Нартол
Нартол (ахсферех йа кхечу сатторан (эллипсан, параболан) хьовзийна тӀехулонах. Нартолан конструкцеш лелайо дукха хьолахь къовлуш гоьрга, дуккха сенаш болуш, эллипсан гӀишлойн планаш, цуо таро ло къовла йаккхий меттигаш йукъ-йуккъе гӀортолаш а ца хӀиттош. И кепаш йо цхьацца саттаршца. Охьанехьа йолу йозаллийца нартолан конструкцешкахь кхоллало саттаран Ӏаткъам, ткъа иштта анасизан дӀасататтар гӀортолаш тӀехь.
Истори
Нартолан истории йолаелла ширачу заманахь, уьш хаало дукха ширачу иэсашкахь Галлин, Нурагашкахь, я нурагенашкахь Лидера каш тӀиера хӀолламакахь, шира Атреян бахамаш бохкург Микенашкара), этрусскийн дӀабухку маьлхан кешнашкахь, нубийн Курна пирамидехь; амма уггаре дукха уьш лелийна, гарехь, шира халдейша а, Классикан Желтойчоьнан архитектуро ца лелайора нартолаш; тӀаккха а иза ю Лисикратан хӀоллам къовлуш монолит.
Шира Рум
Технологица чолхе а, йаккхий тӀулгийн нартолаш нийсачу нартолан конструкцешца йан йолийра бетон йукъайаьллачул тӀаьхьа Руман архитектурин революцин заманахь килсаш а, йаккхийра йукъараллин гӀишлош йеш. Румхоша, шайн исбаьхьалла къегинчу муьрехь, нартол йоттаран бакъонаш йевзина, майра лелайора уьш дукха йаккхий меттигашна тхов къовлуш. Лору, уггаре шира нартол, хӀинца йолчех, руман Пантеонехь йу, иза йоьттина вайн эран 128 шарахь. Кхузахь ахсферан нартол йу, боьххьехь гоьрга Ӏуьрг ду серло чукхетитархьама дитина, цуо къовлу гоьрга гӀишло диаметр 43½ м йолу. Шира румхоша нартол кечйора чухула йоькъуш арагӀоьртина хьала-охьа а, анасиза а пӀендапршца, цара йора кессонаш.
Византи
ТӀаьхьа нартолаш йар схьаийцира византийн динан а, культан а архитектуро. Византийн архитекторш дуьххьала аьттонца йира нартолаш гоьрга йоцучу гӀишлона а, беасенан а, дуккха сенийн а планашна тромпийн а, гатан а, йа пандантиван а гӀирсашца. Оцу муьран кульминаци хилира гатан технологи лелор Софийн килс юттуш. Нартол хилира ладаме архитектурин элемент византийн килсан. Тойина византихоша нартол йаьржира Византера йерриг цуьнан провинцешкахула а, цуьнан Ӏаткъам болчу пачхьалкхашкахула а. ЖӀарин-нартолан килсан нартолаш ян йолийра Европин малхбузехь, Эчмиадзинан килсера Сийлахь Рипсимен килс, VII бӀешо), Джвари килс, VII бӀешо), Русехь (Сийлахь Софийн килс, XI бӀешо). Апеннинан ахгӀайрен тӀехь нартолашца йевза Баптистери православничеран а, базилика Сан-Витале а Сийлахь Маркан килс императоран капелла; Перигёра Сен-Фрон килс.
Исламехь
Бусалбачара Сасанидийн импери а, бусулбачеран архитектурин (Биби Ханум маьждиг, XV бӀешеран юьхьиг).
Итали
Лакхарчу тӀегӀанера нартол кхиар хилла италин ЮхаметтахӀоттар муьран архитектурехь (Санта-Мария-дель-Фьоре килсан нартол (Брунеллески, XV бӀешо), руман Сийлахь Петран килсан нартол (Бароккон муьрера нартолаш яра уггаре яккхий гӀишлошна а, гӀаланашна а тӀехь йина.
XIX бӀешо
каркас, эчигбетон, аьнгали лело долийра. ЧӀогӀа хаза шайн барамца а, исбаьхьа конструкцица а нартолаш йу ЗаьӀапчеран цӀийнан а, Пантеонан а Сийлахь Павлан килсан, Германехь — берлинан Паччахьан музейхь (К. Шинкель); Россехь — москохан Ӏийсан килсан а, петарбухан Исакъан килсан.
НАРТОЛ
XX бӀешо
Р. Фуллеран геодезин нартолаш). Нартолаш чӀогӀа яьржира спортан а, ловзаран а гӀишлошъярехь.
|
|
|
Файл:Maket Sofii.JPG | 
| |||||
| Лосера Нураг, Сардини. ХӀинцалера хьал | Афинера Лисикратан иэс | Руман Пантеонан кессонаци йина нартол | Киевра Софийн килс. Реконструкци. Сурт | Венецера Сийлахь Маркан килсан нартолаш |
Нартол исламан архитектурехь
Исламан архитектурера ширачех масала ду Скалан нартолан, Цепин нартолаш, Байтал Мукъаддис маьждиган, иштта кхин а Дамашкъера Омейядийн маьждиган конструкцеш. Оцу ерриг а гӀишлоша схьаэцна византийн архитектурин амалаш. Амма исламан пхьерашна хиира шайн йевзачу амалаш тӀиера дӀа а таьӀна цӀенна бусалбачеран кхолларалла йукъадаккхаӀабд аль-Маликан лаамца. Иза йечу хенахь пхьераш тӀетевжина хила тарло Ӏийсан кешан килсан конструкци. ГӀишлочун нартол йу шина чкъоьран дечиган конструкци диаметрехь 20,44 метр, локхаллехь 30 метр. Иза лаьтта ялхийтта бӀогӀам тӀехь лаьтта вотан тӀехь. Оцу бӀогӀамийн гуонехь лаьтта бархӀсаболу аркада 24 бӀогӀамах лаьтта. Тахана нартол арахьа деший тоьхна наштарца къевлина бу. ДӀадевллачу бӀешерашкахь конструкцийн дуккха а сакхташ динехь а, ерриг схьаэцча ширачу заманера дуьйна хийцамаш кӀезиг бу. Цепин нартол масала хилира тӀаьхьа йинчу бархӀсаболчу гӀишлойн.
Билгалйахайеза ширачу гӀишлойн нартолан конструкцеш, масала, Тунис пачхьалкхера Кайруан гӀалара Укъбан маьждиг, цигахь масех нартол йу, уггаре йоккханиг царех михраб тӀехула йу, ламазан зал чура чоьхьарчу керта чекхволийла а йу. Нартол лаьтта бархӀсаболу вотан тӀехь, бух биъсаболчун базан тӀехь бу. Шен истори иссалгӀа бӀешере йоьдуш йолу иштта нартол, лору уггаре ширачех а, хаза нартолех а исламан архитектурехь. Кордовера, иштта жовхӀар ду исламан архитектурин.
Нартолийн кепаш
Асанан нартол
Асанан нартол къаьста «боккъал нартолах» иза анасизан чкъоьрех латтарх. ХӀора тӀехулара чкъор кӀеззиг арадолу бухарчул, латтадо консольца, боьххьехь тӀеттӀакхочу. Иштта нартолан масала ду Атреян хазна.
Нартол-хоханкорта
Нартол-хоханкоьртан боьххьехь ирлуш, хохан коьртах тера а йолуш кеп ю. Дукха хьолахь иштта нартолаш лелайо оьрсийн православин килсаш еш. Делахь а уггаре хьалхара Русера тӀулгах йина килсийн византийн нартолийн хатӀ дара, тӀаьхьуо уьш ерриг аьлча санна дӀаехира хохан корта кепарчу нартолаш. Иштта нартолийн бухал а йоккха диаметр ю, вотана тӀехӀиттайо уьш, ткъа церан локхалла шораллел сов хуьлу. Йисанчех уггаре хьалхара иштта нартол йолу гӀишлош XVI бӀешерера ю, шира тептарш тӀиера суьрташ тешалла до, уьш XIII бӀешерал тӀаьхьа йукъайевлла ца хиларх что. Четарш, нартолаш санна юьхьанца лелодолийра дечиган килсаш тӀехь, тӀулган архитектурехь гуттара а тӀаьхьа лелийра. Амма тӀаккха а уьш кечйора дечигах я металлах, хӀиттайора дечиган вотан тӀе. Православин килсийн нартолаш ечу говзаллехь гӀараваьлла инженер-архитектор хилла Падюков Сергей Николаевич[3] (1922—1993), цуо нартолийн конструкци йина, дакъа лаьцна АЦШхь 44 килс еш.
Масех нартол-хоханкорта болу килс оьрсийн килсан архитектуреран кеп хилла, иза къаьста кхечу православин къаьмнийн а, керсталлийн конфессийн а архитектурех. Исторера ишттачу оьрсийн килсийн хьалхара масала ду Новгородера хьалха хилла дечиган 13 нартол йолу Софийн килс (989)Десятинни килсан меттигехь хилла хьалхара килс а (989—996). Нартолийн барам оьрсийн архитектурехь сийлалла йолуш хуьлу, масала, 13 нартоло гойту асхьабаца, ткъа 25 нартол — деший диллина я къегина басар тоьхна ю.
Овалан нартол
Овалан нартолаш барокко архитектурин дакъа ду. Ша цӀе схьаяьлла латинан дешах ovum, гочдича хӀоа хуьлу. Дукха хьолахь овалан нартолаш йоьзна ю архитекторийн Л. Бернинин а, Ф. Борроминин цӀерашца, амма хьалхара бароккон овалан нартол йина Джакомо да Виньолас Сант-Андреа-ин-Виа-Фламина[it] килсан (кхин олу Сант’Андреа-дель-Виньола). Нартол папас Юлий III-гӀачо яйта йолийра 1552 шарахь, шолгӀачу шарахь елира. Уггаре йоккха овалан нартол йина Галло Франческос[it].
Полигоналан нартол
Полигоналан нартол анасизаца екъча дукхасенашберг хуьлу. Уггаре а гӀараяьллачеран масала ду Брунеллески Филиппос йоьгӀна Санта-Мария-дель-Фьоре килсан барӀсаболу нартол.
Гатан нартол
Гатан нартолаш, кхин а византийн нартолаш а олу царех, иза ду гата, цуьнан бух тӀиера йуккъе тӀеттӀа йоьду нарптол. Иштта йолу нартолаш тера йу лахара еасонера дӀа а йихкина, лахара хьала мохь хьоькху биъсаболчу гатанах.
Нартол-бошхап
Нартол-бошхап кӀорга ца хуьлу, анасизан а, бух болчура тӀехалонан а йукъара са жима хуьлу. Геометрица, ишттачу нартолийн анасизан хадор гуо бу, ткъа хьала-охьаниг — гуонан сегмент (аьлчи а цуьнан дакъа). Нартол-бошхапаш лоха йу кхечу нартолел. Тахана уггаре йаккхийчу нартолех дукхахаерш иштта кеп йолуш йу.
Нартол-бошхапаш гӀарадевлира фрескашца.
Иштта нартолаш лелийна византийн килсанаш а, хункаройн маьждигаш а дечу хенахь. Дукхаха долу ХӀиндера, Пакистанера, Иранера, ОвхӀанера маьждигаш къевлина ду нартол-бошхапашца.
Нартол-четар
Нартол-четарш декъна ду, йуккъера бух тӀе доьдучу пӀендаршца, сегменташна. ПӀендаршна йуккъера меттиг хьевзина юьзина йу, цуо охьанехьа болу Ӏаткъан пӀендаршна бо. Софийн килсан йуккъера нартол ишттачу схемица йина, цуо аьтту бира архитекторан нартол йолалучохь пӀендаршна йукъахь кораш дан. Сийлахь Петран килсан коьрта нартол а иштта кеп йолуш йу.
