ГӀалгӀайчоь
| Республика (пачхьалкх) | |||||
| Республика ГӀалгӀайчоь | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ГӀалгӀайчоь гӀалгӀ. ГӀалгӏай Мохк | |||||
 | |||||
|
|||||
| Гимн Ингушетии | |||||
| 43°10′00″ къ. ш. 44°49′00″ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Адм. центр | МагIас | ||||
| Корта | Махьмуд-Ӏали Калиматов | ||||
| Правительствон председатель | Владимир Сластёнин | ||||
| Халкъан Гуламан председатель | Тумгоев Ӏумар[2] | ||||
| Истори а, географи а | |||||
| Кхоллар | 1992 шеран 4 июнь | ||||
| Латта |
|
||||
| Сахьтан аса | MSK (UTC+3) | ||||
| Йаккхий гӀаланаш | Несара, Маьлхбик, Эльдархан-ГӀала, Сипсо-ГӀала | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗507 061[3] стаг (2020) | ||||
| Къаьмнийн хӀоттам | гӀалгӀай (93 %), нохчий (2,4 %), оьрсий (0,6 %) | ||||
| Динан хӀоттам | ислам-суннийш | ||||
| Официалан меттанаш | гӀалгӀайн, оьрсийн[4] | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Код ISO 3166-2 | RU-IN | ||||
|
|
|||||
| Официалан сайт(оьр.) | |||||
 |
|||||
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |||||
![Байракх[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Ingushetia.svg)
![ХӀост[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Coat_of_arms_of_Ingushetia.svg)
 Арахьара аудиофайлаш
| |
|---|---|
|
|
Республика ГӀалгӀайчоьнан шатлакхан илли (Инс.) |
|
|
Республика ГӀалгӀайчоьнан шатлакхан илли (ГӀалгӀ.) |
поштан марканаш
Респу́блика ГӀалгӀа́йчоь (Российн Федерацин йукъара республикаКъилбаседа-Кавказан федералан гуонан йукъайоьду, Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа ду.
Коьрта шахьар — МагӀас гӀала.
Малхбузехьа доза ду Российн пачхьалкхан дозанан дакъа.
Кхоьллина 1992 шеран 4 июнехь.
Майданца Федералан маьӀна долу гӀаланаш ца лаьрчи.
Этимологи
Республикин цӀе схьайолу XVIII бӀешарахь. Къомо шайх ГӀалгӀай олу (ГӀалгӏай)бӀаьвнийн бахархой» ду, и версии юзуш, кхечу талламхоша термин гӀалгӀа йоьхку шумерийн меттара Шумеран бахархой билгалбохучу этнонимцаделаллера шира гӀалгӀайн делан Гела йа Гала цӀе а[9].
Физикин-географин амал
Географи
ГӀалгӀайчоь лаьтта Йоккха Кавказан дукъан (цуьнан юккъерачу декъехь) къилбаседа басешкахь а, цунах кхетначу кегийра даккъаш тӀехь а, Соьлжин, Тархийн. Къилбаседера къилбехьа йахйелла 144 км, малхбузера малхбалехьа — 72 км.
Рельеф
Къилбаседа кӀошташкахь рельеф буц-аренийн ю, къилбехахь — атагӀиша а, чӀажаша а декъна даккъех. Къилбаседа кӀошташкахь лаьтта Соьлжин а, Ӏалханчуртан атагӀин дакъа, юккъерачу кӀошташкахь — Соьлжа а, Ӏаьсса а эркийн тогӀенаш ю, республикин къилба декъехь Кавказан лаьмнаш ду.
Уггаре лекха лам — Шан-лам (4451 м). Ламанан ГӀалгӀайчоьнан кхин лекха лаьмнаш: ЦӀен-лам (3171 м), Цхьорой-лам (3000 м)[10]. ГӀалгӀайчуьра Кавказан лаьмний дохалла — 150 км.
Сахьтан аса
 ГӀалгӀайчоь лаьтта москохан хан). UTC хан дӀасататтар хуьлу +3:00[11]. |
Климат
Климат континенталан, лекха лаьмнийн; йоьзна Атмосферин йочанаш — шарахь 1200 мм гергга[12].
Гидрографи
.jpg)
Йуьззина йа дакхошкахь гидрографин объекташ, цхьаьнаэшшара екъна йац, дикка къаьсташ йу шен физикин-географин хьолашца, иза доьзна ду ГӀалгӀайчоьнан рельеф чолхе хиларца — республикин цхьа дакъа дӀалоцу лаьмнаша а, чутаӀенаша. Рельефо билгалйоккху ГӀалгӀайчоьнан Ӏаламан областаш — къилбехьара къилбаседехьа уьш хийцало лекха ламанан тӀера бай-аренан тӀекхаччалц. Республикин хинан ресурсаш жигара лелайо адаман бахамехь, ткъа иштта гидротехникица тойо — ГӀалгӀайчоьнан къилбаседехьа йу кхиина хиш дохку система.
РФ Пачхьалкхан хинан реестрца ГӀалгӀайчоьнан дерриг эркан майданан (терхьийн код — 02), иза йукъайоьду Малхбузен-Каспийн майданан гуонан (терхьийн код — 07). ГӀалгӀайчоьнан правительствон хаамашца, республикин махкахь ю юккъера а, кегийра а эркийн 720 майда, дерриг эркийн цхьаьнатоьхна дохалла 1350 километр сов хуьлу, хӀора квадратан майданна юккъера барам 590 м эркан маша кхочу. И гидрографин гайтам бу РФ Къилбаседа-Кавказан федералан гуонан масштабехь уггаре лакхарчех цхьаъ [13].
- Эркаш
Къилбаседа-Малхбален Кавказан уггаре доккха эрк ду Терк, амма, ГӀалгӀайчухула эрк чекхдолу къилбехьахула жимачу декъехь МагӀасан, Несаран, Эльдархан-ГӀалин), Соьлжин га — Ачалкха, ЧемалгӀа, Эркийн йукъара майда йу 3073 км²[15].
- Чухчариш
- Ляжгера чухчари
- Фуртоугера чухчари
- Эка-чӀожера чухчари
- Шоанин чухчари
Пайден маьӀданаш
Латта а, лаьттан кийра а, кхин Ӏаламан ресурсаш а лелайо, Ӏалашйо Республика ГӀалгӀайчохь шена чохь дехачу къаьмнийн дахаран бух а, гӀуллакх а санна, иза йаздина Республика ГӀалгӀайчоьнан Конституцин 10 йаззамехь[16]. Кхин а, тӀеэцна республикин закон «Лаьттан кийранах лаьцна» (1996 шеран 8 февралехь), цуо билгалдоху, республикин лаьттан кийра геологин талларехь, лелорехь, Ӏалашбарехь кхоллало йукъаметтигаш лело коьрта хьесапаш, ткъа кхин а ламанан маьӀда даккхарехь а, цуьнца йоьзна кечдаран промышленностан а даххаш хӀаллакдар. Кхоьллина Республика ГӀалгӀайчуьра Ӏаламан ресурсийн Комитет, цуо шен бакъонийн дозанашкахь урхалла до ГӀалгӀайчоьнан пачхьалкхан лаьттан кийранан фондана. Билгалдаьккхина маьӀда доллу меттигехь болх бан бакъонан лицензи йаларан низам[17].
Республика ГӀалгӀайчоьнан латтанаш Ӏаьржа, хьена ду. Климат континенталан ю. Ӏаламан-климатан хьолаш дика ду йуьртан бахам кхиорна. Йуьртабахаман латтанаш дӀалоцу 60 % мохк, царех ах латта охана ду[17].
Минералан-аьргаллин база лаьтта мехкдаьтта долу меттигех (теллина промышленностан мехкдаьттан резерв ю 11 млн тонн гергга, прогнозан резерв — 60 млн тонн сов), Ӏаламан газ, мармар, доломиташ, кир-маьӀда-лахьорч, лакхара дикаллин кибирчиган сацкъар-латта, «Боржомин» тайпана термалан дарбанан а, минералан а хиш[12][18] долу меттигех, цӀена ламанан шовданийн хиш. ГӀалгӀайчоьнан лаьттах дохкуш геологашна карийна наггахьлера металлаш. Дагардина минералан аьргаллин тайпанийн балансан резерван юккъера барам, 100—150 шо[17] ду.
Мехкдаьтта а, газ а, ладаме пайден маьӀданаш ду, республикин йагорган-энергетикин комплексан бух бу. Республика ГӀалгӀайчохь мехкдаьтта доккху 1915 шарахь дуьйна, оцу хенахь карийра мехкдаьтта Маьлхбикан кӀоштахь. 1950—60-гӀа шерашкахь мехкдаьтта даккхар цӀеххьана тӀекхийтира лакхара сурсаталлин мехкдаьтта кардар бахьнехь. Мехкдаьтта а, газ а лахаран-талламан, мехкдаьтта доллу меттиг кечйаран белхаш дӀахьо ПУП «ГО Ингушнефтегазпром»[17].
Республикин махкахула чекхйолу магистралан мехкдаьттан биргӀа Бакох-Новороссийск Махьмад-ХитӀера мехкдаьтта тотту станцехула (ММТС), ГӀалгӀайн махкара биргӀан йохалла 12,7 км, d = 700 мм. ММТС чухула мехкдаьтта таттаран барам бу 3 млн тонн[17] гергга.
Флора
Ораматаш: къилбаседехь — хьун-аренан а, къилбехьа лаьмнийн (1800 метр локхалле кхачар)[19] — шуьйра гӀа долу хьаннаш, лакхахь ду лаьмнийн цанаш. Лаьмнийн басешкахь башха, цигахь бен йоцу микроклимат йолуш йу. Къилбаседа Кавказехь дукха меттигаш йац лулахь оццул дукха ораматийн тайпанаш долуш[20]. Ламанан кӀажошкахь (2200 метр кхаччалц) йаьржина йу шуьйра гӀа долу а, баганан а дитташ долу хьийкъина хьаннаш[21].
Хьаннийн фондан лаьттан йерриг майда 84,4 эзар гектар йу, цунна йукъахь, хьаннийн орамаш долуш — 75,6 эзар гектаршуьйра гӀа долу хьаннаша (поп, наж) дӀалоцу 140 эзар гектар майда[12]. Йерриг дечиган резерв ю 11 млн м³[23].
 |
|
||||
| Кавказан карта | Кавказан лаьмнаш ГӀалгӀайчохь | ГӀалгӀайчоьнан физикин карта |
 |
 |
 |
 |
 | |||||
| ГӀалгӀайчоьнан ламанан пейзаж | Ӏаьс-хин чӀаж | Буц-аренан пейзаж, Керла Редант эвла | ЦӀен-ламанан дукъ | Армхи эркан тогӀи |
Фауна
ГӀалгӀайчохь еха 60 гергга тайпана декха дийнаташ, 150 тайпана олхазарш, 24 тайпана амфибеш, 8 кепара рептилеш. Уьш ерриш лулахь йеха лаьмнашкахь а аренашкахь акавказан акха котам, ламанан цанашкахь — тилла гӀиргӀа, кавказан ламанан москал, кавказан сарсал. Лаьмнашкахь меттигаш ю тӀулгийн а, хьаннийн а салораш, боьра ча, нал, лу, хьуьнан цициг, безоаран бож, лайн цӀокъ, кхин а дийнаташ дехаш меттигашЦӀен жайна[24]. Она содержит 136 видов исчезающих животных и 89 видов растений, которые находятся под охраной[20].
Истори
Юкъера бӀайшершка
I�X бIайшарехь таханлера Джерахан кIоштахь йина керст динан килс Тхаба-Ерд. Цу килси архитектура Эрмалойчура е, Гуьржийчура схьа йу[25][26].
Вайн эрал I эзар шо хьалха дуьйна ГӀалгӀай хӀинца бехачу махкахь йаьржинера шен цӀе Кобанан оьздангалла, цигахь карийна ширачу заманара археологин иэсах[27].
ГӀалгӀайчоьнан лаьмнашкахь йугӀу циклопин гӀишлош а, маьлха кешнаш а Дошхьаклехь, кхин дӀа а[28]. Кобанан оьздангалла лело антропологин векалш хилла кавказан тайпана[29], кхин а, цхьа могӀа талламхойн ойланашца, хилла нехаметтан[30][31][32]. XӀV—XVIII йин йолу гӀишлош а, гӀаланаш а дика схьакхеча таханлер дийне[33], дукха хьолахь иза ГӀалгӀайчохь тӀом ца хилар бахьан ду[34].
XV—XVIII бӀешераш
XV бӀешарахь Нохчийчухула а, ДегӀастанахула а чудан доладелира ислам, амма чеккхенца иза чӀагӀ ца делира XIX бӀешарахь бен; и хан кхаччалц цӀуйн гӀиллакхаш а, Ӏадаташ лелара. Лаьмнашкахь йеха гӀалгӀайн йукъараллаш, юхаерза юьйлаелира аренашка XVI—XVII бӀешерашкахь[9]. Аренашка кхалхар, коьртаниг, чекхделира XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь.
Российн империн йукъахь
Йалх гӏалгӏайн фамилеш Российн байӀат дарах акт[35].
Оццу шарахь гӀазакхаша йуьйгӀира Несарин гӀап[29]. Иза масийттаза юха а йира, чӀагӀ а йира — 1817 а, 1832 а шерашкахь.
ГӀалгӀаша дакъалецира Шамилан исламан пачхьалкхан шиъ вилайат — Аьрштин а, Галашкин[37] а.
1858 шеран майхь-июнехь ГӀалгӀайчохь иккхира Несарин гӀаттам. Цуьнан бахьна хилира Кавказан тӀеман Ӏедалан сацам, цуьнца гӀалгӀайн кегийра кӀотарийн меттана йаккхий нах беха меттигаш кхолла гӀертара[38] ГӀаттам охьатаӀийра[38].
1858 шера ГӀалгӀайчоь йукъайахна Российн империн[39][40][41].
Александр II-гӀачун омарца Къилбаседа Кавказан малхбален декъехь, кхоьллира йукъахь Нохчийн, Ичкерин, ГӀалгӀайн, Ламанан гуонаш долу Теркан область.
1871 шарахь ГӀалгӀайн гуо цхьаьнатоьхна ХӀирийн гуонаца БуритӀен гуо цӀе а тиллина.
1888 шарахь тӀеман-гӀазакхийн урхалла долийна ГӀалгӀайчоьнан махкахь, иза дӀатоьхна Соьлжин гӀазакхийн урхаллех. 1909 шеран 10 июлехь кхоьллина Несарин гуо, цуьнан ставка хилла БуритӀехь[9].
Ламанан республика
Ламанан республика, цуо цхьаьнатуьйхира Къилбаседа Кавказан дукха къаьмнаш.
Инарла Деникинан эскарша ДегӀастана схьайаьккхинчул тӀаьхьа, Ламанан республикин правительствос шеш дӀасахецар кхайкхийна кхелхира Тиблиси. Ламанан республика дӀаелира.
Гражданийн тӀом
Теркан советийн республика Къилбаседа-Кавказан Советийн Республикин йукъахь йара). Цуьнан йара шен Конституци а, лакхара меженаш а — Терканхалкъан кхеташо а, ХККх а.
1919 шеран февралера 1920 шеран март кхаччалц аренан ГӀалгӀайчоь дӀалаьцна йара инарла А. И. Деникинан Российн Къилбан ТӀеман ницкъашасоветийн Ӏедал меттахӀоттийра.
Социалан сфера
Социалан-экономикин гайтамаш
Россехь уггаре лакхара тӀегӀан белхазалла а, къоьлла а — 55 % сов. Республикера базин хьаштийн гайтамаш — махкахь уггаре лахарчарех, бахархойн барам сиха тӀекхетар бахьнехь а, гӀаланаш кхиина ца хиларна а[44]. Белхан меттигаш цахиларна ГӀалгӀайчохь болх бан таро йац 44 % бахархойн.
ГӀалгӀайчоь дӀатесна буо-бераш доцу, дерриш доьзалашкахь дика дӀатардина йолу цхьаъ бен йоцу регион йу. Кхин а ГӀалгӀайчоь Российн цхьаъ бен йоцу буо-берийн цӀенош а, къеначеран цӀенош доцу субъект йу, гӀалгӀайн йукъараллехь церан хьашт доцун дела[45].
МогушаллаӀалашйар
бераш дуьненан тӀедовлу. Бахархошна дарбанан-профилактикин гӀо до республикин 73 дарбанан хьукматашкахь — дарбанан цӀеношкахь, диспансершкахь, поликлиникашкахь, кхин дӀа а. ТӀаьхьарчу заманахь ца тоьу говза белхалой а, медицинин гӀирс а. 2008 шарахь кхайкхийра МагӀасехь Республикин дукха агӀонийн дарбанан цӀа, поликлиникица цхьаьна, Перинаталан центр а йийр йу аьлла[46].
Республикин курорт «Армхин маьлхан тогӀе». Комплекс йина 1999 шарахь[47].
