Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом
Коьрта конфликт: ШолгӀа Дуьненан тӀом
Аьрру богӀам лакхара охьа: 1. Немцойн гӀашлой-салт боьду догуш долчу цӀенна уллехула Псковн уллерчу эвлахула (1941 июнь-июль). 2. ЗиС-3 йоккха тоьпан расчето мостагӀчун герз детта. Сталинград, 1942 шеран гурахь. 3. Советийн артиллеристаш Берлин гергахь. 1945 шеран апрель. Аьтту богӀам лакхара охьа: 1. Москохан шен лаамца тӀеме боьлхурш герз схьаоьцуш бу (1941 шеран аьхке). 2. Керчан кӀоштахь тӀом болучу хенахь санинструкторо чов дӀайоьхку. ГӀирма мукъайаккхар, 1944. 3. Москоххоша Толам базбечу хенахь ЦӀен майданахь. 1945 шо 9 май

Аьрру богӀам лакхара охьа:
1. Немцойн гӀашлой-салт боьду догуш долчу цӀенна
уллехула Псковн уллерчу эвлахула (1941 июнь-июль).
2. ЗиС-3 йоккха тоьпан расчето мостагӀчун
герз детта. Сталинград, 1942 шеран гурахь.
3. Советийн артиллеристаш Берлин гергахь.
1945 шеран апрель.
Аьтту богӀам лакхара охьа:
1. Москохан шен лаамца тӀеме боьлхурш герз схьаоьцуш бу
(1941 шеран аьхке). 2. Керчан кӀоштахь тӀом болучу хенахь
санинструкторо чов дӀайоьхку. ГӀирма мукъайаккхар, 1944.


3. Москоххоша Толам базбечу хенахь ЦӀен майданахь.
1945 шо 9 май
Терахь

1941 шеран 22 июнь —

1945 шеран 9 май
(3 шо, 10 бутт, 2 кӀира, 3 де)
Меттиг

Малхбален, Йуккъера,

Къилбаседа, Къилба Европа ;
Къилбаседа Шен Ӏапказан, Балтикин,
Ӏаьржа, Азов-хӀодийн акватори.
Бахьна
ЖамӀ ССРС Толам, Германис къамел доцуш
капитуляци йар
Хийцамаш
МостагӀий

«Семан» пачхьалкхашна гӀо лоцу пачхьалкхаш:

БӀаьччаш
Польша Леопольд Окулицкий
Массон ницкъаш

Берриш БАЦӀЭ кхайкхинарш 1941—1945: 34 476 700 стаг[6][7]

Берриш кхайкхинарш ВФ 1941—1945: 19 000 000 гергга стаг[7]

26 600 000[lower-alpha 15][8], царна йукъахь 8 668 400 тӀемлой
ЙухабогӀурбоцу иэшамаш — 11 444 100 стаг[7]

11 900 000[lower-alpha 16], царна йукъахь 5 076 700 тӀемлой[7][9]
Йуха ца богӀу эшам — 8 649 200 стаг (1,6 млн, йийсар бинарш 1945 шеран 9 майл тӀахьа. Ца хуу эшамаш Фольксштурман, полицин, коллаборационистийн)[7]

34 361 700 стаг
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом (1941 шеран 22 июнь — 1945 шеран 9 май[10]) — Советийн Социалистийн Республикийн Союзан маршонан тӀом Нацистийн Германин а, цуьнан европин бартахойн (фашистийн Итали, Мажаройчоь, Румыни, Словаки, Финлянди, Хорвати) дуьхьал. ШолгӀа дуьненан тӀеман (1939—1945 шерашкара) ладаме а, коьрта а дакъа[11][12]. Шен масштабашца хилла уггаре доккха а, цӀий Ӏано а тӀеман дов дуьненан исторехь[11][13][14][15].

Нацистийн Германин куьйгалло кечам бан болийра Советийн пачхьалкхана дуьхьал тӀом бан Францин капитуляци 1940 шарахь хиллачул тӀаьхьа. Немцойн буьйранчалло хӀоттийначу ССРС-на тӀелетаран планна «Барбаросса» цӀе тиллира. Иза тӀегӀоьртира Малхбуза Европехь зийна блицкриган стратегин («сихха тӀом»), цуьнца ойла йара ЦӀен Эскаран коьрта ницкъаш хӀаллакдар «цхьаьна йоцачу кампанехь». Цуьнца цхьаьна кечйеш йара «Инарлин план Ост», иза кхочуш йан йезара Советийн Союзан тӀехь толам баьккхинчул тӀаьхьа. «Ост» планаца йерриг йохойезаш йара советийн пачхьалкх, схьа а йаьна арайаха йезаш йара цуьнан ресурсаш а, бахамаш а малхбузе, мехкан «германизаци» йан йезара Уралера меттигера бахархойн доккхаха долу дакъа хӀаллакдарца а, нуьцкъала кхалхорца а[16].

ТӀе ца латарна барт а бохийна, 1941 шеран 22 июнехь нацистийн Германин а, цуьнан бартхойн эскарш тӀом ца хьебеш чубаьхкира ССРС махка[17][15].

ТӀеман хьалхара муьрехь (1941 шеран 22 июнь — 1942 шеран 18 ноябрь) Советийн пачхьалкхо баккхий адамийн эшамаш хилира, пачхьалкхан малхбузехь шуьйра мехкаш дойуш, ладаме ресурсех дӀа а йоккхуш. Амма ЦӀен Эскаро турпалаллин дуьхьало йар бахьана долуш немцойн «ткъес санна тӀом» бан лерина план талхийра, ткъа Москван тӀамехь Вермахтан тӀелетар сацийра. ТӀеман операцешкахь гулдина зеделларг а, тӀеман бух тӀехь экономика меттахӀотторо а бух кхоьллина ЦӀен Эскар дуьхьалонан операцешкара тӀелетаран операцешка дӀайахара.

ШолгӀачу муьрехь (1942 шеран ноябрь — 1943 шеран декабрь) советийн эскар стратегин тӀелетаре дӀадахара, Сталинградан а, Курскан а тӀамехь сацам боллуш толамаш баьхна, ССРС ладаме мехкаш мукъадаьхна, цуо билгалбаьккхира 1943 шеран Пачхьалкхан тӀеман Ӏаткъам а, Германи стратегин инициативех дӀайаьккхира.

ТӀеман кхоалгӀачу муьрехь (1944 шеран январь — 1945 шеран май), ССРС мохк буьззина мукъабаьккхинчул тӀаьхьа, ЦӀен эскаро кхиамца тӀелетаран операцеш йира Малхбален Европехь а, Балканехь а, эшийра вехтман коьрта ницкъаш. 1945 шеран бӀаста советийн эскарша Берлин схьайаьккхира, Германи къамел доцуш капитуляци йира.

ТӀом боьдуш Советийн Союз Гитлеран дуьхьала коалицица уггаре боккха иэшам бина Германин тӀеман ницкъашна а, цуьнан европин бартхойн, цуьнца цхьана царна иэшамбарехь коьрта роль ловзийна Европехь[18][19][20][21][22][23]. Кхаа шарахь (1941—1944) 90 % гергга массо а немцойн ницкъаш дӀахӀиттийра ССРС-на дуьхьал. 1944 шеран июнехь Гитлерна дуьхьал йолчу коалицин бертан ницкъаша Нормандин десант йинчул тӀаьхьа, массо а немцойн эскарийн кхоалгӀа декъах ши дакъа кхидӀа а дисира Малхбален фронтехь[24]. Советийн пачхьалкхо, толам баьккхинчу пачхьалкхашна йукъахь, бехктакхаман векалалла дира Нюрнберган трибуналехь, цо юридически мах хадийра Германино дӀаболийначу агрессиван тӀеман, нацистийн зуламхоша тӀеман зуламаш а, иштта адамаллина дуьхьал дина зуламаш а.

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамехь толам баккхарна ССРС Лакхара Кхеташонан омарца 9 май хӀоттийра дерригхалкъан деза де — Толаман де[25].

ЦІе

[нисйе | нисйе]

Дуьххьара Германица хиллачу тӀамца доьзна «даймехкан тӀом» боху дош лелийна къамелехь арахьарчу гӀуллакхийн халкъан комиссаро В. М. Молотовс радиохула немцой ССРС тӀелеттачу дийнахь - 1941-чу шеран 22-чу июнехь:

Шен хенахь Наполеонан Росси походехь вайн халкъан жоп делира даймехкан тІемца, Наполеон ийшира, шен чаккхене кхечира. Изза хир ду курваьллачу Гитлерца, цуо кхайкхийна керла поход вайн мехкан дуьхьала. Цен Эскаро а, дерриг вайн къомо а бийр бу толам бохьу даймехкан тІом вайн Даймохкан, сийнна, маршонна дуьхьа[26].

Духхьара «Сийлахь-Боккха Даймехкан тІом» дешнийн цхьаьнакхетар ССРСн Германица болчу тІеман йаздина «Бакъдерг» газетан йаззамехь 1941 шеран 23 а, 24 июнехь[27][28].

Сталинан халкъе вистхиларехь 1941 шеран 3 июлехь[29] эпитеташ «сийлахь» а, «даймехкан» а лелийра къаьстина[30]. Йуьхьанца цӀе ца кхетайора термин санна, ткъа цхьа газетан клише санна кхетайора, кхечу ишттачу дешнел: «сийлахь халкъан тӀом», «сийлахь даймехкан халкъан тӀом», «толам бохьу даймехкан тӀом». Российн историко Будницкий Олега билгалдаьккхина, «Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом» боху цӀе йаьлла аналогица 1812 шеран Даймехкан тӀемца[31]. Термин «Даймехкан тӀом» чӀагйира Даймехкан тӀеман орден йукъайаккхарца, иза кхоьллира ССРС лакхара Кхеташонан президиуман омарца 1942 шеран 20 майхь.

1914—1915 шерашкахь цӀе «Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом» наггахь лелабора официалан доцучу зорбанехь Дуьненан хьалхарчу тӀаманна[32].

Ингалсан маттахь йолчу историографехь Сийлахь-боккха Даймехкан тӀом олу «ШолгӀа дуьненан тӀеман малхбален фронт» (инг. Eastern Front of World War II) аьлла. Немцойн историографехь «Германийн-советийн тӀом» (нем. Deutsch-Sowjetischer Krieg), «Оьрсийн кампани» (нем. Russlandfeldzug) йа «Малхбален кампани» (нем. Ostfeldzug Ostfeldzug) боху терминаш лелайо.

ТӀеман-политикин хьал Европехь тӀом балале

[нисйе | нисйе]
Коьрта йаззам: ШолгӀа дуьненан тӀеман бахьнаш

1920-гӀа шерашкахь, Рапаллан бертан куьйгаш йаздарца дуьйна, ССРС доттагӀаллин йукъаметтигаш латтийра Веймаран Германица. Амма Германехь нацисташ Ӏедале бахкаро, коьртехь А. Гитлер 1933 шарахь советийн-немцойн йукъаметтигаш шелйира, хӀунда аьлча национал-социалистийн пропаганда йуьхьанца ира анткоммунистийн ориентаци йолуш йара. 1936 шарахь Нацистийн Германис а, милитаристийн Японис а йира Коминтернан дуьхьал пакт.

Оцу хиламаша Советийн пачхьалкх Малхбузерчу пачхьалкхашца гергарлоне хьажийра. Арахьарчу гӀуллакхийн халкъан комиссаро М. М. Литвиновс дӀахьедира Европехь вовшашна гӀо даран хьокъехь цхьатерра берташ бух тӀехь йолу коллективан кхерамзаллин система кхолларан. Цу инициативана дуьхьал йара Британин а, Германин а дипломати. ХӀетте а, 1935 шарахь ССРС аьтто белира Францица а, Чехословакица вовшашна гӀо даран барт а бан.

1938 шарахь Германино Судетан мохк шайн бу аьлла Чехословакиа дов хьедира. Йерриг Европехь тӀом хиларх кхоьруш, Францино а, Ингалса а йолийра синтембаран политика: Мюнхенехь барт бира, Германина бакъо йелира Судетан аннекси йан, кхечу Европин дозанаш лардеш хилча. Чехословаки гӀелйаларх пайда а оьцуш, Польша аннекси йира Тешинан Силезин. 1939-чу шарахь Германино барт бохийна, йерриг Чехословаки дӀалаьцна.

Советийн Ӏедал кхидӀа а гӀертара коллективан кхерамзаллин система кхолла а, вовшашна гӀо даран цхьаьна барт а, Ингалсца а, Францица а тӀеман конвенци йан а, Германин агӀор керла агресси ца хилийта. Цу Ӏалашонца кхаа агӀонан ингалсан-французийн-советийн дийцарш дӀадоладелира Москохахь 1939 шеран апрель–май баттахь.

Амма август беттан 12-чу дийнахь Москох кхаьчначу Ингалсан а, Францин а тӀеман мисси лаьттара шолгӀачу даржехь болчу нахах, церан барт бан бакъо йацара. Дагадовларш дӀахьош Советийн агӀоно кховдийра план, кхаа пачхьалкхан герзахойн ницкъаша Европина дуьхьал агресси йан тарлучу массо а хьолехь цхьаьна гӀуллакхаш дан дезаш хилар гойтуш. Цу хьокъехь дехар динчу Польшин Ӏедало реза ца хилира, нагахь санна немцойн тӀелатар хилахь, Советийн эскарш шен махкахула чекхдовла бакъо ло аьлла, йина предложени тӀе ца ийцира. Йоккха Британи а дуьхьал яра ССРС-ца муьлхха а барт бан. Британин премьер-министр Н. Чемберлена дӀахьедира, ша «советашца барт ца бан даржера дӀавер ву». И бахьана долуш, Малхбузера пачхьалкхаш бехке хилар бахьана долуш, дийцарш меттах ца девлла.

ТӀом чекхбаьллачул тӀехьа, 1947 шарахь, Францин премьер-министр хиллачу П. Рейнос аьлла: «Хьанца барт бан безаш бара вай? Къоман хьекъало, географино, историно, Гитлеран планаша вайна къеггина жоп делира оцу хаттарна. Гитлера шен дагахь хилар дӀакхайкхийча, Францица «хьесапаш дӀанисдан», цул тӀаьхьа Оьрсийчоь дӀасакъасто, цо, ала мегар ду, ша дӀатеттира вай пачхьалкхаш иштта барт бан? ХӀан-хӀа, тхуна кховдийна иза, амма оха йухатоьхна иза».

Цу кепара, ССРС а, Малхбузера пачхьалкхашна а йукъахь коллективан кхерамазаллин система кхолларан хьокъехь дийцарш дӀа ца делира 1939 шарахь, хила тарлучу агрессина дуьхьал ша цхьаъ йисарна кхоьруш, 1939 шеран 23 августехь СССР Германица куьг йаздира "Молотов-Риббентроп пакт тӀе". Цунна тӀетоьхна йара къайлаха протокол, цуьнца а догӀуш, ССРС а, Германи а барт бира Малхбален Европехь Ӏаткъаман сфераш йекъаран хьокъехь.

Кхин дӀа хиллачу хиламаша ма-гайттара, ССРС а, Германи а йукъахь агресси ца йарца бинчу барто доккхачу декъанна хьалххе билгалдаьккхира Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман толаман жамӀ. Нагахь санна ССРС-н кхин а ши шо ца хиллехь оцу бертаца гулйина агресси йухатоха кечам бан, Вермахтан сиха толам баккха йиш йара[33].

ШолгӀа дуьненан тӀом болабелча[нисйе | нисйе]

агресси ца лелоран деклараци хиллехь а, 1939 шеран 1 сентябрехь Германи Польшина тӀелетта. ШолгӀа Дуьненан тӀом дӀаболабелира. Польшин пачхьалкх йохаран фонехь Советан Ӏедало Польшин малхбален мехкашка эскарш чудаьхна, цигахь дехаш дара къаьмнаш украинхой а, белорусаш а. Малхбузера Украина хилира УССР, Малхбузера Беларусси — дакъа БССР, 1939 шеран 28 сенябрехь Германица дозанан барт бина.

Коллективан кхерамазаллин политика эшначу хьелашкахь ССРС лоьхура Германица тӀом ма-хуьллу тӀаьхьататта, оццу хенахь иза болабелча ша ларйан. 1939 шарахь советийн дипломатино хаддаза дийцарш дира Финляндин Ӏедалца, Карелин лаг тӀера финнийн латтанаш Советийн Карелин шозза даккхийчу мехкашца хийца гӀерташ. Иза оьшура ССРС-н къилбаседан доза Ленинградера «йухатоха». Финляндин Ӏедал цу хьокъехь дийцарш дӀадахьа реза ца хиллачул тӀаьхьа болабелира Советийн-Финляндин тӀом (1939—1940).

Иштта чӀагӀдина мехкан къилбера дозанаш а. 1940 шарахь ССРС Ӏедална тӀедиллина Румынис Бессараби а, Къилбаседа Буковина а йухайерзор, уьш хилла аннекси йина Румынино Граждански тӀом боьдуш арахьарчу пачхьалкхаша. Румыни шен лаамехь Бессараби а, Къилбаседа Буковина а СССР-на йукъайахийтира (уьш хилира Молдавийн ССР а, Украинийн ССР а).

Кхин а 1940 шарахь ССРС йукъа йаьхкира Балтикайистан пачхьалкхаш: Литва, Латви, Эстони.

Нацистийн Германис ССРС дуьхьала тӀеман кечам бар

[нисйе | нисйе]
Коьрта йаззам: Сийлах-Боккха Даймехкан тӀеман хьалхара истори § ТӀеман хьалхара истори. Германи

ССРС-ца тӀом бан сацам а, хинйолчу кампанин йукъара план а дӀакхайкхийра Гитлера 1940 шеран 31 июлехь лакхарчу тӀеман буьйранчаллица хиллачу цхьаьнакхетарехь, Германино Францина тӀехь толам баьккхинчул тӀаьхьа дукха хан йалале. ТӀелатар кечдарехь коьрта меттиг дӀалаьцна Вермахтан лаьттан эскарийн инарла штабо (ОКХ), коьртехь инарла-полковник Ф. Гальдер. Лаьттан ницкъийн Инарла штабца цхьаьна Германин герзан ницкъийн Лакхарчу буьйранчаллин (ОКВ) оперативни куьйгаллин штаб, коьртехь инарла Альфред Йодль, шена ма-дарра Гитлерера тӀедиллар кхаьчна[34].

«Барбароссин вариант» № 21 йолу директива[нисйе | нисйе]

Коьрта йаззам: План «Барбаросса» (кечам)

1940 шеран 18 декабрехь Гитлера куьг йаздира вермахтан Лакхарчу командованин No 21 директивана, цунна йелира «Барбароссин вариант» кодийн цӀе, иза хилира ССРС-на дуьхьал тӀамехь коьрта нисдаран документ. Немцойн герзахойн ницкъашна тӀедиллина дара «цхьана йоцачу кампанехь Советийн Оьрсийчоь эшор», цу Ӏалашонца лерина йара Европехь оккупацин функциш кхочушйеш берш боцурш массо а лаьттан ницкъаш лело, ткъа иштта гергарчу хьесапехь хӀаваан эскаран кхаа декъах ши дакъа а, хӀордан флотан жима дакъа а. Сихха операцеш а йеш, танкийн клинаш кӀорггера а, сиха а хьалха а йохуш, немцойн эскар дезаш дара ССРС къилбаседехьара декъехь лаьтта советийн эскарш хӀаллакдан а, тӀамна кийча долу дакъош мехкан чоьхьарчу декъе йуха ца дахийта а. Цул тӀаьхьа, сиха мостагӀчунна тӀаьхьа а хӀиттина, немцойн эскарш кхача дезаш дара советийн авиацино КхоалгӀачу рейхана рейдаш йан аьтто боцучу могӀанна тӀе. Кампанин чаккхенан Ӏалашо йара Архангельск - Ийдал - Аштаркхне могӀанна тӀе кхачар, цигахь, оьшуш хилча, немцойн хӀаваан эскаршна «Уралехь йолчу советийн промышленни центрашна тӀеӀаткъам бан» хьелаш кхуллуш[34].

1941-чу шеран январь беттан 31-чу дийнахь лаьттан эскарийн коьрта буьйранча инарла-фельдмудир В. фон Браухича куьг йаздира ОКХ № 050/41 директивана стратегин концентраци а, вермахт дӀахӀоттор а хьокъехь, цуо кхоьллина а, билгалйаьхна а йара ССРС-на дуьхьал тӀеман хьесапаш, билгалйаьхна йолу No 21 директивехь, билгалдаьхна массо а эскаран тобанашна, эскаршна а, танкийн тобанашна а лерина билггал долу декхарш стратегите дӀахӀотторан кӀоргене кхачаран Ӏалашонца: Днепран а, Малхбузера Двинин а малхбузехь ЦӀен эскарш хӀаллакдар[34].

Оперативан-стратегин план хӀоттор[нисйе | нисйе]

Германин куьйгалла дӀадолийра йерриг а фронтан могӀанехь советийн эскарш эшо дезаш хилар. Планехь хиллачу боккхачу «дозанан тӀом» бахьана долуш, ССРС-н 30-40 резерван дивизи бен кхин хӀума ца дисина хила дезаш дара. И Ӏалашо кхочушйан йезаш йара йерриге а фронтехула тӀелетарца. Коьрта операцин могӀанаш санна къобалйира Москохан а, Киеван а агӀонаш. Царна гӀо дира эскаран тобано «Йукъ» (48 дивизи гулйина йара 500 км фронтехь) а, эскаран тобано «Къилба» а (40 немцойн дивизи а, маьӀне бертахойн ницкъаш а гулбелла бара 1250 км фронтехь). Эскаран тоба «Къилбаседа» (290 км фронтехь 29 дивизи) декхар дара эскаран тобанан «Йукъ» къилбаседан фланг чӀагӀйар, Балтика схьайаккхар а, финийн эскаршца зӀе латтор а. Хьалхарчу стратегин эшелонан дивизин йерриг барам, финийн а, мажаройн а, румынийн а эскарш тидаме эцча, 157 дивизи йара, царех 17 танкан а, 13 моторан а, 18 бригада а[35].

БархӀалгӀачу дийнахь немцойн эскарш кхача дезаш дара Каунас - Барановичи - Львов - Могилев-Подольски могӀанна тӀе. ТӀеман ткъолгӀа дийнахь цара мохк схьабаккха безаш бара, Днепр (Киев къилбехьа йолчу кӀошта кхаччалц — Мозырь — Рогачев — Орша — Витебск — Велики Луки — къилбехьа Пярну асане кхача безара.

Цул тӀаьхьа ткъа дийнахь соцунгӀа хилира, цу йукъахь лерина йара дакъош йуха вовшахтоха а, эскаршна садаӀийта а, керла сурсаташ латторан база кечйан а. ТӀеман шовзткъалгӀачу дийнахь дӀадоло дезаш дара тӀелетаран шолгӀа мур. Шен курсехь иза схьайаккха лерина йара Москох а, Ленинград а, Донбасс а[35].

«Барбаросса» операцин цӀеххьина хилар[нисйе | нисйе]

Коьрта йаззам: «Барбаросса» операци
Хьажа иштта: Сийлахь-Боккха Даймехан тӀом § «Барбаросса» дӀакъовла операци

ССРС дуьхьал тӀеман план хӀотторан йуьхьанца дуьйна германин тӀеман-политикин куьйгаллин а, вермахтан баьччалин ладаме меттиг дӀалоцура харц хаамийн а, стратегин а, оперативан маскировкин хеттарша[34], церан Ӏалашо йара ССРС-ан куьйгалла тилор Германи Советийн Союзан тӀелатаран хан бигалйаккха. Коьрта барамаш харц хаамаш барна советийн куьйгаллин дӀахьора Гитлеран куьйгаллица, наггахь цуо ша дакъа лоцуш[36].

Политикин кхачонехь харц хаамийн гӀуллакхаш гайта дезаш дара Гитлеран советийн-немцойн агресси ца йарца бинчу бартана тӀехь хилар, советийн куьйгалла тешийта дезаш дара Германин ССРС-на дуьхьал мехкан инкарлонаш йац аьлла, лакхарчу тӀегӀанехь советийн-немцойн зӀенаш чӀагӀйан йезаш йара тайп-тайпана дуьненайукъара хаттарш дийцаре дан, цуо кхуллу советийн векалийн Ӏаткъаман йукъаметтигаш лелор. Доккха маьӀна дара Европехь антифашистийн пачхьалкхийн блок ца кхолларна[36].

ТӀамна кечам бан дика хьелаш кхолларца Гитлера шен агрессиван планаш дӀакъевлира дипломатин барамашца, уьш лерина бара советийн куьйгаллина советийн-немцойн йукъаметтигаш кхиаран дуьстича лакхара тӀегӀанехь хилар гайта. И «дика-лулахойн» йукъаметтигаш гайтаран фонехь дӀадоладелира немцойн эскарш жим-жима малхбузера малхбалехьа дӀасадаржор, хинболчу тӀеман театр муьрашца кечйар. Герз а, тӀеман гӀирс а, кхин долу тӀеман сурсаташ а арахецар алсамдалар а, ткъа иштта кхин а мобилизацин барамаш кхочушбар а кхетийра Йоккха Британина дуьхьал тӀом бан безаш хиларца[36]. Аьттонца агрессин кечам къайлабаккхаран операцино йира вермахтан цӀеххьаналла а, стратегин инициатива тӀеман хьалхарчу муьрехь.

ССРСца йукъаметтигийн нацистийн планаш[нисйе | нисйе]

Коьрта йаззамаш: Инарлин план Ост, План «Ольденбург», Мацаллин план

1930-гӀа шерашкахь дуьйна фашистийн Германехь, Польшица а, СССР-ца а тӀамна кечам беш, СС рейхсфюрера Гиммле Генриха куьйгалла а деш, цуо хӀотто йолийра олуш йолу Инарлин план «Ост». И план йара нацистийн расийн теорин бух тӀаьхь, «Малхбалехь дахаран меттиг» шорйан йезаш хиларан кхетамца а. Цо доьзна дара дӀалаьцначу территорешкара 75-85% бахархой нуьцкъала махкахбахар, цул тӀаьхьа оцу латтанашна тӀе немцойн къаьмнаш дӀатардар. План 30 шарахь кхочушйан йезаш йара, ССРС толам баьккхинчул тӀаьхьа сихонца дӀайоло йезаш йара.

Нацистийн планашна йуккъехь дара оьрсийн халкъаца лелочу политикех лаьцна «тидамаш». 1942 шеран 27 апрелехь Малхбален министраллан расин-политикин декъан куьйгалхочо хӀоттийначу «Ост инарлин планан тидамбарш а, предложениш а» тӀехь Э.Ветцела, къаьсттина, аьлла: «Вай дуьйцург йеккъа цхьана Москвахь шен центр йолу пачхьалкх эшор дац; и историн Ӏалашо кхочушйар цкъа а хир дацара проблема йуьуьззина дӀаяккхар бохург, политикин регионаш шайн урхаллин меженашца, царех хӀоранна а ша-ша къоман кхиар хилийтархьама... Горькийн инарла комиссариатера оьрсичунна синхаам бан беза, ша цхьана кепара Тулан инарла комиссариатера оьрсийх къаьсташ ву боху синхаам». «Заметки» тӀехь иштта билгалдаьккхина: «Мехале ду, Оьрсийчоьнан латтанаш тӀехь бахархой, доккхачу декъанна, хьалхалерачу, ахевропан тайпанан адамех лаьтташ хилар». Церан дешар некъан билгалонаш дагахь Ӏаморца а, 25 кхаччалц дукхадаларан таблица Ӏаморца а, шайн фамилина куьйгаш яздан Ӏаморца а дозаделла хила деза аьлла хетара.

Инарла план Ост йоцург, ССРС-ца тӀом болабалале, Барбароссан планан гурашкахь хӀоттийра Ольденбурган план — ССРС схьадаьхна латтанаш лелоран экономикин план. Планан автор вара рейхсмудир Герман Геринг. 1941 шеран 29 апрелехь къобалйинчу Ольденбурган плано билгалдаьккхира Советийн пачхьалкхан дӀалаьцначу мехкашкахь дерриг а сурсатийн резерваш а, йаккхий промышленни предприятеш а схьайахар а, КхоалгӀачу рейхан гӀуллакхе дӀахӀиттор а. ССРС Европин декъан мохк экономикин децентрализаци йан лерина йара, Германин аграрни а, сурсатийн а тӀетохар дан.

ССРС махкан экономикин эксплуатацин гуран чохь болх бархьама кхоьллира штаб «Ольденбург». Штабан куьйгалла деш хиллачу рейхсмудира Геринга, йаздира: «Малхбалехь со талораш дан воллу, эвсаре талораш дан. Малхбалехь немцошна оьшуш йерг сихха схьа а йаьккхина Германи схьакхачо йеза».

ДӀалаьцначу мехкашкахь кхача гулбар вовшахтоха кхоьллина къаьстина комисси, коьртехь вара империн кхачанан а, йуьртабахаман а министраллин пачхьалкхан секретарь Бакке Герберт. Цунна тӀедиллина дара немцойн герзахойн ницкъашна кхача латтор, йерриг а ССРС ресурсийн чоьтах. Йуьртабахаман регионашкара бисина берриг кхача Германе дӀакхачо безаш бара, цуьнца лахйира ССРС-н промышленни центрийн «сов бахархойн терахь», иза кхочура 20-30 млн стаге («мацаллин план», иштта «Бакке план»).

ССРС-ца йоьзна йолу йерриге а планаш къайлехь латтош йара. 1941 шеран 16 июлехь Малхбален регионаш йухаметтахӀитторан хьокъехь хиллачу конференцехь къамел деш, Гитлера элира: «Вай зорбане йаха ца йеза вешан бакъйолу Ӏалашонаш, амма вайна ма-дарра хаа деза вайна лууш дерг. Вай гайта деза, вай тӀаьххьара дӀахӀоттам кечбеш ду аьлла, амма оцу гӀуллакхо новкъарло йийр йац вайна оьшу гӀулчаш йаха - махкахбахар, тоьпаш тохар - ткъа вай и гӀуллакхаш дийр ду».

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом

[нисйе | нисйе]
Советийн марка тоьхна тӀеман-пропагандин поштан карточка, 1941 шеран декабрь. Открыткин тӀаьхь диллина лайнах дуьзна солтийн кешнаш жӀарашца, немцойн касканашца царна тӀаьхь йоза ду: «Lebensraum im Osten»)

Оьрсийн а, Малхбузера а историкаша тайп-тайпана мах хадорехь ССРС-н ШолгӀачу Дуьненан тӀамехь хиллачу ролех лаьцна, уьш реза бу, Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀом чекхбелира Советийн пачхьалкхан буьззина тӀеман-политикин а, экономикин а, идеологин а толамца, хьалххе билгалдаьккхина дерриг Дуьненан шолгӀа тӀеман жамӀаш. ТӀеман коьрта дика жамӀ дара нацистийн Германи эшор а, дӀалаьцна латтанаш а, Европин пачхьалкхаш а нацизмах мукъайахар а[37][38][39][40][41].

Советийн Союзан мехкан хийцамаш[нисйе | нисйе]

1944 шеран октябрехь Тувахой Халкъан Республикехь референдуман жамӀашца, иза шен лаамца РСФСР йукъайеира Тувахойн автономин область (1961 шарахь цунах йина Тувахойн АССР) йолуш.

1944 шеран сентябрехь машарен барт бира Финляндица, цуьнца ССРС дехьайолура Петсамо кӀошт (Печенгин кӀошт Мурманскан область), иза бахьнехь Советийн Союзан йукъара доза хилла Норвегица.

Бертахошца бинчу берташа ССРС бакъонаш чӀагӀйира Сийлахь-боккха Даймехкан тӀом болалуш аннекси йинчу Балтикин а, Малхбузера Украинин а, Малхбузера Белоруссин а, Бессарабин а, Къилбаседа Буковинан а мехкашна.

1945 шеран Потсдаман конференцин сацамца немцойн провинцин Малхбален Прусси къилбаседа дакъа, цуьнан коьрта шахьарца Кенигсберг цхьаьна, дӀаделира ССРС (хилира Калининградан область РСФСР). Клайпеда йуха а цхьаьнакхетна Литван ССР.

1945 шеран июнехь барт бина Чехословакица ССРС-н дӀалуш Карпаташна бухара Русь (цунах хилира Украинин ССР Карпаташна дехьара область).

Адамаш дайар[нисйе | нисйе]

Коьрта йаззам: Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман иэшамаш
Советийн салтичо нана йийна бер дузош ду. 1943 шеран 1 октябрехь

Официалан версица, 1993 шарахь гӀарайаьккхина[42], ССРС йухадерза йиш йоцу тӀеман эшамаш хилира 11 444 100 стаг: кхелхина тӀемагӀуллакхой — 8 668 400 стаг (6 818 300 салти кхелхина тӀемехь, госпиталашкахь, кхечу хиламашкахь, ткъа 1 850 100 стаг йуха ца веира йийсарера), оккупацин зонера гражданийн бахархойн иэшамаш — 13 684 700 стаг (царех: хууш байина — 7 420 400 стаг, Германехь ницкъала белхаш дойтуш кхелхина — 2 164 300 стаг, мацалла, цамгарех, медицинан гӀо ца хиларна велла — 4 100 000 стаг)[43].

Оцу тептарехь дац фронтан кӀошташкахь а, блокада йинчу а, гоне лаьцначу а гӀаланашкахь дуьхьал йолчу агӀонаша тӀеман акцешкахь маьршачу нахана дина даккхий, амма хьесап дан хала долу эшамаш. Иштта, Ленинградан блокадехь 658 эзар стаг велира. Сталинград бомбанаш йеттачу хенахь - 40 эзар сов стаг. Севастополна, Одессина, Керчан, Новороссийскан, Смоленскан, Тулин, Харьковн, Минскан, Мурманскан бумбанаш йетташ кхелхина иттаннаш эзаршкахь стаг[44]. Гитлеран мацаллин планца, дезара 30 млн стаг ССРС оккупаци йина мехкашкахь вита везара дааран сурсаташ доцуш, йаккхий гӀаланашкахь муххале а[45].

2015 шарахь Российн Федерацин тӀеман министралло зорбане баьхна хӀара хаамаш: йухаметтахӀитто йиш йоцу тӀеман эшамаш - 12 миллион гергга стаг', ССРС-н берриг адамийн эшамаш - тӀеман белхахой а, маьрша бахархой а 26,6 млн стаг.[43]. ССРС бахархой (цу йукъахь бераш дар охьадалар а) охьабаьлла тӀеман шерашкахь 42 млн ст.

РФ ТӀН комиссис мах хадорца[46] Советийн-немцойн фронтехь тӀом бечу Вермахтан, СС эскарийн, Германин кхин йолчу тӀеман кхолламийн меттахӀитто йиш йоцу эшамаш бара 7,181,100 стаг. Йукъара демографин иэшамаш Германин, Мажаройчоьнан, Италин, Румынин, Финляндин а, Словакин а хилира 11,9 млн стаг[44].

ССРС а, Семан мехкийн а тӀеман ницкъийн йухабоьрзур боцу иэшам малхбузен фронтехь — 11 444 100 а, 8 649 200 а стаг[47] хӀоранна. ЙухабогӀур боцу иэшаман йукъаметтиг 1,3:1 бу[47]. Йухарбоьрзур боцу иэшамашна йукъатуьйхира йийсарера цӀа ца бирзина салтий: тӀом болуш цхьатерра болу тӀемайийсархой (4 559 000 советийн салтий а, 4 376 300 немцойн салтий) советийн йийсарера даймахка цӀа бирзина 90,4 % йа 3 956 300 салтий, немцойн йийсарера — 45,2 % йа 2 059 000 салтий[44].

Материалан зие[нисйе | нисйе]

Дуьххьал дӀа зие кхаьчна ССРС берриг къоман бахаман кхоалгӀа дакъа[48]. ТӀом болчу хенахь 1710 советски гӀала, 70 эзар сов йуьрт а, кӀотар а, 32 эзар гергга завод а, фабрика а, 84 эзар ишкол а, йуккъера корматаллин а, лакхарчу дешаран а меттигаш, 65 эзар километр цӀерпоштнекъаш, 16 эзар гергга цӀерпошташ; 428 эзар цӀерпоштнекъийн вагонаш йохийна, 36,8 миллион гектар лелош долу латтанаш хӀаллакдина, 267 эзар йуьртабахаман техника йохийна, иттаннаш миллионаш хьакхарчий, уьстагӀий, гезарий, зӀакарадаьхний, даьхний дайина[49].

Цул сов, дӀалаьцначу мехкашкахь лаьттачу оьздангаллин хӀолламашна инзаре доккха, наггахь меттахӀотталур доцу зенаш дина. 1 миллион 177 эзар оьздангаллин хӀоллам хӀаллакбина йа Германе дӀабаьхьина, шайна йукъахь: 427 музей талораш дина; 1670 килс, 44 эзар оьздангаллин цӀа а, библиотека а йохийна; 564 эзар сов исбаьхьаллин кхоллам байна. Уггаре а гӀарадаьлла нацистийн исбаьхьаллин къоланаш даран гӀуллакх ду Янтарь чоь, иза дӀайаьхьина Екатеринин гӀаланера Паччахьан Йуьрта 1941 шеран октябрехь.

ТӀеман маьршадахаран амал[нисйе | нисйе]

Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман маьршадаханан амал гора хӀокханна йукъахь[50]:

  • Советан халкъо сацам боллуш дакъа лаьцна немцойн нацизм хӀаллакйарехь, иза дуьненайукъара адамашна кхерам болуш йара;
  • Советан халкъо шен бакъо ларйира маьрша, ша-шех тоам беш кхиа;
  • ЦӀен Эскаран ССРС махкана арахьа тӀеман гӀуллакхаша гӀо дира Европин пачхьалкхаш фашизмах мукъайаха а, миллионашкахь адамийн дахарш кӀелхьардаха а;
  • Толаман жамӀаш — Ялта-Потсдаман система а, Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхоллам а — бохург дара адамалла дуьненайукъара йукъаметтигаш нисйаран универсалан гӀирс санна тӀеман абсолютизацих паргӀатйалар.

Фашизмах къаьмнаш мукъадахаран Ӏалашо тӀом болабелчхьана хӀоттайора ладамечех. Иштта ша радио чохь къамел деш 1941 шеран 3 июлехь Иосиф Сталина кхайкхийна[51][52]:

Фашистийн зуламхошна дуьхьал дерриг а пачхьалкхехь дӀахьочу хӀокху Даймехкан тӀеман Ӏалашо вайн махкана тӀехула кхозуш болу кхерам дӀабаьккхина ца Ӏаш, немцойн фашизман Ӏуьрг кӀел доггах дог лозуш долчу Европерчу массо а къаьмнашна гӀо дар а йу. ХӀокху маршонан тӀамехь вай цхьалха хир дац. <...> Вайн Даймехкан маршонехьа беш болу тӀом цхьаьнакхетар бу Европерчу а, Ӏамеркерчу а къаьмнаша шайн йозуш ца хиларехьа, демократин маршонехьа латточу къийсамца. Иза хир йу лай хиларна а, Гитлеран фашистийн эскарша лолла даран кхерамна а дуьхьал маршонехьа лаьттачу къаьмнийн цхьаьнакхетна фронт.

Кхин дӀа и Ӏалашо ма-йарра билгалйаьккхира Пачхьалкхан дуьхьалонан комитето шен сацамашкахь, кхин а Коьрта баьччаллин директивашкахь а, омрашкахь а[51].

Нюрнберган трибунало тӀеман зуламаш дарна бехкевина 19 стаг (царех 12 вен, 3 велла дӀаваллалц набахтехь йаккха), шайна йукъахь пропагандисташ а болуш, йемал йира нацизм а, фашизм а дуьненайукъарчу тӀегӀанехь феноменаш санна. Дуьне нацизман кхерамах паргӀатдаккхар хилира XX бӀешеран коьрта тӀеман-политикин хилам[50].

ССРС а, гитлеран дуьхьал йолу коалици а

[нисйе | нисйе]
Коьрта йаззамаш: Гитлеран дуьхьал йолу коалици а, Ленд-лиз

1941 шеран 22 июнехь Йоккха Британин премьер-министро Уинстон Черчилль кхайкхийна:

Российн болу кхерам, — и кхерам бу тхуна а, Цхьаьнатоьхна Штаташна а, шен цӀа лардеш волчу хӀора оьрсийчунна санна, — иза маьрша адамийн а, маьрша къаьмнийн а гӀуллакх ду дуьненан массо маьӀӀехь…

12 июлехь ССРС барт бира Йоккхачу Британица Германица тӀамехь цхьаьна гӀуллакхаш дан. 18 июлехь цу кепара барт бира Чехословакин махкахдаьккхинчу Ӏедалца, ткъа 30 июлехь Полшин махкахдаьккхинчу Ӏедалца (Сикорски-Майскин барт)

14 августехь махкахдаьккхинчу Полшин Ӏедалца барт бира ССРС-хь Польшин бахархойн эскар кхолларан хьокъехь, иза советаша йийсаре лаьцна Польшин 1939 шарахь ЦӀен Эскар тӀелеттачу хенахь гражданех, махкахбаьхна йа чубоьхкина гражданех (12 августехь царна амнистин указ арахийцира).

«Оьрсий. И стаг — хьан доттагӀ. Иза хьан маршонна тӀом беш ву», АЦШ плакат, 1942

1941 шеран 24 сентябрехь ССРС дӀакхийтира Атлантикин хартех, цхьадолчу хаттаршкахь шен къаьсттина ойла йовзуьйтуш. 1941 шеран 29 сентябрера 1 октябре кхаччалц Москохахь хилира ССРС а, АЦШ а, Йоккха Британин а векалийн цхьаьнакхетар, иза чекхделира вовшашна дӀакхачорна тӀехь кредит-арендаӀпротоколан куьйгаш йаздарца[53][54]. Дуьххьарлера ингалсан арктикин колонна «Дервиш» ССРС тӀеман гӀирсашца кхаьчна Архангельске хӀокхул хьалха а, 1941 шеран 31 августехь. ССРС къилба маршрутехула тӀеман кира латтадархьама 1941 шеран августехь советийн а, британин а эскарш Иран чу дигира[55][56].

Паччахьан хӀаваан эскаран 151-гӀа тӀеман флигель кхаьчна Ваенге Мурманскан гергахь 1941 шеран сентябран йуьххьехь, даьхьира тӀелетарш 1941 шеран октябрь йуккъе кхаччалц, цу хенахь ингалсан кеманаш дӀаделира ССРС.

«Оха цкъа а ца ларара, ленд-лизца долу вайн гӀо коьрта фактор советийн толаман Гитлеран тӀехь Малхбален фронтехь. Цуьнга кхечира турпаллица а, цӀийнца а оьрсийн эскаран»

Пачхьалкхан секретара Э. Стеттиниуса билгалдоккхура: «Оцу гӀоьнна оьрсаша хӀинцале мах белла, иза буста а ц ало долларашкахь йа тоннашкахь. Иза миллионаш нацистийн салтий бу, байина йа йийсаре лаьцна, нацистийн танканаш, тӀема аренехь эчиг лом хилла, йаккхий тоьпаш а, йаккхий машенаш а, дӀакхийсина йухабовлачу германин эскарша»[57].

Ленд-лизца рицкъ латторан жигаралла: 1941 шеран гуьйре-Ӏа — 0,5 % тӀеман муьрехь йерриг ССРС чухоамах, 1941—1942 шерашкахь — 7 %, уггаре дукха хилира 1944 - 1945 шерашкахь[58]

Верриг а, официалан америкин хаамашца, 1945 шеран сентябрь чекхболуш, «Ленд-Лиз» программица АЦШ-ра ССРС хьажийра: 14 795 кема, 7 056 танк, 8 218 зенитан топ, 131 600 пулемет; Йоккха Британера (1944 шеран 30 апрель кхаччалц) — 3384 кема а, 4292 танк а; Канадера - 1188 танк. Герз доцург, машенаш, тракторш, мотоциклаш, кеманаш, паровозаш, цӀерпоштнекъан вагонаш, юург, кхин долу сурсаташ дӀахьажош хилла АЦШ-ра ленд-лизца. Амма цхьайолу Арктикин колоннашӀтранспортан колоннаш хӀаллакйира немцойн хӀордан флото (Kriegsmarine)[59].

Монголино доккха гӀо дира ССРС-на, 500 эзар гергга говр йелира (ЦӀен эскарехь ерриг говрийн терахьах 20%), 30 эзар говр меттигерчу бахархоша хьажийра, ткъа монголийн жижиг (500 эзар тонна), тӀаргӀа, йоца кетарш, кхин сурсаташ[60].

1944 шарахь июнехь—сентябрехь йира Германин объекташна советийн-америкин бумбанаш йетта операци челночни боламца америкин кеманаш лелаш кхаа гӀалахула Ингалс — Итали — Полтава.

Билгалдахарш

[нисйе | нисйе]

Комментареш[нисйе | нисйе]

  1. ↑ Хьажа иштта Тува ШолгӀа дуьненан тӀамехь.
  2. ↑ Советский Союз начал формировать части в РККА из поляков в 1943 году, которые впоследствии пройдут всю Великую Отечественную войну и даже будут участвовать во взятии Берлина, также из просоветских партий Польши был сформирован Польский комитет национального освобождения.
  3. ↑ См. также Народно-освободительная война Югославии.
  4. ↑ См. также Авиаполк «Нормандия — Неман».
  5. ↑ Из румынских военнопленных ещё до официального перехода Румынии на сторону Антигитлеровской коалиции было создано несколько дивизий в составе РККА (см. 1-гӀа румынская шен лаамийн гӀашлойн дивизи имени Т. Владимиреску, 2-гӀа румынская шен лаамийн гӀашлойн дивизи «Хория, Клошка ши Кришан»).
  6. ↑ Также вели боевые действия против Армии Крайовой, НВС, УПА, Полесской сечи, «Лесных братьев».
  7. ↑ Также вели боевые действия против Югославской армии на родине.
  8. ↑ Также вели боевые действия против НОАЮ, советских войск.
  9. ↑ Также вели боевые действия против Легалитети.
  10. ↑ Также вели боевые действия против НОАА.
  11. ↑ 1 2 Также вели боевые действия против советских партизан/войск, Гвардии/Армии Людовой, УПА, Полесской сечи, литовских «Лесных братьев».
  12. ↑ Также вели боевые действия против Армии Крайовой, НВС, УПА.
  13. ↑ Включая формирования иностранных добровольцев из стран, официально не объявлявших войну ССРС:
    • Испани Айсина дивизи, Айсина легион (Испани 1941–1944)
    • Хорвати Хорватийн легион (Хорват 1941–1943)
    • Дани СС «Данмарк»Корпус (Дани 1941–1943)
    • Норвеги Норвегин легион СС (Норвеги 1941–1943)
    • Бельги Фламандин легион СС, СС «Лангемарк» бригада, С «Лангемарк» дивизи, бригада СС «Валлони», СС «Валлони» дивизи (Бельги 1941–1945)
    • Нидерландаш СС «Нидерландаш» легион, СС «Недерланд» бригада, СС «Недерланд» дивизи (Нидерландаш 1942–1945)
    кхин а
  14. ↑ Отправка добровольческой «Голубой дивизии» на Восточный фронт и заправка немецких подводных лодок в испанских портах.
  15. ↑ В общее число (26,6 млн) безвозвратных людских потерь ССРС также включены и коллаборационисты.
  16. ↑ Общие демографические потери Германии и её союзников Европехь за всю Вторую мировую войну

Хьосташ[нисйе | нисйе]

  1. ↑ Марина В. В. Словакия в войне против ССРС. 1941—1945 годы // Новая и новейшая история, 2011, № 4 (июль-август) — С. 35—53.
  2. ↑ Мировые войны XX века: в 4 кн. Кн. 3. Вторая мировая война: исторический очерк / Институт всеобщей истории РАН; сост. А. П. Жилин; отв. ред. В. К. Шацилло. — М.: Наука, 2005. — С. 261. — ISBN 5-02-034955-0
  3. ↑ Чернышёва О. В. Швеция в годы Второй мировой войны. — М., 1980. — С. 94.
  4. ↑ Dahlberg, Hans. I Sverige under 2:a världskriget (швед.). — Stockholm: Bonnier fakta, 1983. — ISBN 91-34-50308-0.
  5. ↑ Oleg Beyda. ‘Wehrmacht Eastern Tours’: Bulgarian Officers on the German-Soviet Front, 1941–1942 // The Journal of Slavic Military Studies. — 2020-01-02. — Т. 33, вып. 1. — С. 136–161. — ISSN 1351-8046. — DOI:10.1080/13518046.2020.1723237.
  6. ↑ Великая Отечественная война 1941–1945 годов. — М.: Кучково поле, 2012. — Т. 2. — 1008 с. — ISBN 978-5-9950-0236-9.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Кривошеев, Россия и ССРС в войнах XX века
  8. ↑ Кривошеев и др., 2010, с. 376—377.
  9. ↑ Арнтц Г. Людские потери ШолгӀа дуьненан тӀамехь. — М., 1957.
  10. ↑ В России на законодательном уровне установлена также оговорка, продлевающая войну до 11 мая для участников Пражской операции.
  11. ↑ 1 2 The Oxford Companion to World War II, 1995, p. 434.
  12. ↑ "Великая Отечественная война 1941–1945". Большая российская энциклопедия. ТӀекхачаран де: 2025 ш. 02 апрелехь.
  13. ↑ Collins et al., 1990, p. 149.
  14. ↑ Stahel, 2009, p. 1.
  15. ↑ 1 2 Kirchubel, 2013, p. 13.
  16. ↑ Военный энциклопедический словарь. — М.: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», издательство «Рипол классик», 2002.
  17. ↑ Bergström, 2007, pp. 11.
  18. ↑ История Второй мировой войны 1939—1945 / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — в 12 т. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33—34.
  19. ↑ Макс Хейстингс. Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939—1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — ISBN 978-5-91671-352-7. — «ингалсан-Ӏамерикан эскаршка хӀаллак дан ца делла Гитлеран эскарш, цара уьш аратеттина дӀалаьцначу махкара, ЦӀен эскар 1945 шо кхаччалц йуьсура, 1941 шарахь дуйна санна, нацизм хӀаллакйаран коьрта инструмент»
  20. ↑ Bellamy, Chris. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. — Macmillan, 2007. — С. xix. — ISBN 978-0-375-41086-4. — «That conflict, which ended sixty years before this book’s completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War»
  21. ↑ Bourke, 2001, p. 162.
  22. ↑ Dobbs, Tucker, 2005, pp. 407.
  23. ↑ Kirchubel, 2013, p. 15.
  24. ↑ Barber, Harrison, 2006, pp. 224—225.
  25. ↑ Указ Президиума Верховного Совета ССРС от 08.05.1945 "Об объявлении 9 мая Праздником Победы" (с изменениями и дополнениями) | ГАРАНТ. base.garant.ru. ТӀекхочу дата: 2025 шеран 9 апрель.
  26. ↑ Выступление по радио заместителя председателя СНК и наркома иностранных дел ССРС В. М. Молотова. 22 июня 1941 г. : [арх. 8 августехь 2021] // Известия Советов депутатов трудящихся ССРС : газ. — 1941. — № 147 (7523) (24 июнехь). — С. 1.
  27. ↑ Душенко К. Словарь современных цитат Архиван копи 2018 шеран 2 июлехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  28. ↑ Газетные публикации 24 июня 1941 года. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 18 сентябрь. Архивйина 2012 шеран 31 мартехь
  29. ↑ И. В. Сталин, Выступление по радио 3 июля 1941 года Архиван копи 2017 шеран 15 апрелехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ.
  30. ↑ «великая война», «отечественная война», но не «великая отечественная война»
  31. ↑ 1812-1941: Миф Отечественной войны. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 16 август. Архивйина 2015 шеран 24 сентябрехь
  32. ↑ См., например, «Солдатские военные песни Великой Отечественной войны 1914—1915 г.г.». Собрал В. КРЫЛОВ. Харбин, 1915; Храбрейший герой Великой Отечественной войны, первый георгиевский кавалер, славный казак Тихого Дона Кузьма Крючков и 12-летний мальчик герой георгиевский кавалер Андрюша Мироненко. Москва, тип. П. В. Бельцова, 1914
  33. ↑ А. И. Вдовин. ССРС. История великой державы. История великой державы. 1922—1991: Москва : Проспект, 2018.
  34. ↑ 1 2 3 4 Подробности разработки плана «Барбаросса» / Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 23 май. Кху чуьра архивйина оригиналан 2016 шеран 23 майхь
  35. ↑ 1 2 Р. А. Исмаилов. Операция «Барбаросса» — кризис мировой войны. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 23 май. Архивйина 2016 шеран 17 сентябрехь
  36. ↑ 1 2 3 Лота В. И. Статья «Операция прикрытия „Барбароссы“» на сайте МО РФ. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 24 май. Архивйина 2020 шеран 29 сентябрехь
  37. ↑ Дружба О. Великая Отечественная война в историческом сознании советского и постсоветского обществ, Автореферат диссертации, Ростов на Дону, 2000. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 5 февраль. Архивйина 2018 шеран 20 майхь
  38. ↑ Самсоненко Г. Отечественная и немецкая историография о роли СССР в победе над Германией в годы Второй Мировой войны 1941—1945 гг., Автореферат диссертации, Санкт-Петербург, 2002. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 7 февраль. Архивйина 2019 шеран 3 апрелехь
  39. ↑ Самосват Д. Куршев А. Уроки Второй Мировой войны и основные направления её фальсификации, научно-популярный журнал «Ориентир», № 6, 2011. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 5 февраль. Архивйина 2019 шеран 7 февралехь
  40. ↑ Правдюк Д. Роль США во Второй Мировой войне, История США: материалы к курсу. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 5 февраль. Архивйина 2020 шеран 12 январехь
  41. ↑ Воробьёва Л. Фальсификация истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: современные процессы и тенденции// международная научно-практическая конференция «Великая Победа и современность», Тирасполь, 23-25 апреля, 2010 г. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 5 февраль. Архивйина 2019 шеран 7 февралехь
  42. ↑ В 1993 году после снятия государственной тайны со многих документов, группой исследователей под руководством консультанта Военно-мемориального центра ВС РФ Григория Кривошеева было проведено большое статистическое исследование по потерям в вооружённых силах России и ССРС в войнах XX века
  43. ↑ 1 2 Минобороны уточнило потери ССРС в Великой Отечественной войне. Интерфакс. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 20 январь. Архивйина 2018 шеран 21 майхь
  44. ↑ 1 2 3 Россия и ССРС в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование Архивйина 2010-07-22 — Wayback Machine
  45. ↑ Cormac Ó Gráda. The famines of WWII (инг.). CEPR (2019 шеран 2 сентябрь). ТӀекхочу дата: 2022 шеран 27 декабрь.
  46. ↑ Группой Кривошеева на основе анализа статистических данных штаба Германии за период с 22 июня 1941 по 31 января 1945 года, а также учётных документов Инарлаьного штаба Красной Армии о числе военнопленных, захваченных советскими войсками за этот период
  47. ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху pr тIетовжаран йоза йаздина дац
  48. ↑ Борисов Н. С., Левандовский А. А., Щетинов Ю. А. Глава 28. ССРС в годы Великой Отечественной войны: боевые действия, советский тыл, внешняя политика // Ключ к истории Отечества: Пособие для абитуриентов. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — С. 156. — 192 с. — 40 000 экз. — ISBN 5211026829. — ISBN 9785211026827. Архиван копи 2022 шеран 20 июнехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  49. ↑ Вознесенский Н. Военная экономика ССРС в период Отечественной войны. — М.: Госполитиздат, 1948.
  50. ↑ 1 2 Великая Отечественная война 1941—1945 годов. В 12 т. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 12. Итоги и уроки войны. — С. 19—24. — ISBN 978-5-9950-0539-1.
  51. ↑ 1 2 Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 т. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 12. Итоги и уроки войны. — С. 44. — ISBN 978-5-9950-0539-1.
  52. ↑ Сталин И. В. О Великой Отечественной войне Советского Союза. — Изд. 5-е. — М.: Военное издательство министерства вооружённых сил Союза ССР, 1950. — С. 16.
  53. ↑ Архивированная копия. ТӀекхочу дата: 2008 шеран 23 март. Архивйина 2008 шеран 11 майхь
  54. ↑ Экономический фронт: как поставки по ленд-лизу помогли Красной Армии, РИА Новости, 11 июня, 2017. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 9 февраль. Архивйина 2019 шеран 9 февралехь
  55. ↑ Чаплыгин А. Значение ленд-лиза для ССРС, общественно-политический журнал «Историк». ТӀекхочу дата: 2022 шеран 14 июнь. Архивйина 2021 шеран 9 августехь
  56. ↑ Магомедханов В. М. Ленд-лиз: Иранский коридор в ССРС и курдский вопрос Архиван копи 2019 шеран 9 февралехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ // Современные проблемы науки и образования. — 2015. — № 1-1.
  57. ↑ Stettinius E. Lend-Lease: Weapon for Victory. N. Y., 1944. P. 228—229.
  58. ↑ Военно-экономическое сотрудничество союзников по антигитлеровской коалиции, Энциклопедия Великой Отечественной войны Архиван копи 2018 шеран 23 ноябрехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ, Том 19, & 8, с. 601.
  59. ↑ Ленд-лиз / Н. Ф. Азясский // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2011. — С. 227—228. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.
  60. ↑ Бурт В. Монгольский «ленд-лиз»: Верным и надёжным союзником СССР во Второй мировой войне была Монголия Архиван копи 2019 шеран 9 февралехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ // «Столетие»: информационно-аналитическое издание. — 2018. — 22 июня.

Литература

[нисйе | нисйе]
  • Великая Отечественная без грифа секретности. Книга потерь / Г. Ф. Кривошеев (руков.), В. М. Андроников, П. Д. Буриков, В. В. Гуркин; под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева, А. В. Кирилина. — М.: Вече, 2010. — 384 с. — ISBN 978-5-9533-4695-5.
  • Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 томах. — Изд. доп. и испр. — М.: Кучково поле, 2015.
  • Ильинский И. М. Великая Победа: наследие и наследники. — Знание. Понимание. Умение. — 2005. — С. 5—18.
  • Фролов М. И. Великая Отечественная война 1941—1945 гг. в немецкой историографии. — СПб.: ЛГУ им. А. С. Пушкина, 2008. — 132 с.
  • Каратуев М. И., Фролов М. И. 1939—1945: Взгляд из России и Германии. — СПб.: СРП «Павел» ВОГ, 2006. — 388 с. — 500 экз. — ISBN 5-903097-02-2.
  • Barber J., Harrison M. Patriotic War, 1941—1945(ингалс.) // The Cambridge History of Russia: in 3 Vol / Ed. by R. G. Suny. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — Vol. 3: The Twentieth Century. — P. 217—242. — ISBN 978-0-521-81144-6.
  • Bergström C. Barbarossa: The Air Battle July-December 1941(ингалс.). — L.: Chervron / Ian Allan, 2007. — 144 p. — ISBN 978-1-85780-270-2.
  • James Lawton Collins Jr., Hardesty V., Glantz D. M., Donnelly C. N., Ziemke E. F. Fighting the Great Patriotic War // Transformation in Russian and Soviet military history: proceedings of the Twelfth Military History Symposium, United States Air Force Academy, 1—3 October 1986 / Ed. by C. W. Reddel. — Washington, D.C.: USAFA, Office of Air Force History, 1990. — P. 147—276. — ISBN 0-912799-57-9.
  • Dick C. J. From Defeat to Victory: The Eastern Front, Summer 1944(ингалс.) / Forew. by D. M. Glantz. — Lawrence, Kansas: Университетское издательство Канзаса, 2016. — xiii, 354 p. — (Modern War Studies. Decisive and Indecisive Military Operations, Vol. 2). — ISBN 978-0-7006-2296-2.
  • Dobbs C. M., Tucker S. C. Eastern Front // World War II: A Student Encyclopedia [5 volumes](ингалс.) / Ed. S. C. Tucker, P. M. Roberts; Assist. Ed. Кингсид, Коул, M. Muir, P. M. Roberts, Забеки, Дэвид; Forew. by Миллетт, Аллан. — Santa Barbara, Calif. — …: ABC-CLIO, 2005. — Vol. 4. — P. 401—407. — ISBN 1-85109-858-5.
  • Eastern Front // The Concise Encyclopedia of World War II [2 volumes](ингалс.) / C. J. Nolan. — Santa Barbara, Calif. — …: Greenwood Publishing Group, ABC-CLIO, 2010. — P. 333—334. — (Greenwood Encyclopedias of Modern World Wars). — ISBN 978-0-313-36527-0.
  • Митчем, Сэмюэл. The German Defeat in the East, 1944—45(ингалс.). — Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 2007. — v, 296 p. — (The Stackpole Military History Series). — ISBN 978-0-8117-3371-7.
  • German-Soviet War // The Oxford Companion to World War II(ингалс.) / Ed. by Дир, Айан; Cons. Ed. Фут, Майкл (историк). — Oxford — New York — …: Oxford University Press, 1995. — P. 434—451. — ISBN 0-19-866225-4.
  • Germany and the Second World War: 10 Vol.(ингалс.) = Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg(нем.)(ингалс.). — Oxford: Oxford University Press, 1990—2018.
  • Gilbert M. The Second World War: A Complete History. — RosettaBooks, 2014. — 856 p. — ISBN 978-0-7953-3729-1.
de:William L. O’Neill. World War II: A Student Companion(ингалс.) / Gen. Ed. W. H. Chafe. — Oxford — New York: Oxford University Press, 1999. — 384 с. — (Oxford Student Companions to American History). — ISBN 978-0-19-510800-2.
  • Kirchubel R. Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia(ингалс.). — Oxford: Osprey Publishing, 2013. — 400 p. — ISBN 978-1-78200-408-0. — ISBN 978-1-4728-0471-6 (E-pub). — ISBN 978-1-4728-0470-9 (PDF).
  • Stahel D. Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East(ингалс.) / Ed. by H. Strachan, G. Wawro. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2009. — xvi, 483 p. — (Cambridge Military Histories). — ISBN 978-0-521-76847-4.
  • Harrison M. World War II(ингалс.) // Encyclopedia of Russian History / Ed.-in-Chief J. R. Millar. — New York: Macmillan Reference USA, 2004. — P. 1683—1692. — ISBN 0-02-865907-4.

Хьажоргаш

[нисйе | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Сийлахь-Боккха_Даймехкан_тӀом&oldid=14308076»