Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика

43°19′00″ къ. ш. 45°41′00″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
АССР
Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика
оьрс. Чечено-Ингушская Автономная Советская Социалистическая Республика
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
«Сан Нохч-ГӀалгӀайчоьшетия моя»
43°19′00″ къ. ш. 45°41′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх Байракх ССРС ССРС
Йукъайоду РСФСР
Адм. центр Соьлжа-ГӀала
Лакхара кхеташонан председатель Докка Завгаев (тӀаьххьарниг)
Истори а, географи а
Кхоллар 1936—1944, 1957—1991
ДӀайаккхар 1991
Латта 19 300 км²
Сахьтан аса MSK (UTC+3)
Бахархой
Бахархой 1 275 513[2] стаг (1989)
Официалан меттанаш оьрсийн, нохчийн, гӀалгӀайн
СовгӀаташ
Ленинан Орден — 1965 шеран 13 декабрь Октябран Революцин Орден — 1972 шеран 6 декабрь Къинхьегаман ЦӀечу Байракхан орден — 1982 Халкъийн доттагӀаллин орден — 1972 шеран 29 декабрь
Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика картин тӀехь
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Нохч-ГӀалгӀайн АССР, Соьлжа-ГӀала, Августан урам, ССРС марка 1960.

Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика йа дацдина Нохч-ГӀалгӀайн АССР — РСФСР административан-мехкан дакъа, лаьттина 1936 - 1944 шерашкахь а, 1957 - 1993 шерашкахь а.

Коьрта гӀала — Соьлжа-ГӀала.

Истори

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Республика кхоллар[нисйе бӀаьра | нисйе]

1936 шеран 5 декабрехь керла Сталинан ССРС Конституци тӀеэцарца Нохч-ГӀалгӀайчоьнан автономин область арайаьккхира Къилбаседа-Кавказан мехкан йукъара цунах йира Нохч-ГӀалгӀайн АССР[3].

Партин лаккхарчу органийн сацамна тIе а тийжаш, СССР-н Лакхарчу Советан Президиумо, 1957-чу шеран кхолламан (январь) беттан 9-чу дийнахь «РСФСР-на юкъахь, Нохч-ГIалгIайн АССР меттахIотторан хьокъехь» Указ арадаьллачул тIаьхьа, дIадолийра нохчийн а, гIалгIайн а халкъийн автономи меттахIоттор.

Нохч-ГIалгIайн АССР-на юкъаяхийтира: Грозненски областера Соьлжа-ГIала а, Грозненски, Гуьмсан, Каргалински, Красноармейски, Междуреченски, Надтеречни (Теркан), Новосельски, Наурски (Невран), Советски (Шуьйтан), Шелковски кIошташ; Дагестанера (цунах дIатоьхна хилла) Андалалски, Веданан, Ритлябски, Шурагатски кIошташ, БотIлихан а, ЦIумадин а кIоштийн малхбузера дакъа (ЧIебарлойн а, Шаран а кIошташ хиллачу дозанашкахь); Къилбаседа ХIирийн АССР-ра – Малгобек гIала а, гонахара меттигаш а, Коста-Хетагуровски кIошт, Правобережни кIоштан къилбаседа-малхбален дакъа (Ачалукин кIоштан хиллачу дозанашкахь)[4].

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: Нохч-ГӀалгӀайн АССР Сийлахь-Боккхачу Даймехкан тӀамехь

1941-чу шеран 24-чу июнехь дуьйна 10-чу июль кхаччалц халкъан ополчени йукъа йазвелла республикин 17 эзар сов вахархо, царех 10 эзар гергга вайнах бара. Нохч-ГӀалгӀайчоьнан махкахь кхоьллина 317-гӀа кхийсархойн дивизи а, 114-гӀа нохч-гӀалгӀайн дошлойн эскаран дивизион а, 80 % лаьмнашкахь бехачу нахах лаьтташ (4-гӀа гӀазакхийн дошлойн корпусан куьйгаллехь инарла Кириченко, Николай ЯковлевичӀКириченко волу). И тӀеман кхолламаш тӀом беш бара Мазалк-Маьлхбикан агӀор. Хьахийнарш боцург, республикехь иштта кхоьллина 242-гӀа ламанан кхийсархойн дивизи, 16-гӀа инженерийн бригада, 4-гӀа маневран хӀаваан бригада, автобатальон, кхийсархойн маршан дивизи, масех резерван дакъа[5].

1941 шеран ноябрехь дуьйна Соьлжа-ГӀалахь кхуллуш йара 114-гӀа Нохч-ГӀалгӀайн дошлойн дивизи. Дивизе дӀайазвелира 600 стаг сов шайн лаамца, штатехьчул сов[6]. Амма иза чекхйаккха аьтту ца белира: 1942 шо долалуш арадаьккхира къайлаха омар, цуьнца нохчий а, гӀалгӀай а карара эскаре ца дуьгура, билгала бевлла тӀемлошна совгӀат а ца дора[7]. Правительстве дехар деш Нохч-ГӀалгӀайн бахархойх шен лаамехь салтий гулбе аьлла бист хилира нохчийн а, гӀалгӀайн а тӀамехь болу эпсарш[8][9]. 1942 шарахь дивизин базехь кхоьллира 255-гӀа къаьстина Нохч-ГӀалгӀайн дошлойн полк, цуо дакъалецира Сталинградан тӀамехь[10].

1942 шеран август чекхболуш вермахтан эскарш (А эскаран тоба) кхаьчна Йеха-ГӀала — Мазалк — Ищоре асане, Маьлхбикан кӀоштан жима дакъа дӀа а лоцуш. 1943-чу шеран январь беттан 3-чу дийнахь Мазалк-Маьлхбик операци йоьдучу хенахь республикин мохк буьззина фашистех цӀанбира. Республикин промышленностан таронаш меттахӀиттор оцу сохьта долийра. 1944—1945 шерашкахь эвакуаци йан дӀасакъаьстина дукхаха йолу мехкадаьттан меттигаш а, промышленностан предприятеш а меттахӀиттийра. ТӀеман шерашкахь Соьлжа-ГӀалин бахархоша арахоьцура 5 миллион сов тонн мехкадаьтта, ткъа заводаша миллионаш тоннаш мехкадаьттан сурсаташ арахоьцура. 1944 шарахь энергетикин дакъа кхиоран тӀом балале хиллачу тӀегӀане кхаьчна[11].

ТӀом болучу хенахь гайтина доьналлин, 36 Нохч-ГӀалгӀачуьра бевллачу нахана Советийн Союзан Турпалхо цӀе йелира[12].

Вукху агӀор, республикехь чӀогӀа антисоветийн синхаамаш бара, царех пайда а оьцуш, советийн тыле хьажийна немцойн агенташ гӀиртира Нохч-ГӀалгӀайн АССР махкахь гӀаттам бан а, цуьнца Кавказна тӀелатарх шайн кхиамаш баха аьтто бан а. Немцойн а, церан агентийн а аьтто ца баьлла массин гӀаттам бан. Нохч-ГӀалгӀайн АССР-н махкахь дӀахӀоттийначу цхьана ЧГӀХК-н чоьхьарчу эскарийн 141-гӀа кхийсархойн полко дӀайаьхьира 413 тӀеман операци, дӀайаьккхира 9 банда, хӀаллаквира 529 а, йийсаре лаьцна 632 бандит, тӀемашкахь 65 стаг вийна, тӀемашкахь чевнаш хилла 28 стагана[13].

Бакъду, республикехь бандитийн барам луларчу кӀошташкарчу цу кепарчу гайтамел тӀех ца баьлла. 1943 шеран августехь йерриг Къилбаседа Кавказехь лелаш йара 156 низамехь йоцу герзахойн тоба, 3485 стагах лаьтташ йолу. Цу йукъахь: Нохч-ГӀалгӀайчохь — 44 (300 дакъалацархо), ГӀебартойн-Балкхаройн — 47 (900 декъашхо), ДегӀастахь — 1500 дезертир. 800 стаг ларлуш ву мобилизацех. Къилбаседа ХӀирийчохь тӀеман кхаа шарахь — 4366 дезертир, 862 эскаре ца воьдуш лечкъаш лела, иштта Абверан «политикан бандаш» а, диверсанташ а жигара хилира[14]. ТӀом болабеллачу хенахь дуьйна 1944 шеран шолгӀачу декъе кхаччалц Къилбаседа Кавказехь билгалдаьккхина 49362 дезертиралла, царех 23711 меттиг дӀайазйина Краснодаран махкахь, Ставрополан махкахь — 10 546, Нохч-ГӀалгӀайчохь 4441 стаг, ткъа Къилбаседа ХӀирийчохь — 4366[15].

Административан йекъайалар

[нисйе бӀаьра | нисйе]
1958 шарахь Нохч-ГӀалгӀайн АССР административан йекъайалар
КӀошташ церан административан йаккъашца: 1.-ТӀехьа-Мартанан — ТӀехьа-Марта й., 2.-Веданан — Ведана й., 3.-Соьлжа-ГӀалин — Соьлжа-ГӀала, 4.-Гуьмсан — Гуьмсе й., 5.-Каргалински — Каргалински гӀ. 6.-Курчалойн — Курчалой-Эвла 7.-Теркан — Лаха-Невре гӀ., 8.-Несаран — Несара й., 9.-Невран — Новр-ГӀала, 10.-Нажи-Йуьртан — Нажи-Йуьрт, 11.-Первомайски — Галашкие й., 12.-Сесанан — Сесана й., 13.-Советски — Шуьйта й., 14.Соьлжин — Сипсо-ГӀала, 15.-Хьалха-Мартанан — Хьалха-Марта й., 16.-Шелан — Шела й., 17.-Шелковски — Шелковски.
Республикин маьӀнин гӀаланаш: 18.-Соьлжа-ГӀала, 19.19-Маьлхбик.

Нохч-ГӀалгӀайн АО Нохч-ГӀалгӀайн АССР йинчул тӀаьхьа республикин йукъа областан куьйгакӀелара 1 гӀала Соьлжа-ГӀала а, 24 кӀошт а йахара.

1944 шарахь АССР дӀайаьккхинчул тӀаьхьа, Соьлжа-ГӀалин область йукъахь, Теркан а, Гуьмсан а кӀошташ кегийра йеш кхоьллира Горагорскан а, Ойсхаран а кӀошташ йира, уьш дӀайехира 1951 шарахь.

Нохч-ГӀалгӀайн АССР меттахӀоттийначул тӀаьхьа 1957 шеран 11 февралехь цунна йукъа йахара республикин куьйгакӀелара 2 гӀала (Соьлжа-ГӀала а, Маьлхбик а) а, 16 кӀошт а[16].

1958 шеран 30 январан хьолехь Нохч-ГӀалгӀайн АССР йекъалора республикин куьйгакӀелара 2 гӀаланна (Соьлжа-ГӀала а, Маьлхбик а) а, 17 кӀоштана а[17]:

  1. Веданан — Ведана,
  2. Гуьмсан — Гуьмсе й.,
  3. Каргалински — Каргалински гӀ.
  4. Курчалойн — Курчалойн-Эвла
  5. Нажи-Йуьртан — Нажи-Йуьрт,
  6. Невран — Новр-ГӀала,
  7. Несаран — Несара й.,
  8. Первомайски — Галашкие й.,
  9. Сесанан — Сесана,
  10. Соьлжа-ГӀалин — Соьлжа-ГӀала,
  11. Соьлжин — Сипсо-ГӀала,
  12. Теркан — Лаха-Невре й.,
  13. ТӀехьа-Мартанан — ТӀехьа-Марта й.,
  14. Хьалха-Мартанан — Хьалха-Марта й.,
  15. Шелан — Шела й.,
  16. Шелковски — Шелковски гӀ.
  17. Шуьйтан — Шуьйта й.,

1990 шеран хьолехь республикин йукъайоьдура респубдикин маьӀнин 5 гала[16]:

А, 15 кӀошт а:

  1. Веданан — Ведана й.
  2. Гуьмсан — Гуьмсе гӀ.
  3. Итон-Кхаьллин — Итон-Кхаьлла й.
  4. Маьлхбикан — Маьлхбик гӀ.
  5. Нажи-Йуьртан — Нажи-Йуьрт
  6. Невран — Новр-ГӀала
  7. Несаран — Несара гӀ.
  8. Соьлжа-ГӀалин — Соьлжа-ГӀала
  9. Соьлжин — Сипсо-ГӀала
  10. Теркан — ЧӀулга-Йурт
  11. ТӀехьа-Мартанан — ТӀехьа-Марта й.
  12. Хьалха-Мартанан — Хьалха-Марта гӀ.
  13. Шелан — Шела гӀ.
  14. Шелковски — Шелковски гӀ.
  15. Шуьйта — Шуьйта й.

Бахархой

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Республикин бахархойн бараман динамика:

Шо Бахархой, ст. Хьост
1939 697 009[18] 1939 шеран багарбар
1959 710 424[19] 1959 шеран багарбар
1970 1 064 471[20] 1970 шеран багарбар
1979 1 153 450[21] 1979 шеран багарбар
1989 1 275 513[2] 1989 шеран багарбар

Нохч-ГӀалгӀайн АССР къоман хӀоттам[22]

Къам 1959, эз.ст.[23] 1970, эз.ст.[24] 1979, эз.ст.[25] 1989, эз.ст.[26]
нохчий 244,0 (34,3 %) 508,9 (47,8 %) 611,4 (52,9 %) 734,5 (57,8 %)
оьрсий 348,3 (49,0 %) 367,0 (34,5 %) 336,0 (29,1 %) 293,8 (23,1 %)
гӀалгӀай 48,3 (6,8 %) 113,7 (12,0 %) 134,7 (11,7 %) 163,8 (12,9 %)
эрмалой 13,2 (1,9 %) 14,5 (1,4 %) 14,6 (1,3 %) 14,8 (1,2 %)
украинаш, белорусаш 8,7 (1,9 %) 9,0 (1,2 %) 10,8 (1,0 %) 12,6 (1,0 %)
гӀумкий 5,7 (1,9 %) 7,0 (1,2 %) 7,8 (1,0 %) 8,6 (1,0 %)
жӀайхой, ашвадой 1,7 (1,9 %) 2,7 (1,2 %) 3,0 (1,0 %) 4,6 (1,0 %)
ногӀий 1,7 (1,9 %) 2,7 (1,2 %) 2,0 (1,0 %) 3,6 (1,0 %)
хӀирий 0,3 (1,9 %) 0,6 (1,2 %) 1,1 (1,0 %) 1,3 (1,0 %)
жуьгтий 13,7 (1,9 %) 12,7 (1,2 %) 12,0 (1,0 %) 1,0 (1,0 %)
гуьржий 1,2 (1,9 %) 2,6 (1,2 %) 2,0 (1,0 %) 0,5 (1,0 %)

Оьздангаллехь

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Куьйгаллехь Димаев Ӏела волу вокалан-инструменталан ансамблан «Замин» (оьрс. Время) репертуарехь йара эшар «Сан Нохч-ГӀалгӀайчоь»[27]:

Горы вековые, нивы золотые,
Милые раздольные края.
Гордые чинары, тучные отары,
Чечено-Ингушетия моя! (x2)
 
БӀов мехкдаьттийнаш, вайнахашан латтой,
Тешамаш Октябрийн сийналаш,
Дика кӀанташ Даймохк, гӀаьрвалаш турпалхаш
Вина сан Даймохк Нохч-ГӀалгӀайчоь! (x2)
 
Гхантий сий яхийла, белхий Ӏилмаш,
Дезала Советий доттагӀа,
Са садаккхан лаьтта, са къона республика —
Са къона йистан ГӀалгӀай а Нохчо! (x2)
 
Ленинское знамя, светится над нами,
Хорошеет горская земля,
К зорям коммунизма
Идёт моя отчизна
Чечено-Ингушетия моя! (x2)

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ 1 2 http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  2. ↑ 1 2 Всесоюзная перепись населения 1989 год. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 22 июнехь
  3. ↑ Краткая справка об административно-территориальных изменениях Ставропольского края за 1920—1992 года.
  4. ↑ Нохч-ГIалгIайн АССР меттахIотторан хьалхара гIулчаш
  5. ↑ Ермекбаев, 2009, с. 73—74.
  6. ↑ Музаев.
  7. ↑ Ахмадов, 2005, с. 793.
  8. ↑ Межиев.
  9. ↑ Ибаева.
  10. ↑ Висаитов, 1966, с. 71.
  11. ↑ Казаков, 1984, с. 130—131.
  12. ↑ Ахмадов, 2005, с. 793—794.
  13. ↑ Самойлов С. В. «Для охраны войсковых тылов и наведения там строжайшего порядка организовать…» Мероприятия органов государственного и военного управления по организации борьбы с бандитизмом на Северном Кавказе в годы Великой Отечественной войны. // Военно-исторический журнал. — 2013. — № 11. — С.26-30.
  14. ↑ Ахмадов, 2005, с. 823.
  15. ↑ Ахмадов, 2005, с. 771.
  16. ↑ 1 2 Всемирный исторический проект. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2010 шеран 3 декабрехь
  17. ↑ Административная карта Чечено-Ингушской АССР. М.: ГУГК, 1958 (Масштаб оригинала — в 1 см — 6 км)
  18. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 г. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2016 шеран 4 мартехь
  19. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 г. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 28 октябрехь
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 г. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 3 ноябрехь
  21. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 г. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 3 ноябрехь
  22. ↑ население чечни
  23. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения
  24. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения
  25. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения
  26. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения
  27. ↑ группа «Зама» - Моя Чечено-Ингушетия YouTube чохь

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Ахмадов Я. З., Хасмагомадов Э. Х. История Чечни в XIX-XX веках. — М.: «Пульс», 2005. — 996 с. — 1200 экз. — ISBN 5-93486-046-1.
  • Висаитов М. А. От Терека до Эльбы. Воспоминания бывшего командира гвардейского полка о боевом пути в годы Великой Отечественной войны. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1966. — 128 с.
  • Ермекбаев Ж. А. Чеченцы и ингуши в Казахстане. История и судьбы. — Алма-Ата: «Дайк-Пресс», 2009. — 508 с. — 1500 экз. — ISBN 978-601-7170-028.
  • Казаков А. И. (составитель). Город Грозный. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1984. — 190 с. — 15 000 экз.
  • Осмаев А. А. Волкодлаки. (Тайна гибели Верховного Совета Чечено-Ингушской Республики). — М.: МБА, 2017. — 124 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-9909839-3-9.
  • Богат А. В. Грозный и Чечено-Ингушетия в значках и почтовых изданиях. — Израиль: А. Г. студия плюс дизайн, 2016. — 168 с. — ISBN 978-965-555-874-6.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Нохч-ГӀалгӀайн_Автономин_Советийн_Социалистийн_Республика&oldid=12829076»