламанан декъехь. Уггаре лекха меттиг — Цахвоа лам (3345 м).

Краснодаран мехкан рельеф тайп-тайпана йу. Ах сов мохк дӀалоцу аренаш, уьш гайтина Азовйистан-ГӀоьбанан арено, ГӀобанйистера таьӀна арено, ГӀоба эркан дельто.

ГӀобин-Азовйистан аре — чутаьӀна аллювиалан аре йу шуьйра тогӀенашца, Ӏуьллу ГӀоба эркан тогӀена тӀера Азов-хӀорд тӀекхаччац а, мехкан къилбаседа дозане кхаччалц а. Къилбаседа-малхбузе таьӀна йу (локхалла цхьанаэшшара лахло 156 метрера Кропоткинан кӀоштара 0 метре кхаччалц Азов-хӀордан бердйисте кхаччац). ГӀобинйистера таьӀна аре — террасаш йолуш, дӀасакъаьстина ГӀоба эркан аьрру геннийн кӀорга тогӀешца, цхьа могӀа шера билгалйаьхна террасашца (200 метре кхаччалц террасийн локхалла йолуш) а, кӀорга боьранашца а. ГӀобин эркан дельтан дуккха а гаьннаш ду; цуьнан рельеф билгалйолу даӀӀашца, даӀӀашна йукъара чутаьӀенашца, дельтан айманашцашца а.

Таманан ахгӀайренан рельеф йина, хӀордайистан чутаьӀенаш хийцалуш Йоккха Кавказан малхбузен лаьмнийн геннашца, тогӀенашца долу валашца, айманийн охьаховшаршца, дельтийн Ӏаьмнашца. АхгӀайрен тӀехь — 30 сов тийна а, Ӏаьттош болу а хоттан тӀаплам бу.

Краснодаран мехкан малхбалехь — Ставрополан гунийн йисташ.

Пайден маьӀданаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Мехкан кийрахь 60 сов пайден маьӀна ду. Коьртаниг уьш дохку ламанан кӀажошкахь а, ламанан кӀошташкахь а. Маьхкдаьтта, Ӏаламан газ, цементан мергель, йодан-броман хиш, мармар, кир-маьӀда, гӀамар-тӀулг, жагӀа, кварцан гӀум, эчиг, цӀеста апатитийн а, серпентинитийн маьӀданийн, тӀулган туьха, ртуть, гипс, жимма дешин ресурсаш йу.

Краснодаран мохк Российчохь уггар шира мехкадаьтта доккху регион йу. Мехкадаьтта даккха долийра 1865 шарахь. Цигахь йевзаш ю 150 сов жима а, йуккъера а мехкадаьттан а, газан а меттигаш, царех уггар йоккханиг ю Анастасьевски-Троицкан мехкадаьттан меттиг. Доккха маьӀна долуш ду регионан лаьттан бухара хиш, царна юкъахь йодан-броман хиш ду промышленностан маьӀна долуш (доккха Славянскан-Троицкан меттиг, шена чохь 30 % гергга Российн запасаш йолу).

Климат[нисйе бӀаьра | нисйе]

Ӏаьржа хӀорд тӀехь малх чубузара. Геленджик

Климат дукхаха болчу махкахь барамера континентан йу, Ӏаьржа хӀордан бердашца Анапин тӀера Туапсе кхаччалц — ах йекъа лаьттайуккъерахӀордан климат, Туапсен къилбехьа — тӀуьна субтропикин. Лаьмнашкахь гойту локхаллин климатан зоналла. Дерриг шарахь ира хийцамаш хуьлу хенан хӀоттаман — баттахь а, шеран муьрехь а, йехачу хенахь а температурин хийцамаш ладаме хуьлу. Лаьмнин кӀажошкахь билгалйолу фёнаш, цара гӀо до гурахь ло сиха дӀадерзорна а, хиш тӀехь хи хьаладалар чӀагӀдарна а. Анапа-Новроссийск-Геленджикан кӀоштахь бора тайпана мох хуьлу, механ масалла 15 м/сек сов, наггахь 40 м/сек сов (1997 шеран декабрехь тидам бина 47 м/сек кхаччалц механ масалла йолу бора). Бора болу де йуккъера барам бу 21 (Новроссийскехь 40 сов), царех 18 де шийлачу декъехь хуьлу.

Январь беттан йуккъера температура аренахь −3… −5 °С, Ӏаьржа хӀордан бердайистехь 0…+6 °С, Сочихь +6 °C. Июлан йуккъера температура +22…+24 °C. Йочанийн шеран барам — 400 - 600 мм аренан декъехь, 3242 мм кхаччалц а, сов а — лаьмнашкахь. ХӀора шеран бӀаьста махкахь хиш деста, бердел лакха долу. Дийна схьаэцчахь мехкан амалехь ду йовха аьхке а, кӀела Ӏа а.

Гидрографи[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Краснодаран мехкан эркаш

Краснодран мехкан коьрта эрк — ГӀоба, цуо аьрру агӀор дукха геннаш тӀеоьцу (Уруп, Лаба, КӀайн, кхин дерш), охьадоьду хи цхьаьнаэшшара латтийта Краснодаран хилоттийла йина. Цуьнан цӀарах берриг мехкан цӀе тиллина, цунах олу ГӀоба. Азов-хӀордан майданан эркийн аренийн амал йу, уггаре доккханиг царех — Ея, Бейсуг, Кирпили. Ӏаьржа хӀордан эркаш даккхий дац, царех уггаре доккханиг — Мзымта ду.

Административан йекъайалар

[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀалин муниципалан кхолларш а цера коьрта гӀаланаш а:

I. ГӀала Краснодар — Краснодар
II. ГӀала Новороссийск — Новороссийск
III. ГӀала-курорт Геленджик — Геленджик
IV. ГӀала Горячий Ключ — Горячий Ключ
V. ГӀала-курорт Сочи — Сочи
VI. ГӀала Армавир — Армавир
VII. ГӀала-курорт Анапа — Анапа

КӀошташ а цера административан коьрта гӀаланаш а:

  1. Абинскан — гӀ. Абинск
  2. Апшеронскан — гӀ. Апшеронск
  3. Белая Глинан (14) — э. Белая Глина
  4. Белореченскан — гӀ. Белореченск
  5. Брюховецкан — э. Брюховецкая
  6. Выселкин — э. Выселки
  7. Гулькевичин — гӀ. Гулькевичи
  8. Динскан — э. Динская
  9. Ейскан — гӀ. Ейск
  10. Кавказан — гӀ. Кропоткин
  11. Калининскан — э. Калининская
  12. Каневскан — э. Каневская
  13. Кореновскан — гӀ. Кореновск
  14. Красноармейскан — э. Полтавская
  15. Крыловскан — э. Крыловская
  16. Крымскан — гӀ. Крымск
  17. Курганинскан — гӀ. Курганинск
  18. Кущёвскан — э. Кущёвская
  19. Лабинскан — гӀ. Лабинск
  20. Ленинградскан — э. Ленинградская
  21. Мостовскан — э. Мостовской
  22. Новокубанскан — гӀ. Новокубанск
  23. Новопокровскан — э. Новопокровская
  24. Отраднин — э. Отрадни
  25. Павловскан — э. Павловская
  26. Приморско-Ахтарскан — гӀ. Приморско-Ахтарск
  27. Северскан — э. Северская
  28. Славянскан — гӀ. Славянск-на-Кубани
  29. Староминскан — э. Староминская
  30. Тбилисскан — э. Тбилисская
  31. Темрюкан — гӀ. Темрюк
  32. Тимашёвскан — гӀ. Тимашёвск
  33. Тихорецкан — гӀ. Тихорецк
  34. Туапсен — гӀ. Туапсе
  35. Успенскан — э. Успенское
  36. Усть-Лабинскан — гӀ. Усть-Лабинск
  37. Щербиновскан — э. Старощербиновски

Туризм

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Коьрта йаззамаш: Туризм Краснодаран махкахь, Краснодаран мехкан курорташ

Краснодаран мехкан экономикин ладаме отрасль — туризм, жигара кхуьу Ӏаьржа, Азов-хӀордийн бердаш тӀаьхь, кхин а мехкан ламанан а, аренан а кӀошташкахь. Краснодаран мехкан туризман чудиллина ахча 2014 шеран хьолехь ЙРС 14,2 % йу[6]. Йустархьама, йерриг Россехь туризман диллина ахча ЧВС дара 1,3 %.

Регионан мехкана йукъайогӀу федералан маьӀна долу курорташ — Сочи а, Геленджик а, Анапа а, ткъа иштта регионан маьӀна долу курорташ — Ейск а, Горячи Ключ а, Туапсен кӀошт а. Цул сов, кӀоштан туристийн центраш лоруш йу Абински кӀошт, Апшеронан кӀошт, Ейскан кӀошт, Мостовски кӀоштан, Славянскан а, Темрюкан а кӀошташ.

2015 шеран декабрехь Краснодаран мохк бара уггар нах тӀеозо Российн туристийн регион «Къоман туристин рейтингехь» № 1 (шолгӀа а, кхоалгӀа а меттигаш — Петарбух а, Москох а)[7][8][9].

Краснодаран мехкан коьрта сийлаллаш[10]:

Ӏилма а, дешар а

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьажа иштта: Краснодаран мехкан лакхара дешаран меттигийн исписка

2016 шеран хаамашца, дешаран системин йукъайоьдура 1458 берийн беш, 1254 йуккъера дешаран кхоллам, 521 кхоллам кхин тӀе дешаран, 154 кхоллам говзаллин дешаран, 74 лакхара дешаран меттиг[11].

Экологи

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Краснодаран мохк Российн стабилан регион йу экологин агӀор. Краснодар, Новроссийск, Туапсе, Анапа, Ейск гӀаланашкахь бехкеметтигийн коьрта дакъа схьадогӀу автомобилийн экологин Ӏаткъамах. Регионехь уггаре а дика лоруш йу курортан гӀаланаш: кхузахь йац бохург санна промышленни предприятеш, экосистемин ницкъ кхочу атмосферан бехаллин доккха дакъа нейтрализаци йан. Цундела, Горячи Ключ дика агӀо йу гӀалина гонаха йолу хьаннийн меттигаш а, иза Краснодарна герга хилар а. Новороссийскехь а, Туапсехь а ладаме "бехкеш" хилла дӀахӀиттина йаккхий порташ йац Геленджикехь а, Анапехь а[12].

Краснодаран махкахь йу гуттаренна а болх беш йолу йукъараллин экологин кхеташо регионан администрацин куьйгалхо волчахь[13].

ГӀарабевлла нах

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьажа Категори:Адамаш:Краснодаран мохк
РУВИКИ чохь йаззамаш болу, махкахь бинчеран йуьззина исписка, хьажа кхуза.

Хьажа кхин а

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Комментареш
Хьосташ
  1. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  2. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  3. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  4. ↑ Приказ Минкомсвязи России «Об утверждении и введении в действие Российской системы и плана нумерации». ТӀекхочу дата: 2021 шеран 13 май. Архивйина 2021 шеран 13 майхь
  5. ↑ Исторические сведения. www.kubzsk.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 28 март.
  6. ↑ Архивированная копия. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 8 январь. Архивйина 2015 шеран 8 январехь
  7. ↑ Регионы РФ расставили по турпривлекательности — ИА «Финмаркет». ТӀекхочу дата: 2015 шеран 8 декабрь. Архивйина 2015 шеран 10 декабрехь
  8. ↑ Новости NEWSru.com :: Составлен рейтинг самых привлекательных для отдыха регионов РФ: аутсайдер — любимая Путиным Тува. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 8 декабрь. Архивйина 2015 шеран 7 декабрехь
  9. ↑ Национальный Туристический Рейтинг (№ 1) | Национальный рейтинг. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 8 декабрь. Архивйина 2015 шеран 8 декабрехь
  10. ↑ Анна Тихая. Достопримечательности Краснодарского края. Youtravel.me (9 марта 2024). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 6 ноябрь.
  11. ↑ Система образования Краснодарского края. Официальный сайт Министерства образования Краснодарского края. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 8 март. Архивйина 2016 шеран 8 мартехь
  12. ↑ Кубань занимает 46 позицию в экологическом рейтинге России Архиван копи 2014 шеран 11 мартехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ Югополис, 26.10.2011
  13. ↑ Общественный совет по экологии создан в Краснодарском крае Архиван копи 2014 шеран 11 мартехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ «Югополис», 06.12.2011

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Горшенёв К. А. Путешествия по Краснодарскому краю. — М.: Физкультура и спорт, 1983. — 177 с. — (По родным просторам). — 50 000 экз.
  • Шумков Е. А. Экономика Краснодарского края во времена СССР (60-е годы) // Научный журнал КубГТУ. — 2016. — № 7.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Краснодаран_мохк&oldid=12796921»