Къилбаседа Кавказ

Къилбаседа Кавказ
Географин регион	Малхбален Европа ⁄Хьалхара Азин къилбаседе (Европа-Азин доза даккхаре терра)
Локализаци	Российн Европин къилбе ⁄ Российн азин декъан малхбузе декъан йист
Бахархой	абазой, адыгаш, балкхарой, гӀазгӀумкий, гӀалгӀай, гӀумкий, даьргӀой, жӀай, кхарачой, лаьзгий, ногӀий, нохчий, оьрсий, хӀирий, кхин берш.
Майда	258 300 км²
Махкахь пачхьалкх
Росси
Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Къилбаседа Кавказ (оьрс. Северный Кавказ) — Российн историн а, оьздангаллин а регион. Цу йукъа йогӀу Йоккха Кавказан дукъ а, Хьалхара Кавказ а лаьмнин къилбаседа дакъа, Псоу эркан тӀекхаччалц къилба басе лаьмнийн малхбузен дакъа (цу тӀехула дӀадоьду Российн пачхьалкхан доза). Российн Федерацин бахархой уггаре луьста беха регион йу иза. 2002-чу шарахь бахархойн дӀайазбарехь кхоьллинчу Российхь бехачу Къилбаседа Кавказан къаьмнийн векалийн йерриге а терахь ду 6 миллион гергга стаг. Майда — 258,3 эзар км² (1,5 % мехкан майданах). Бахархойн терахь 14,8 млн адам (2010 шеран 1 январехь), йа Российн бахархойн 10,5 %.

Российн уггаре дукха къаьмнийн историн а, оьздангаллин а регион йу иза. Къилбаседа Кавказ дакъошкахь Россин пачхьалкхан дакъа хилла, XVI бӀешарахь дуьйна, буьззина аннекси йира 1864 шарахь, Кавказан тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа.

Карарчу хенахь Къилбаседа Кавказан мехкана йукъайогӀу 7 республика: Адыгейчоь, ГӀалгӀайчоь, ГӀебартойн-Балкхаройчоь, Кхарачой-Чергазийчоь, Къилбаседа ХӀирийчоь-Алани, Нохчийн Республика, кхин а 2 мохк: Краснодаран а, Ставрополан а, уьш йукъадогӀу Къилба а, Къилбаседа Кавказан а федеральни гуонашна. Нагахь санна вай йерриге а Къилбаседа Кавказехь йолу Хьалхара Кавказ йукъайаккхахь, цуьнан доза Кума-Маничан чутаӀенца даккхахь, тӀаккха иштта Манычан къилбехьа долу ГӀалмакхойчоьнан а, Ростовн областан а мехкаш Къилбаседа Кавказан йукъа.

РФ картин тӀаьхь Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀошт (ГӀирма йерриг Ростовн область а йолуш, амма ГӀалмакхойчоь йоцуш)

Физикан географин агӀор хьаьжча, Къилбаседа Кавказ хила тарло Европа а, Ази а, Европин а, Азин а йукъара доза доккхучу версига хьаьжжина — Кума-Маничан чутаӀенца оьрсийчоьнан географин ламаст; йа Йоккха Кавказан дукъца (и верси уггаре а йаьржина йу Америкехь) — оцу некъаца Къилбаседа Кавказ йерриг а Европинн территори тӀехь хила йиш йу (Ӏаьржа хӀордан аса йоцург: Сочи, Туапсе, Геленджик, Новороссийск, Анапа).

Истори

XVII бӀешо йуккъе даьлча дуьйна Ӏусманан империн экспанси хаалуш алсамйаьлла. Амма Москохан аьтто ца баьлла Кавказерчу керста нахана доккха гӀо дан. Къилбаседа Кавказехь оьрсийн политика жигара ца йелира XVIII бӀешо долалуш бен, цу хенахь, Сийлахь-Воккхачу Петран реформийн заманахь, Ӏусманан импери къобалйира мехала историн мостагӀ санна, цунна дуьхьал къийсамехь гучуделира Кавказан стратегин маьӀна. Оцу хенахь гучуделира Каспий-хӀордан кӀошт чӀагӀйан лаам а (Петран I-чун гӀажарийн кампани (1722—1723). Оццу муьрехь, 1730—1740-гӀа шерашкахь, ГӀажарийчоьнан тӀеман ницкъ а, политикин Ӏаткъам алсамбаьккхира кавказехь. 1733 шарахь цуьнца хиллачу тӀамехь, ханна дӀатесира шен претензеш ДегӀастан. ГӀажаройчоь 1734—1742 шерашкахь Надир-Шахан кампанеш бахьана долуш йуха а схьайаьккхира Чоьхьара Кавказ а, Каспий-хӀордан бердаш а. Оцу хьелашкахь, дегӀастин урхалчаша бахийтира Петарбухе векалш, амма уьш аьттонза хилира.

1735—1739 шерашкахь хилла оьрсийн-туркойн тӀом бан дикка ницкъ оьшура, амма цуьнан жамӀаш Российна дика ца хилира. Белградан бартаца цо къобалвора султан Чергазин Ӏуналча санна, ГӀебартана нейтралитет хилар а. ТӀаьххьарчо бахьана дира адыгийн элийн тобанашна йукъахь къийсам чӀагӀбалар, царна йукъахь бара ГӀирмица а, Туркойчоьнца а гергарло лоьхуш берш а, оьрсийн ориентаци ларйеш берш а. Вукху агӀор, XVII бӀешеран 40-50-гӀа шерашкахь гӀирмахоша а, туркоша а хан-зама йаьлча Къилба-Малхбузера Кавказехь рейдаш йора, адыгашкара вассалалла лоьхуш, кхиам ца хиллехь а.

1792 шарахь буьйлало кхалха запорожьен гӀазакхий ГӀобан тӀе (йуьхьанца 25 эзар стаг), 1794 шарахь цигахь йиллира Екатеринодар гӀала.

Имам Шемал

Хьажа иштта: Кавказан тӀом

ТӀаьхь-тӀаьхьа, XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь, Российс урхалла дӀахӀоттийра Къилбаседа Кавказан доккхачу декъехь. Цуьнца цхьаьна алсамбевлира Йуккъера Оьрсийчуьра Кавказе кхелха нах. 1834 шарахь Армавир кхоьллина, немцойн колонеш кхоьллина, грекаш, болгараш, кхиберш чубахар алсамделира. Махкана тӀехь урхалла чӀагӀдаро меттигерчу бахархошна йукъахь протесташ кхуллу, кест-кеста гӀовттамаш хилира. ГӀийла боьду Кавказан тӀом йеххачу хенахь лаьттира. ТӀом шен тӀаьххьарчу муьре баьккхира 1856-1857 шерашкахь, инарла Н. И. Евдокимовн отрядо дуьхьалонан хьалханча Шемал Нохчийчура ара а ваьккхина, массо а «маьрша йоцу» йарташ схьайахарехь кхиамаш баьхча. 1859 шарахь Имам Шемал каравахара эла Барятинскийна. Капитуляци йинчул тӀаьхьа имам а, цуьнан доьзал а махкахбаьхна Калуга гӀала.

Советийн мур

Хьажа иштта: Ламанхойн республика

1917 шеран ноябрехь Къилбаседа Кавказан а, ДегӀастан а Цхьаьнакхеттачу ламанхойн ЦК-но кхайкхийра Ламанхойн республикан пачхьалкх ДегӀастан а, Теркан областан лаьмнийн областашкахь а латта тӀехь. Оццу Къилбаседа Кавказан а, ДегӀастан а Цхьаьнакхеттачу ламанхойн ЦК-н сацамца иза хийцира Ламанхойн Правительствох. 1919 шеран гурахь ДегӀаста дӀалаьцна инарла Деникинан эскарша, цул тӀаьхьа Ламанан Правительствос ша дӀасахецар дӀакхайкхийна, Тиблиси эвакуаци йира.

1943 шеран 9 октябрехь советийн эскарша мукъайаьккхира Къилбаседа Кавказ немцойн-фашистийн эскарех.

Къоман хӀоттам

Кавказан этнографин карта (Элизе Реклю)

Кавказан къаьмнаш а, меттанаш а 1990—2010

Дукхаха долу кавказан къаьмнаш ду коьртаниг европин расин Кавказан антропологин тайпана:

• Кавказан тайпа:

• агулаш,
• балкхарой,
• бацой,
• ГӀазгӀумкий,
• гӀалгӀай,
• даьргӀой,
• жӀай,
• кхарачой,
• лаьзгий,
• нохчий,
• рутулаш,
• табасаранаш,
• хиналугаш,
• хӀирий,
• цахураш,
• цезийн къаьмнаш,
• шахӀдагӀаш,
• Ӏаьндийн къаьмнаш;

• гуьржийн къилбаседа-малхбузен, малхбален субэтносаш: кахетихой, пхий, мохевиш, тушхой, шуой, мтиулаш, гудамакархой, рачахой, ингилой;

• Понтийн бухара тайпа:

• абазой,
• абхазаш,
• адыгейш,
• гӀебартой,
• чергазий,
• понтийн желтой,
• къилба оьрсий,
• къилба украинаш;

• гуьржийн малхбуза субэтносаш: аджараш, гурихой, имеретихой, лечхумаш, мегрелаш, сванаш;

• Каспийн бухара тайпа:
  • азербайджанаш,
  • гӀумкий,
  • таташ,
  • цахураш,
  • шахӀдагӀаш;
• Эрмалойн тайпа:
  • эрмалой,
  • ассирийхой,

• • гуьржийн къилба-малхбален субэтносаш.

Ширачу заманахь, борзанан оьмар чекхйолуш а, аьчкан оьмар йолалуш а, дикка ладаме башхалла хилла Чоьхьара Кавказехь а, Къилбаседа Кавказехь а бахархойн тайпанехь. Самтавр а, Мингечауран дӀабоьхкинчу меттигийн уггаре а ширачу дӀабоьхкинчу меттигашкахь карийна ира гайтина беха корта болу готта йуьхь йолу кавказан туьтанаш, дукхах дерг тайпанца тера йу Каспийн бухара тайпанах кхузаманан беха корта болу вариантийн векалех.

Генетика

Кавказан популяцин Y-хромосомий гаплотобанийн частоташ йаржар (%)

	N	С	D	Е	G	Н	1	F*	J	К	Т	L	N3	М(хМЭ)	О	Q	R*	R1a	R1b	R2
Ӏаьндий	49			2	6,1		26,5		55,1		2							2	6,1
ЖӀай	42			7,1					71,4		4,8	9,5						2,4	2,4	2,4
Багвалинаш	28						7,1		21,4									3,6	67,9
Чамалой	27				18,5				70,4			3,7						7,4
Нохчий	165			1,2	1,8				72,7			17,6	0,6			4,9		0,6	0,6
ДаьргӀой	67				З				94										З
ГӀалгӀай	105				4,8				83,8			8,6						2,9
ГӀумкий	73			2,74	13,7				42,5		1,4				1,4			15,1	20,6	2,7
Лаьзгий	31			6,5	9,7		9,7		58,1										16,1
Табасаранаш	43	7							51,2									2,3	39,5
Абхазаш	162			0,6	47,5		3,1		29		0,6	4,9				0,6		9,9	3,7
Эрмалой	57			8,8	21,1		5,3	1,8	35,1		3,5	1,8	1,8			1,8		3,5	14	1,8
Мегрелаш	65			1,5	50,8		3,1		29,2									10,8	3,1	1,5
Къилба хӀирий	21	4,8		9,5	47,6		4,8		19	4,8							4,8	4,8
Абазой	88			4,5	40,9		3,4		17,1			2,3				3,4		23,9	3,4	1,1
Адыгаш	154	2,6		0,7	47,4		4,6		20,1			2,6	0,7					13,6	7,8
Балкхарой	135				32,6		З		19,3							3,7		28,2	13,3
Чергазий	126	0,8		0,8	45,2		1,6		29,4	1,6			2,4			0,8		15,1	1,6	0,8
ГӀебартой	140	2,1		2,1	43,6	0,7	4,3		25		0,7	0,7	1,4			0,7		15	3,6
Кхарачой	69				31,9		8,7		18,9		2,9							27,5	10,6
Къилбаседа хӀирий	132			1,5	69,7				22			0,8				0,8		0,8	4,6
КхараногӀий	76	10,5	5,3		1,3		13,2		13,2				2,6	11,8	5,3	1,3		16,9	18,4
ГӀобан ногӀий	87	8,1	1,2		13,8				37,9		1,2		2,3	2,3	3,5			12,6	17,2

Динан хӀоттам

Бусалба суннийш

• абазой
• агулаш
• адыгейш
• арчинаш
• балкхарой
• гӀазгӀумкий
• гӀалгӀай
• гӀебартой
• гӀумкий
• даьргӀой
• жӀай
• кхарачой
• лаьзгий
• ногӀий
• нохчий
• рутулаш
• табасаранаш
• хиналугхой
• цахураш
• цизийн къаьмнаш
• чергазий
• шапсугаш
• шахӀдагӀаш
• Ӏаьндийн къаьмнаш
• абхазаш (дакъа)
• азербайджанаш (дакъа)
• хӀирий (дакъа)
• таташ (дакъа)

Бусалбанаш шиӀийш

• азербайджанаш (доккхаха долу дакъа)
• таташ (доккхаха долу дакъа)
• лаьзгий Мискинджа йуьртара

Православин керстанаш

• абхазаш (доккхаха долу дакъа)
• бацой
• удинаш (дакъа)
• желтой (понтийн)
• гуьржий
• хӀирий (доккхаха долу дакъа)
• оьрсий
• украинаш
• мазалкан гӀебартойн дакъа

Кхечу конфессийн керстанаш

• эрмалой
• немцой (инжилан лютеранаш)
• ассирийхой
• удинаш (дакъа)

ЙахӀудаш

• ламанан жуьгтий
• гуьржийн жуьгтий

Историн-оьздангаллалогийн аспект мохк билгалбаккхаран

Термин «Къилбаседа Кавказ» географин а, историн-оьздангаллин-политикин а маьӀна долуш йу, цу тӀехь йоккха меттиг дӀалоцуш йу бахархойн конфессин хӀоттамо. Амма историн-оьздангаллин маьӀнехь Къилбаседа Кавказ боху термин а йу Абхазе кхаччалц, иза шен рогӀехь Ӏуьллу дукъан къилба басехь. Кхузахь бакъдерг ду, абхазаша Къилбседа Кавказан меттанех цхьаъ буьйцуш хилар, культурехь шаьш чергазийн (Къилбаседа Кавказан) дуьненан дакъа лоруш хилар. Къилбаседа Кавказ — суннийн исламан а, Оьрсийн Православин а мохк бу, билгалйолу дуккха а титулан къаьмнаш мелла а жимачу махкан тӀехь. Чоьхьара Кавказ — Гуьржийн православин, Эрмалойн православин (миафизитийн доктринан) а, Азербайджанийн шиӀийн мохк бу.

Дахаран дохалла

Къилбаседа Кавказехь, коьртаниг цуьнан ламанан мехкашкахь, тидаме оьцу уггаре лакхара дахаран дохалла хилар Россехь. Регион йевзаш йу шен дукха баккхий нахаца.

Къилбаседа Кавказехь бер дуьненчу долуш даха мега хан, 1990–2021 шераш

Ӏаламан ресурсаш

Эльбрус лам — Россий а, Европин а уггаре лекха бохь

Къилбаседа Кавказ — Российн йоккхачарех йуьртабахаман база йу (Сибрех а, Алтай а йоцуш), цигахь йуьртабахаман латтанаш 70 % мохк дӀалоцу.

Регионехь ю Россехь тоьлла хӀордан а, лаьмнин а курорташ, шайна йукъахь Краснодаран мехкан курорташ, Кавказан маьӀданийн хиш, Долинск, Эльбрус ломан кӀажош, Домбай, Каспийн бердайист.

Регионехь ю ладаме Ӏаламан ресурсаш: мехкадаьттан а, газан а йаккхий Ӏалашдарш, лакхара гидроэлектростанцин а, геотермаллин а потенциал, промышленни металлийн маьӀданийн, уранан маьӀданийн, гӀишлошйаран сурсатийн Ӏалашдарш, мехала дечигах дина тайпанаш, хин биологин Ӏалашдарш (чӀерий а, хӀордан дийнаташ а), кхаа хӀордан (Каспий-хӀорд, Азов-хӀорд, Ӏаьржа хӀорд) тӀекхача йиш ю.

Транспорт

Къилбаседа Кавказан бердаш башха махлелоран маьӀна ду мехкана, кхузахь лаьтта ладаме порташ: йоккхачех российн хӀордан порт Новороссийск, порташ Туапсе, Сочи, Анапа, Краснодар (ГӀоба эрк тӀаьхь), Ейск, ХӀинжа-ГӀала, Дербент; кхузаш чекхйовлу континентан маьхкдаьтта а, газ а дӀатотту йаккхий маршруташ: Каспийн биргӀин машин консорциум, маьхкдаьттабиргӀа Бакох — Новороссийск, газбиргӀа Айсина Ӏовраш, йеш йолу сурсатбиргӀа Саратовн маьхкдаьттакхехкоран завод — Лукойл-Волгоградмаьхкдаттакхехкор — Новороссийск.
Новороссийскан порте догӀа кхин а даккхий цӀерпоштнекъаш а, автомобилан некъаш а (уггаре боккха M4. «Дон»), Анапе — М25., пос. Джубгара Туапсена, Сочина, Адлерна тӀе — М27. Ростовра, Павловски гӀалара богӀа автонекъ М29. Кавказ. Минводе, ХӀинжа-ГӀала, Бакох.

Азербайджанца визан раж

Азербайджанан Республикин Правительствон а, Российн Федерацин Правительствон а бертаца а догӀуш, Российн Федерацин а, Азербайджанан Республикин а бахархойн виза йоцуш леларан хьокъехь, Российн Федерацин бахархойн бакъо йу, нагахь санна церан Азербайджанан махкахь визанаш йацахь дӀасалела а, арадовла а. Российн Федерацин вахархочун кхечу пачхьалкхан паспортца.

Визан раж Гуьржийчоьнца

2006 шарахь Российн а, Гуьржийчоьнан а дозанехь цхьаъ бен доцу низаман доза КПП Казбеги-Лакхара Ларс оьрсийн агӀонан инициативица дӀакъевлира. Блок-пост йуха схьа ца йиллира диъ шо даьлча бен, 2010 шеран мартехь.

2010 шеран октябрь беттан 11-чу дийнахь Гуьржийчоьнан президенто Сакашвили Михаила куьг йаздира омрана, цуьнца а догӀуш, 90 денна виза йоцу раж лелор йу дозанал дехьабовлуш Нохчийчоьнан, ГӀалгӀайчоьнан, Къилбаседа ХӀирийчоьнан, ДегӀастан, ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан, Кхарачой-Чергазийчоьнан, Адыгейчоьнан бахархошна

Къилбаседа Кавказан федералан гуонера Российн Федерацин Президентан йуьззина бакъонаш йолу векало Хлопонин Александра Гуьржийчоьнан президенто Саакашвили Михаила визан раж дӀайаккхар "мах боцу карикатура" а, "политикин клоуналла" а йу аьлла. "Суна хетарехь, хӀара доккхачу хьекъалера дац, вай цуьнан тидам бан ца беза. Амма Кавказехь дуьхь-дуьхьал лаьттачу йукъарчу стратегин агӀорхьара хӀара йуха а ойла йан волавелча, кхета, и дерриг а муха нийса догӀу панкавказхойн стабилалла хӀаллакйаран идеологин концепцица, вай Российхь латто гӀерташ долчу".

Терроризм

Йукъараллин палатин декъашхочо, Кавказехь йукъараллин диалог а, гражданийн йукъараллин институташ а кхиоран белхан тобанан куьйгалхочо Шевченко Максима динчу дӀахьедарца, «денна бохург санна леррина операцеш дӀахьош йелахь а, Къилбаседа Кавказехь социалан база хӀаллакйеш йу кхуьуш хиларна, уггаре а хьалха цу регионехь террор харц йеш политикин а, динан а ницкъ ца хиларна», - йаздо прессо. 2010 шеран сентябрехь Шевченкос билгалдаьккхира: «Оьрсийчохь цхьа тема йу, 20 шарахь гергга цхьаннан а аьтто ца баьлла шера жоп дала — хӀун кховдадо терроран идеологаша кегийрхошка.

2010 шарахь РФ инарлин прокуроран гӀовсо Сыдорук Ивана Нохчийчоь, ДегӀаста, ГӀалгӀайчоь, ГӀебартойн-Балкхаройчоь РФ уггаре баланийн регионаш йу аьлла. 2010 шеран октябрь беттан 25-чу дийнахь Сыдорук Ивана хаам бира, 2010-чу шарахь 205 низамхо а, эскархо а вийна теракташца Къилбаседа Кавказан федералан гуонехь: «Кху шарахь уггаре а алсам зуламийн терахь совдаьлла, 352 терроран зулам дӀайаздина, царех 254 [70 %] Нохчийчохь хилла». Инарла прокуроран гӀовсо дийцарехь, къайлахчу тобано шайн терроран диверсин гӀуллакхаш жигарадаьхна Къилбаседа Кавказан федералан гуонехь, цу тайпа зуламаш даран интенсивалла хьалха лахара лаьттинчу кӀошташкахь. И. Сыдорука иштта хаам бира ГӀебартойн-Балкхаройчохь ницкъаллийн структурашна "талларш" дӀахьош хиларх лаьцна, республикехь хьал талхоран Ӏалашонца.

Иштта Сыдорук Ивана дӀахьедира, Къилбаседа Кавказехь тӀемалойн карахь долу дукхах долу герз тӀеман дакъошкара схьадогӀуш ду аьлла. "Информаци а, къаьсттина идеологин болх а эшош бу вай, ткъа кхузахь Къилбаседа Кавказерчу динан дайшца йукъаметтигаш лелор Ӏаламат мехала ду", - аьлла инарла прокуроран гӀовсо. Хьолана анализ йеш, цо билгалдаьккхира, кӀоштахь экстремизман коьрта бахьана белхазалла лакхара хилар а, дӀа ца дерзаделла социалан-экономикин баланаш хилар а.

Лента.Ру хаамца, Къилбаседа Кавказан федералан гуонан РФ президентан йуьззина бакъонаш йолу векало Хлопонин Александра бехке йира арахьара леррина сервисаш а, провокаторш а Сочера Олимпиада бахьана долуш хьалха регионехь лаьттачу конфликташна а, ирчачу хьолана а. „Къаьмнашна йукъара конфликташ вуно онда гӀуллакх ду, тахана дуккхаъчу Малхбузерчу пачхьалкхийн лерринчу сервисаша а, йеккъа цхьана провокаторша а дӀахьош долу“, - аьлла йуьззина бакъо йолчу векало.

"Террорхойн кхерам а, кхерамазаллин чолхенаш а кхоччуш дӀайаьхна йац", - билгалдаьккхира Российн президенто Путин Владимира Къилбаседа Кавказерчу хьолах лаьцна 2013-чу шеран сентябрь баттахь Российн Кхерамзаллин Кхеташонан хийшаршкахь. Иштта цо билгалдаьккхира, цхьайолчу пачхьалкхаша а, дуьненайукъарчу организацеша а «кхидӀа а Къилбаседа Кавказ вайн мехкан къилбехьара хьал дестабилизаци йан а, вайна экономикин зенаш дан а, Российн Ӏаткъам лахбан а, дуьненайукъарчу аренехь вайн жигаралла лахйаран а трамплин санна лоруш хилар».

Кегийрхойн гӀиллакхийн Ӏадаташ

Прессо хаам барехь, 2010 шеран 28 июлехь Къилбаседа Кавказан федералан гуонера президентан векало Хлопонин Александра хьийхира регионан куьйгалхошна арахьарчу кегийрхошна леларан бакъонаш кечйе. Президентан векало Швецов Владимира хаам бира, Къилбаседа-Кавказан федералан гонан цхьайолчу субъекташкара кегийрхой шайн республикашна арахьа лелаш хиларх а, наггахь кхечарна хетарг тидаме а ца оьцуш леларх а, иза «низам ца дохош делахь а, леларан норманаш йохош хиларх а». Къаьсттина Швецовс дӀахьедира, меттигера бахархой "нерваш меттиха йохуш" бу оцу кегийрхоша урамашкахь деш долчу къоман хелхарша аьлла. Оццу хенахь Швецовс хӀара дустар дира: «Иза гергарчу хьесапехь цхьатерра ду, нагахь санна вай йоца юбканаш йолу мехкарий а эцна, Соьлжа-ГӀала дӀадахча — вайна сихха хезар ду кхузахь и тӀе ца оьцу боху тидам». Цу буха тӀехь Къилбаседа Кавказан республикийн куьйгалхошка кховдийра кегийрхошна оьздангаллин леларан бакъонаш, дешаран учрежденешкахь царна йукъахь дӀасайекъа йиш йолуш йу. Цул хьалха Краснодаран мехкан ГУВД куьйга кӀел йолчу Йукъараллин кхеташонан председатела Михаил Саввас комментари йира "Дон" берийн лагерехь массийн дов дӀадахьаран.

Къилбаседа Кавказан регионашкарчу кегийрхойн леларан кодекс хӀотто йезаш хиларх лаьцна Российн Федерацин Президентан йуьззина бакъонаш йолу векалан гӀовсан Швецов Владимиран йемала йира Нохчийчоьнан куьйгалхочо Кадыров Рамзана. Кадыровн пресс-гӀуллакххоша бинчу хаамца, Нохчийчоьнан куьйгалло "чӀогӀа ца кхеташ хьоьжу Ӏедал тӀедиллинчу нехан инициативашка, цара наггахь башха дика ойла йина йоцу варианташ кховдайо къоман проблемаш йерзорехь". Къаьсттина, Нохчийчоьнан президенто динчу дӀахьедарехь аьлла ду: "Ас оьшуш лору Швецов Владимирна дагадаийта, нохчийн, муьлххачу а халкъан санна, шайн леларан кодекс хилар. Иза бӀешерашкахь кхиъна йу. Иза йеза а, талхо йиш йоцуш а йу. Тхан халкъан шен оьздангалла йу, шен ламасташ ду. Баккхийчеран ларам бу, кхечу къаьмнийн оьздангалла, ламасташ, гӀиллакхаш лору».

Къилбасед Кавказан мехкаш

• Нохчийчоь
• Адыгейчоь
• ГIалгIайчоь
• ДегӀаста
• Къилбаседа ХӀирийчоь
• Краснодаран мохк
• Кхарачой-Чергазийчоь
• ГӀебартойн-Балкхаройчоь
• Ставрополан мохк

Къилбаседа Кавказан къаьмнаш

Къилбаседа Кавказехь ду 100 сов къаьмнаш. Уггаре даккхий къаьмнаш ду: нохчий (1.360.000 адам), суьйлий (760.000), хIирий (650.000), гIебартлой (500.000), даргинаш (500.000), лезгинаш (420.000), гIалгIай (400.000), карачай (160.000), гIазгIумкий (150.000), черказой (100.000). Дукхах долу кавказан къаьмнаш бусулба динехь ду (5,5 миллион), амма Кавказехь Iаш болу оьрсий а хIирий керст динехь бу (8 миллион).

Билгалдахарш

Литература

• Орехов С. Я., Молодкин П. Ф., Дугуян Д. К. По Северо-Западному Кавказу. — Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовского ун-та, 1968.
• Сафронов И. Н. Геоморфология Северного Кавказа. — Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовского ун-та, 1969.
• Сафронов И. Н. Геоморфология Северного Кавказа и Нижнего Дона. — Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовск. ун-та, 1983. — 160 с.
• Чупахин В. М. Физическая география Северного Кавказа. — Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовского ун-та, 1974.
• Шапи Казиев, Карпеев Игорь. Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX в.
• Ефремов Ю. В. Голубое ожерелье Кавказа. — Л., Гидрометеоиздат, 1988. — 160 с.
• Новицкий И. Я. Управление этнополитикой Северного Кавказа. — Краснодар, 2011. — 270 с.

Хьажоргаш

• Дон и Северный Кавказ
• Сайт, посвящённый содействию розыску пропавших без вести на Северном Кавказе при Миротворческой миссии имени генерала Лебедя
• Бодрова Е. В. К вопросу о причинах роста национального сепаратизма на Северном Кавказе в годы Великой Отечественной войны // Знание. Понимание. Умение. — 2005. — № 2. — С. 23—30.
• Елена Жупикова. Повстанческое движение на Северном Кавказе в 1920—1925 годах