ШолгIа нохчийн тIом

ШолгӀа нохчийн тӀом
Коьрта конфликт: Нохчийн дов
331-гӀа гвардин парашютан-десантан полк Нохчийчура арайаккхара церемонехь В. В. Путин. Хан-ГӀала, 2000 шеран 20 мартехь.
Терахь	1999 шеран 7 августера— 2000 шеран 20 апрель кхаччалц (контрпартизанийн тӀом де-юре 2009 шеран 16 апрель кхаччалц)
Меттиг	ДегӀастан Нохчийчоьнан дозанера кӀошташ, Нохчийчоь, цул тӀехьа йерриг Къилбаседа Кавказ, ПанкӀисин Ӏин (Гуьржийчоь)
Бахьна	Нохчийчура ДегӀаста тӀемлой чубахкар; 1999 шеран сентябрехь Шури-ГӀалахь, Москохахь, Волгодонскехь нах беха цӀенош лелхийтар; Хьалхара тӀемал тӀаьхьа Нохчийчохь хьал талхар: ТӀемашна йукъара къоьлла, 1999 ш. Ваххьабизм йаржар. Нохчийчохь этнос цӀандарӀЭтнос цӀандар а, кхин а зуламаш ира алсамдовларан факташ, Нохчийчоьнан куьйгалхочун Масхадов Асланан республикехь хӀоьттина хьал шен Ӏуналлехь латто ницкъ цахилар.
ЖамӀ	Российн толам ; Банданшца дов лаьттира кхин а масех шарахь
Хийцамаш	Нохчийн махкан терго Российс меттахӀоттор, Къобалйанза НРИ
МостагӀий
Росси • ТӀН • ФСБ • ФПС (2003 шо кхаччалц) • ПС ФСБ (2003 шарахь дуьйна) • ЧГӀМ ·• ЧЭ •  Нохчийчоь (2000 шарахь дуьйна) •  ДегӀаста ·• Ополчени (1999 шеран 7 августера — 14 сентябрь кхаччалц)  НРИ (2007 шо кхаччалц) • ТӀН Кавказан фронт (2000—2007) Хьалха-Мартанан джамаӀат (1999—2006) (2007 шарахь дуьйна) ДжамаӀат Нохчийчоь (с 2007) ДегӀастин ваххьабисташ (1999 шеран 7 августера — 14 сентябрь кхаччалц): • ДегӀастин исламан шура • Къаьстина исламан махк (1999 шеран 28 августера — 12 сентябрь кхаччалц) Кхечу махкара тӀемлой: •  Джихад Ӏарбийн муджахидаш ГӀо лоцуш:  Аль-КъахӀид  Талибан (ОвхӀанан Исламан Эмират)
БӀаьччаш
Борис Ельцин Владимир Путин Дмитрий Медведев Баьччанаш ЦТ: Виктор Казанцев Геннадий Трошев Валерий Баранов Владимир Молтенской Эскарийн тобанийн баьччанаш: {{байракх}} кепана цхьаа вариант ца йевза ХӀДЭ. Владимир Шаманов Владимир Булгаков Мухридин Ашуров Нохчийчуьра российгахьа болу ницкъаш: Кадыров Ахьмад  † Кадыров Рамзан Кхин берш Герман Угрюмов  †  Росси Михаил Малофеев  † Александр Отраковский  † Михаил Рудченко  † Николай Гаридов  † Геннадий Шпигун  † Игорь Шифрин  † Павел Варфоломеев  † Станислав Коровинский  † Хьайдар Гаджиев † Масхадов Аслан  † Садулаев Ӏабдул-Хьалим  †  Кавказан эмират Умаров Докка Яндарбиев Зелимхан  † НРИ ТӀН баьччанаш Басаев Шамиль  † Гелаев Руслан  †  НРИ Исмаилов Асланбек  †  НРИ Арсанов Ваха  †  НРИ Арсаев Асланбек Ахмадов Рамзан  † Ахмадов Ризван  † Исрапилов Хьункар-Паша  † Радуев Салман  #  † Ахмадов Дауд  † Астамиров Ӏийса  † Абалаев Айдамар  † Бакуев Бауди  † Хачукаев Хизир Атгериев Турпал-Ӏела  #  † Дудаев Леча  † Абдулхаджиев Асламбек  † Мовсаев Абусупьян  † Бараев Ӏарби  † Абу Зарр Шишани  † Межидов Ӏабдул-Малик  НРИ Дукузов Аслан  † Читигов Ризван  † Авдорханов Ахьмад  †  НРИ Эскиев Лечи  † Закаев Ахьмад Кхин берш Исабаев Хьусайн  † Хожаев Далхан  † Мунаев Ӏийса  † Басаев Ширвани Умалатов Адам  † Халилов Раппани  † Багураев ТӀавус  † Цагараев Мохьмад  † Ахмадов Зеламха  † Эльмурзаев Сулейман  † Шишани Муслим Кхечу махкара тӀемлой: ХаттӀаб  † Абу аль-Валид  † Абу Хьафс аль-Урдани  † Абу Ӏумар  † Абу Дзайд  †
Массон ницкъаш
80 000 салтий (1999—2000), 4000 дегӀастара шайн лаамехь баьхкинарш (1999 август — сентябрь) = 30 000 тӀамало (1999), 22 000 тӀемало (2000), 500 - 800 жигара тӀемло (2009)
Белларш
Официалан хаамаш (1999—2009): 3536—3635 РФ ТӀН салтий 2364—2572 ЧГӀМ ЧЭ салтий 106 сотрудников ГРУ и ФСБ 1072 нохчийн а, дегӀастан а лоялисташ Берриш: 7217—7425 кхелхинарг. Официалан хаамаш (1999—2009): 14 113 вийна (1999—2002) 2186 вийна (2003—2009) Берриш: 16 299 вийна, 11 272 йийсар бинарш а, карабахнарш а.
Массо белларш
хьажа ШолгӀачу нохчийн тӀамехь белларш
Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

ШолгӀа нохчийн тӀом — 1999—2006 шерашкара Нохчийчоьнан махкахь а, Къилбаседа Кавказан дозанера регионашкахь хилла тӀом а, контртеррористийн болх а.

Болабелла 1999 шеран 7 августехь тӀемлой ДегӀаста чубахкарца. Нохчийчохь контртеррористийн операци (КТО) кхайкхийра цул тӀехь дукха хан йалале, 1999 шеран сентябрехь.

ТӀеман жигара фаза лаьттира 2000 шеран февралан чеккхене кхаччалц, чекхйелира федералан ницкъаш Нохчийчоьнан Шуьйтан кӀошт йаккхарца. Цул тӀаьхьа, оццу шеран апрелехь контртеррористийн операцин тӀеман дакъа чекхдаьлча, контртеррористийн ницкъаш йуханехьа тобанаш йира дуккху хенан талламан а, оперативан-лахаран белхаш бан. Контртеррористийн операцин куьйгалла дан бакъонаш тӀейехкинера хьалха Дуьхьалонан министраллин, 2001 шеран 22 январехь дуьйна — Российн ФСБ, ткъа 2003 шеран 1 сентябрехь дуьйна — Российн ЧГӀМ. Нохчийн Республикехь Российн Федерацин ницкъаллин структураша терго йан йолийча, Ӏедал дӀаделира меттигера нохчийн ницкъашка.

ШолгӀа нохчийн-оьрсийн тӀом официалан чекхбаьлла 2009 шеран 16 апрелехь буьйсан йуккъехь КТО раж дӀайаккхарца.

Къилбаседа Кавказехь терроризмца къовсам дӀабаьхьира 2009 шерера 2017 шо кхаччалц, оцу хенахь Российн ФСБ директора Бортников Александра дӀахьедарца, бандиташ чакххенца хӀаллак бира. Цуьнца цхьана тӀеххьара герзашца йолу тобанаш, Нохчийн Республикин Ӏедалан хаамца, хӀаллака йира 2021 шо долалуш. Цу тӀе, законашдахаран тӀегӀанехь шолгӀа нохчийн-оьрсий тӀом а, цул тӀаьхьа лаьттина Къилбаседа Кавказера терроризмца къовсам (2009—2017) а 1999 шеран августехь дуьйна Къилбаседа-Кавказан регионан махкара контртеррористийн операци санна; цуьнан чеккхе билгайаьккхина а йац.

Хьалхара истори

Хаси-Эвлал тӀехьара хьал

Дуьххьара нохчийн тӀом болуш 1996 шеран августехь тӀемалоша ДжихӀад операци йоьдуш схьайаьккхира Соьлжа-ГӀала, амма дукха хан йалале уьш цигахь дӀакъевлира федералан эскарша. Амма дӀабаханчу президентан харжамийн фонехь, нохчийн кампани Российн йукъараллехь йезаш ца хилар бахьана долуш, Российн куьйгалло сацам бира Нохчийчохь тӀеман гӀуллакхаш сихха сацорехь болх дӀаболо. Российн ницкъийн Цхьаьнатоьхначу тобанан (Г.Н. Трошевн, К.Б. Пуликовскийн, кхин а) буьйранчаллин а, Нохчийн Республикин ницкъийн а дуьхьалонан (Д. Г. Завгаевн) Ӏедалш, тӀемалой хӀаллакбар тӀедожош хилла хилар, тидаме ца оьцуш, оццу шеран 31 августехь президентан йуьззина бакъонаш йолу векал дӀахӀоттийра 1990 шарахь А. И. Лебедь, цуо Нохчийн Республика Ичкерин штабан хьаькамца А. А. Масхадовца куьг йаздира Хаси-Эвлан барт кӀелахь, цуьнан жамӀехь оьрсийн эскарш арадаьхна Нохчийчура, ткъа цуьнан статусан хаттар дӀатеттира 2001 шеран 31 декабрь кхаччалц. Ладаме тӀегӀанехь оцу берто Нохчийчоь ша кхиар, Российн Федерацин бакъонийн гуранахь доцуш тӀечӀагӀдора.

1997 шеран 27 январехь президентан харжамаш хилира Ичкерехь. Пачхьалкхан куьйгалхочун дарже 20 сов кандидат хьалхатеттинера, амма бакъболу къовсамхо лоруш вара кхо стаг: НРИ президентан декхарш кхочушдархо Яндарбиев Зеламха, НРИ-н эскаран инарлин штабан куьйгалхо Масхадов Аслан, аренан баьчча Басаев Шемал. Масхадовс шен Ӏалашо йозуш йоцу демократин дуьненан нохчийн пачхьалкх кхоллар йу аьлла дӀакхайкхийра. Цунна хетарехь, цу гӀуллакхана аьтто бан безаш бара Российца машаре, дика лулахойн йукъаметтигаш лелорца а, Малхбузенца вовшашна пайдехьа йолу зӀенаш чӀагӀйарца а. Басаевс а, Яндарбиевс а шайн позици дӀахӀоттийра радикалан исламисташ санна, шарӀан пачхьалкх кхолларан а, Оьрсийчоьнна генадовларан а агӀончаш санна. Масхадовс толам баьккхира харжамашкахь, кхаьжнаш тасарехь дакъалаьцначу харжамхойн 59% сов кхаьжнаш гулдеш. ШолгӀа меттиг (23,5%) йаьккхира Басаевс, НРИ Президентан декхарш кхочуш деш волу Яндарбиевс 10% кхаьжнаш дехира. Премьер-министран дарж дӀалаьцна Масхадов шена гонаха чӀагӀбан гӀоьртира шен хилла дуьхьалончаш. Цо хьалхара вице-премьеран дарже хӀоттийра Басаев Шемал а, Удугов Мовлади а. Яндарбиев Зелимхан реза ца хилла Масхадовн администрацица болх бан, дукха хан йалале оппозицех дӀакхетта. Иза йара йерриге а тӀемашна йукъарчу муьрехь нохчийн йукъаралла уггаре а чӀогӀа чӀагӀйелла мӀаьрго. Масхадовн онда политикин дуьхьалончаш бацара бохург санна, парламенто а гӀортор йора президентан могӀанна. Амма, цул тӀаьхьа хиллачу хиламаша ма-гайттара, Нохчийчоьнан президентана хьалха лаьттачу декхарийн барам а, чолхе хилар а цуьнан бакъдолчу таронашца догӀуш доцуш нисделира.

Хьалхара нохчийн тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа, де-факто шен йозуш ца хилар лардан аьтто баьллачу, амма юридически къобал ца хиллачу Нохчийн Республика Ичкерин экономикин хьал хала дара, бахархойн дахаран тӀегӀа дикка охьайоьжнера. ТӀемашна йукъара муьрехь нохчийн боцу бахархой буьззина бохург санна дӀабевлира. Дукхахболчу нохчийн, бохург санна, низамца догӀуш долу рицкъанан гӀирсаш бацара, дукха хьолахь тӀамо дохийначу цӀеношкахь бехаш бара. Цуьнца цхьаьна, дикка герз чекхделира ша-шех республика кхайкхийначу пачхьалкхан бахархойн карахь; зуламхойн тобанийн жигаралла алсамйелира. Дуккха а йарташкахь меттигера бахархойх дакъош кхолла долийра, цхьанна а муьтӀахь доцуш. Хьалха хиллачу тӀеман хьаькамаша шайн тобанаш кхолла йолийра, уьш рэкетца а, лайшца йохк-эцарца а, наркотикаш йохкарца а, ницкъбарца а, нах лечкъорца а дакъалоцуш йара. Къаьсттина, 1997-чу шеран ноябрехь Теркан кӀоштахь йийсаре лаьцна шайн ненан тезета веана Украинин ши вахархо; 1998-чу шарахь кест-кеста лечкъош, Къилбаседа Кавказан луларчу республикашка Нохчийчу дӀабуьгура туркойн гӀишлошйархой а, совдегарш а; 1998 шеран январехь БуритӀехь (Къилбаседа ХӀирийчоь) лачкъийра Францин вахархо, ВКъКх мухӀажаршца болх бечу Лакхарчу комиссаран векал Коштель Венсент. Нохчийчохь маьршаваьккхира иза 11 бутт баьлча. 1998-чу шарахь октябрь беттан 3-чу дийнахь Соьлж-ГӀалахь лачкъийна британин «Грейнджер Телеком» фирмин виъ белхахо (декабрь баттахь уьш къиза байира, кортош дехира). Кхуьуш йара къайлаха йолу мехкдаьттан промысел, харц ахчанан кехаташ дар а, даржор а. Республикин экономика меттахӀоттор а, кхечу мехкийн инвестицеш тӀеоза ца лора зуламаллин хаосанхьолехь.

ТӀемашна йукъарчу Нохчийчохь коьрта процесс, баккъалла а керлачу тӀамна тӀеӀаткъам бинарг, йара дов, цхьана агӀор, Масхадовн Ӏедална а, вукху агӀор, радикалан исламисташна а (вахӀабийш олуш болчарна а йукъахь). Цундела, Масхадов мехкан президент хаьржинчул тӀаьхьа сихонца иза бехкеван буьйлабелира иза Москохца барт беш хиларна. Нохчийчоьнан тӀом чекхбаьлла ца лорура вахӀабисташа, муьлххачу а минотехь тӀеман гӀулчаш йоло а, теракташ йан а кийча бара уьш. Дуккха а бевзаш болчу нохчийн аренан буьйранчаша (Радуев Салман, ХаттӀаб, Бараев Ӏарби) дӀахьедира, дуьхь-дуьхьал латаран чаккхенан Ӏалашо Оьрсийчоь регионера йуьззина арайаккхар а, Къилбаседа Кавказехь йозуш йоцу исламан пачхьалкх кхоллар а йу аьлла. ТӀемалой – Оьрсийчоьнан бусулба регионашкара кегийрхой Ӏамош лагерш кхоьллина Нохчийчохь. Арахьара кхуза бахкийтина бара минаш лелхийтара инструкторш а, бусулба динан хьехамчаш а. Нохчийчоьнан дахарехь доккха дакъа лаца буьйлабелира дуккха а Ӏаьрбийн волонтераш. Церан коьрта Ӏалашо яра Нохчийчоьнна луларчу оьрсийн регионашкара хьал дестабилизаци йар а, Къилбаседа Кавказан республикашка (уггар хьалха ДегӀаста, Кхарачойн-Чергазийчоь, ГӀебартойн-Балкхаройчоь) сепаратистийн ойланаш йаржор а.

Масхадов вахIабийш берта бало гӀертаро хьал талха бен ца дира. 1998 шеран мартехь тӀемаш хилира вахӀабийн дакъошна а, НРИ эскаршна а йукъахь Хьалха-Мартанан кӀоштахь; июнь баттахь Соьлжа-ГӀалахь тӀемаш хилира; июлехь Гуьмсехь радикалан гӀаттам хилира, иза охьатаIийра. Дуьненан йукъараллина хьалха нохчийн Ӏедалан сий дайа Ӏалашонца йеш йара провокацеш. Нохчийн Республика Ичкерин президент ша а дийна висира масийттазза вен гӀортарх, цунах жоьпалла Российн лерринчу сервисашна тӀедиллина. Гуьмсехь герзаца гӀаттам хиллачул тӀаьхьа Масхадовс вахIабизм низамехь йац аьлла дӀакхайкхийра, амма Нохчийчоьнан вице-президент Арсанов Ваха а, премьер-министр Басаев Шемал а вахIабийн агӀор дӀахӀиттира, Масхадов тешош, шен махкахь дов кӀарг ца да аьлла. Масхадов кхоьрура буьззина гражданийн тӀом хиларх а, 1994 шо чекхдолуш хиллачу сценарица хьал ирча хилахь, оьрсийн эскар тӀелатар хила тарлуш хиларх а. 1999 шеран февралехь радикалан исламисташна ледарло санна, Нохчийчоьнан Ӏедало йукъадаьккхира ШариаIатан закон, буьйлабелира нах байаран хелаш йаш адаман хьалха.

Хьал эрчадалар

1999 шеран март болалуш Соьлжа-ГIалин аэропортехь террористаша лачкъийра Российн ЧГIМ Нохчийчуьра йуьззина бакъонаш йолу векал милицин инарла-майор Шпигун Геннадий. Российн куьйгаллин иза тешалла дара, НРИ президента Масхадовс ша терроризмца къовсам латто таро йац. Федералан центро гӀулчаш йаьхна нохчийн бандашца къийсам чӀагӀбархьама: ерриг а Нохчийчоьнан периметрехь чӀагӀйира шешлардаран дакъош, къаьмнийн вовшахтоьхначу зуламашца къийсам латточу дакъойн коьрта оперативни эпсарш хьажийра Къилбаседа Кавказе, Ставрополан агIор хIиттийра масех ракетийн хIоттам «ТIадам-У», уьш лерина йара хьажийна тоха. Нохчийчоьнна экономикин блокада йира, цуо далийра, Россера догIу ахча цIеххьана кхачо.

Дозанийн низамаш чӀагӀдар бахьана долуш кхин а чолхечу даьлла Росси наркотикаш чуйахьа а, закъалтана нах лаца а. Мини заводашкахь арахоьцу бензин Нохчийчоьнал арахьа арадаккха аьтто боцуш хилира. Иштта жигара баьккхира Нохчийчохь тӀемалошна жигара ахча латточу нохчийн зуламан тобанашна дуьхьал латтош болу къийсам. 1999-чу шеран май-июль баттахь нохчийн-дегIастанан доза милитаризацин зоне дирзира. И бахьана долуш нохчийн аренан командирийн даьхни дикка лахделла, царна проблемаш хилла герз эцарца а, йалхошна ахча даларца а.

1999 шеран апрелехь Российн ЧГӀМ чоьхьарчу эскарийн коьрта баьчча хӀоттийра Овчинников Вячеслав, цуо аьттонца куьйгалла дира цхьа могӀа операцешна Дуьххьара нохчийн тӀом болучу хенахь. 1999-чу шеран май баттахь российн беркеманаша ракеташца тохар дира Теркан хи тӀехь ХаттӀабан тӀемалойн позицешна, бандиташ Нохчийчоьнан-ДегӀастин дозанехь чоьхьара эскарийн застава схьайаккха гӀортарна жоп луш. Цул тӀаьхьа чоьхьарчу гӀуллакхийн министраллин куьйгалхочо Рушайло Владимира дӀакхайкхийра йаккхий операцеш кечйеш.

Оцу йукъанна Басаев Шемал а, ХаттӀаб а коьртехь волу нохчийн бандаш йара ДегӀастин герзаца тӀелатар дан кечлуш. 1999 шеран апрелера август кхаччалц, ницкъ болуш разведка йеш, цара 30 сов дӀасалелар дира йеккъа цхьана Ставрополехь а, ДегӀатахь а, цуьнан жамӀехь масех бӀе эскархо а, ницкъаллин структурийн белхахой а, маьрша бахархой а вийра, чевнаш йира. Уггаре чӀогӀа федералан эскарийн тобанаш ГӀизларан а, Хаси-Эвлан а агӀонаш тӀехь гулйина хиларх кхеттачу тӀемалоша сацам бира ДегӀастин лаьмнашкахь долчу декъана тохарш дан. И агӀо хоржуш, бандаш дӀайоьлхура цигахь эскарш ца хиларх, уггаре а йоцачу хенахь ницкъаш чу кхача хала долчу метте дӀасабаржо аьтто хир бацара бохучух. Цул сов, 1998-чу шеран август баттахь дуьйна меттигерчу вахӀабийша Ӏуналла дечу ДегӀастарчу Къадаран зонера федералан ницкъийн тылна тӀелатар дан мегаш хиларх тешна бара тӀемалой.

Талламхоша билгала дахарца, Къилбаседа Кавказехь хьал эчадалар пайден дара дукхучарна. Уггаре хьалха исламан фундаменталисташна, уьш гӀертара шайн Ӏаткъам баржо дерриг дуьненахь, кхин а Ӏарбийн шайхашна а, ГӀажарийн айманан мехкийн финансийн олигархашна а, уьш лууш бацара Каспийн мехкдаьттагазан меттигаш лело йолорна реза бацара.

ТӀемлой ДегӀаста чубахар

Коьрта йаззам: ТӀемлой ДегӀаста чубахар

1999-чу шеран 7-чу августехь Нохчийчуьра ДегӀасте тӀемалойн массо а агӀор тӀелатар дира Басаев Шамилан а, Ӏаьрбийн аренан буьйранчин ХаттӀабан а йукъарчу куьйгаллица, Ӏалашо меттигера исламхошна гӀо лацар йара, цара кхайкхийнера шариӀатан урхалла ЦӀумадан кӀоштара йеа йуьртахь. ТӀемлойн тобанан хӀоъ бара кхечу махкара ялхой а, «Исламан дуьненайукъара машарбаран бригадин» тӀемлой, цуьнан уьйр йара «Аль-КъахӀидца». ДегӀастан бахархой шайн агӀор бовлу тӀемлойн план йуьйхира, дегӀастхоша чубаьхкинчу талорхошна къиза дуьхьло йира. Российн Ӏедало ичкерин куьйгаллин кховдийра федералан ницкъашца цхьаьна ДегӀастанахь операци йан исламхошна дуьхьала. Кхин а кховдийра «базанаш, ларманаш, садоӀу меттигаш законехь боцу тӀеман кхолламийн дӀайахар, царех дӀакъаьсташ йара нохчийн куьйгалла». Масхадов Аслана дешнашца дӀахаийтира ДегӀастана уьш бахарна ша реза ца хилр, амма царна дуьхьало ца йира.

Цхьана баттахь сов федералан ницкъаша тӀом бира тӀелеттачу тӀемалошца, иза чекхделира тӀемалой ДегӀастара йуха а Нохчийчу йухабовла безарца. Оццу деношкахь, 4–16 сентябрехь, цхьа могӀа теракташ йира Российн масех гӀалахь (Москохахь, Волгодонскехь, Шури-ГӀалахь) –дукхахйолчу гӀишлош лелхийтарна, жоьпалла нохчийн террорхошна тӀедиллина. Цул тӀаьхьа, шайн «ФСБ оьккхийта Росси» цӀе йолчу тептарехь, Российра эмиграце вахана хилла ФСБ-н эпсар Литвиненко Александр а, историк Юрий Фельштинский а вехаш волу АЦШ дӀахьош йолу Российн лерринчу сервисаша, керла политикин куьйгалхо схьакхачарна йукъараллин ойла кечйархьама аратеттина верси йу.

ТIеман операцин йуьхьиг Нохчийчохь

1999 шеран сентябран йуххьехь российн куьйгалло сацам бира Нохчийчохь тIемлой хIаллакбаран тIеман операци. 18 сентябрехь Нохчийчоьнан дозанаш къевлина дара российн эскарша.

Баьччалла

Къилбаседа Кавказехь контртеррористийн операци йаран Регионан оперативан штабан куьйгалла (2001—2006 шш.) Регионан оперативан штаб (РОШ) кхоьллина Российн Федерацин Президентан № 61 йолу Омарца 2001 шеран 22 январехь «Российн Федерацин Къилбаседа-Кавказан регионан махка тIаьхь терроризмца къовсам латторех лаьцна» цIе йолу.

• Герман Угрюмов (2001 шеран январь — май)
• Анатолий Ежков (2001 шеран июнь — 2003 шеран июль)
• Юрий Мальцев (2003 шеран июль — 2004 шеран сентябрь)
• Аркадий Еделев (2004 шеран сентябрь — 2006 шеран август)

Европин Кхеташонан реакци

2003 шеран февралехь Европин Кхеташонан адамийн бакъонашкахула комиссар Альваро Хиль-Роблес хилира Нохчийчохь, цо къамел дира Нохчийн Республикин Конституцино дов дӀадерзорех. Цуо чӀагӀдира Европин а, Евробертан а йукъара ойла пачхьалкхан дозанийн суверенитет ларйар хилар. Сепаратистийн ойланашца къийса йиш йу, амма маьршачу кепехь къийса мега. Цо дахаран бакъо элира адаман хьалхара а, коьрта а бакъо йу, ткъа йозуш ца хиларан ойла шолгӀачу рогӀера ду.

Белларш

Коьрта йаззам: ШолгIа нохчийн тIамехь адамаш дайар

Дуьхьалонан министраллин эскархойн эшамаш 2008 шеран сентябрь кхаччалц 3684 стаг вийна. Иштта хууш ду 2003 шеран август тӀекхачале чоьхьара эскаршкара 1055 эскархо велла хилар, ткъа 2002 шере кхаччалц ФСБ-н вийна 202 стаг^[4]. 2010-чу шеран апрелехь Российн чоьхьарчу гӀуллакхийн министро Нургалиев Рашид хаам бира, итт шарахь Нохчийчохь велла чоьхьарчу гӀуллакхийн урхаллийн 2178 белхахо^[5]. Цу кепара, вай лакхахь далош долу терахьаш цхьаьнатоьхча, Российн кхерамазаллин хьукматийн (дуьхьалонан министраллин, чоьхьарчу гӀуллакхийн министраллин, ФСБ-н) Нохчийчохь берриг а 6000 сов стаг вийна.

2010 шеран июнехь чоьхьарчу гӀуллакхийн министраллан чоьхьарчу эскарийн коьртачу буьйранчас Рогожкин Николайс дуьххьара дӀакхайкхийра официалан терахьаш, Нохчийчохь хиллачу хьалхарчу а, шолгӀачу а тӀемашкахь Российн чоьхьарчу эскарийн эшамийн. Цуьнан хаамашца, верриг а тӀом боьдуш вийна 2984 стаг, кхин а 9 эзар чевнаш йина^[6.

Федералан хаамашца, 2000 шеран 31 декабрехь тӀемалойн эшам бара 10 800 сов стаг^[16. 2002 шеран июлехь хаам бира 13 517 тӀемало вийна аьлла^[17. Кхечу хаамашца, 2001-гӀа шо долалуш хӀаллаквина 15 эзар сов тӀемало^[18.

Литературехь, кинохь, музыкехь

Жайнаш

• Трошев Геннадий Николаевич. «Чеченский рецидив. Записки командующего.» (2003) — воспоминания генерала Трошева Г. Н.
• Анисимов С. В. Дойти и рассказать (2004)
• Полина Жеребцова. Дневник Жеребцовой Полины. — М.: Детектив-Пресс, 2011. — 576 с. — ISBN 978-5-89935-101-3.
• Полина Жеребцова. Муравей в стеклянной банке. Чеченские дневники 1994-2004 гг.. — М.: АСТ, 2014. — 608 с. — ISBN 978-5-17-083653-6.
• Тонкая серебристая нить (рассказы), (2015) — сборник рассказов Полины Жеребцовой, в котором отражена жизнь мирных жителей в городе Грозном в период чеченских войн.
• Александр Карасёв. Чеченские рассказы. — М.: Литературная Россия, 2008. — 320 с. — ISBN 978-5-7809-0114-3.
• Александр Карасёв. Предатель. — У.: Вагант, 2011. — 256 с. — ISBN 978-5-9635-0344-7.
• Кузьмина, Светлана Ивановна. «Два года в аду. Документальная повесть»
• Манякин Л. В. Чеченские мотивы. /Рассказ/ Астана: ТОО «Мастер По», 2016. — 150 с. ISBN 978-601-301-745-7.
• Петров, Виктор Евгеньевич. «Два Кавказа Виктора Петрова»
• Константин Сазонов. Фома верующий (2015). — ISBN 978-5-447-41383-5. Роман о сложном возвращении человека в мирную жизнь после чеченской войны.
• Константин Семёнов. Грозненский роман (2009). Издавался также под названием «Нас предала Родина».

Фильмаш а, сериалаш а

• Веран ницкъ-3: «ЧогӀаллин доза» (2001; 4 сери)
• Боьрша стеган болх (2001; 8 сери)
• Спецназ (2002; 3 сери)
• ТӀом (2002)
• Кавказан рулетка (2002)
• Славянкин марш (2002)
• Марш-вадар (2003)
• Сий ду (2004; 4 сери)
• Господа эпсарш (2004; 8 сери)
• Долара лоьмар (2004)
• ДогӀанан кевнаш (2006; 4 сери)
• Дехьадовлар (2006)
• Дийна (2006)
• Йелла аре (2006)
• Александра (2007)
• Тутмакх (2008)
• Оьрсийн ижу (2008)
• Лахар (2014)
• ДӀаваккха сацам (2018)
• Кавказан тутмакх

Эшарш

ШолгӀа нохчийн тӀеман йаьхна эшарш:

• «Любэ» — «ТӀом чекхбаьлча» (2000), «Солдат» (2000), Давай за… (2002)
• Юрий Шевчук — Дым (2004), Звезда (2006)
• Игорь Растеряев — «Песня про Юру Прищепного» (2011)
• Сергей Тимошенко — «Нохчийчоь йогу»
• Сергей Тимошенко — «131 Майкопан бригадин иэсанна»
• 7Б — «Летим с войны»
• D-man 55 — «Грозный»
• Замша — «Сан Нохчийчоь»
• RADIO TAPOK — «Локхалла 776»

Хьажа иштта

• Къилбаседа Кавказехь кхелхина российн инарлийн исписка
• Контртеррористийн операци йен Нохчийн Республикин оперативан штаб
• Нохчийчохь российн авиацин дайна кеманийн исписка (1999 шарахь дуьйна)
• Тухчар эвлахь российн тӀемагӀуллакххой байар
• 2009 шерал тӀаьхьа Къилбаседа Кавказехь терроризмца дов латтор

Билгалдахарш

Комментареш

Хьосташ

Литература

• Трошев Г. Н. Моя война. Чеченский дневник окопного генерала. — М.: Вагриус, 2001. — 211 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-264-00657-1.
• Мяло К. Г. Россия и последние войны XX века (1989—2000). К истории падения сверхдержавы. — М.: Вече, 2002. — 480 с.
• Тренин Д. В. Время Юга: Россия в Чечне, Чечня в России (совместно с Алексеем Малашенко). Моск. Центр Карнеги. — М.: Гендальф, 2002.
• Осмаев А. Д. Общественно-политическая и повседневная жизнь Чеченской Республики в 1996—2005 гг.: автореферат диссертации … доктора исторических наук: 07.00.02. — ИИАЭ ДНЦ РАН. — Махачкала, 2010. — 54 с.
• Galeotti M. Russia’s Wars in Chechnya 1994—2009(ингалс.). — Oxford — New York: Osprey Publishing, 2014. — 96 p. — (Essential Histories, 78). — ISBN 978-1-78200-278-9.
• Усиков А. В., Спирин А. Н., Божедомов Б. А., Кикнадзе В. Г. Государственное и военное управление в ходе внутренних вооружённых конфликтов на северном Кавказе (конец ХХ — начало XXI века). Часть 2. Контртеррористические операции на Северном Кавказе в 1999—2006 гг. // Военно-исторический журнал. — 2012. — № 3. — С. 3-10.

Хьажоргаш

• Вторая чеченская война: Победа, которой не было (февраль 2000 — октябрь 2002)
• Министерство обороны Российской Федерации. Северо-Кавказский военный округ. Историческая справка (бил-боцу.). Официальный сайт Министерства обороны России. ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2007 шеран 22 мартехь
• Министерство обороны Российской Федерации. Федеральным силам в Чечне противостоят 22 тыс. боевиков. (бил-боцу.) Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 18 февралехь
• Секретарь Союза комитетов солдатских матерей России Валентина Мельникова. Комитет солдатских матерей утверждает, что во второй чеченской войне погибли 12 000 человек (бил-боцу.). Newsru.com (2003 шеран 8 август). ТӀекхочу дата: 2007 шеран 1 январь.
• Нарушение прав человека и норм гуманитарного права в ходе вооружённого конфликта в Чечне. Часть 3. Сентябрь–ноябрь 1999 года. Обстрелы и бомбардировки (бил-боцу.). Общество «Мемориал» (2002). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь.
• Политковская А. С. Накрытый рынок. «Контртеррористическая операция» начиналась с чудовищного преступления (бил-боцу.). Новая газета (2005 шеран 27 октябрь). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь.
• Сайт «Чечня.ру». Хроника штурма Грозного (1999-2000 гг.) (бил-боцу.) (2006 шеран 3 март). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 19 февралехь
• Юрий Щекочихин, заместитель председателя комитета по безопасности ГД РФ. Правда о гибели подмосковного ОМОНа (бил-боцу.). Новая газета (2001 шеран 26 март). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2013 шеран 24 октябрехь
• «Новый Регион – Пермь». Сегодня – пятая годовщина со дня гибели пермского отряда ОМОН (бил-боцу.). Новый регион (2005 шеран 29 март). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 29 февралехь
• Екатерина Минеева. Вчера стало известно, что взрыв в Аргуне в июле 2000 года - дело рук полевых командиров Хаттаба и Арби Бараева (бил-боцу.) (2002 шеран 18 июнь). ТӀекхочу дата: 2006 шеран 7 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2010 шеран 21 июлехь
• Валерий Киселёв. Нижегородцы на чеченской войне (бил-боцу.).
• Гусейнов В. А. Эволюция позиции Запада в чеченском кризисе // Независимая газета. — 2000.
• Кандидат военных наук Г. Ф. Кривошеев «Антитеррористическая операция на Северном Кавказе (август 1999—2000 г.)».
• Мониторинг событийно-информационной ситуации Второй чеченской войны.
• Авиация во Второй Чеченской Войне.
• Отлов и отстрел чеченских полевых командиров.
• Андрей Савельвев «Чёрная книга Чеченской войны (2000)».
• Контртеррористические операции в Ингушетии в 2003—2007 // РИА Новости, 25 января 2008.
• Дагестан: хроника террора (1996—2017 гг.) Архиван копи 2015 шеран 2 августехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ // Кавказский узел, 19.05.2017
• 20 лет спустя: главное о Второй чеченской войне // Кавказский узел, 01.10.2019
• Чечня: дорога к миру // Президент.рф.
• Владимир Виноградов. Как я поехал на войну в Чечню (видео).
• Дневник Жеребцовой Полины (видео).