Нохчий

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Нохчий
Нохчий
Нохчийн божарий ловзаргахь, 1880-гӀа шераш. (Сурт даьккхина Джордж Кеннана)
Шен цӀе Нохчий
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла 2 млн

 Росси: 1 431 360 (2010)[1]

 Туркойчоь: 102 000[3]
 Кхазакхстан: 35 000[4]
 Франци: 29 000[5]
 Австри: 24 000[6]
 Бельги: 17 000[7]
 Германи: 12 000[8]
 Гуьржийчоь: 10 100[9]
 Ӏиракъ: 10 000[10]
 Шема: 6200[11]
 Азербайджан: 5000[12]
 Мисар: 5000[13]
 Урдан: 3200[14]
 Украина: 2700[15]
 ГӀиргӀазойчоь: 2000[16]
 Узбекистан: 1500[17]
 Туркмени: 800[18]

 АЦШ: 379 (2003)[19]
Хаам
Мотт Нохчийн
Дин Ислам
Йукъабоьду Нахские народы
Гергара къаьмнаш гІалгІай, бацой
Схьабалар Урарту, Хуриташ
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Но́хчий, шираллехь Нахчий (гІарайаьлла экзоэтноним — Чеченцаш, шираллехь Зурзукаш а, КистІой а) — Къилбаседа Кавказан къам, нохчий бехаш бу Къилбаседа Кавказехь, дукхахберш Нохчийчохь. Кхин ДагIестанан Хаси-Эвлан, Ӏовхойн, Казбековн, Бабаюртан, Кизилюртан, ГӀизларан кӀошташкахь[20], ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан а Малхабекан кӀошташкахь[21], Гуьржийчоьнан Ахметан муниципалитетехь[22]. Берриге нохчий — 2 000 000 нах[23]. Антропологица дуьстича, Кавкасионан тайпанан, Европиодхойн расин йукъадог1ш йукъ дох ду нохчи къам.

Бехаш болу мохк

Российн регеонашкара нохчийн дакъа (бахархой ларар 2010)

ХӀинца йолу хана къаьсттина дукхахболу нохчий Ӏаш бу Российн Федерацехь, ма-дарра аьлча — Нохчийн республикехь. Нохчийн къоман исторехь масийттаза хилла дӀасакхалхар.

Кавказан тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа 1865-чу шарахь 5 000 нохчийн доьзал[24] Хункар-махка кхелхира, оцу кхалхарах олу мухаджиралла. Таханлерачу дийнахь Туркойчохь, Шемехь а, Урданехь а йолу нохчийн диаспор йу оцу хенахь кхелхинчу нохчийн мухӀажирийн тӀаьхье[25].

1944 шаран февралехь ах миллион сов нохчий даиман Ӏаш хиллачу Даймахкера арабехира Йуккъерчу Азе. 1957 шаран 9 январехь нохчашна цӀа бахка бакъо йелира, амма цхьаберш Кхазакхстанехь а, ГӀиргӀазойчохь а бисира.

Дуьххьара а, шолгӀа а тӀом бахьнехь дуккха а нохчий Малхбузен Европе а, Туркойчу а, Ӏаьрбийн пачхьалкхашка а бахара. Иштта Российн Федерацин регионашкахь йолу диаспорш алсам йевлира.

Хьалха нохчийн хӀусамаш Ӏаьндари уллора лаьмнашкара Каспий-хӀорда тӀе кхаччалц йаьржина йара, амма цара гребенски а, донан а гӀазакхийн даьхний, говраш дӀалохкуш (лечкъайеш) дукха зулам дарна, 1718 шарахь царна тӀе масех эзар донан гӀазакхийн бӀо бахийтира, цара церан латта дасдира, дукха нах а байъира. Ткъа биснарш йуха а лаьмнашкахь хӀусамаш йина 1722 шарахь Российн куьйга кӀела баьхкира. Царна тӀехь куьйгалла до цхьаболу къаноша, Персех боьзна а боцуш, хьалха Шамхалах боьзна хилла болу. Цундела пайда оцу латта тӀиера лахьабора Шамхала, амма иза кӀезга бара, кӀеззиг уьстагӀий а, кхин даьхний а, и бахьана долуш пачхьалкхана оцу лаьттах цхьа а пайда ца хуьлу. ХӀинца церан бахам даьхнийлелор бу, мотт гӀезалойн буьйцу, бусулба динехь бу суннийн охлара[26][27].

1840-чу шарахь Пуллос иштта дийцира нохчий Ӏаш болу мехкан дозанаш:

« Кавказан аьрру фланган куьйгалхон керахь лоруш ду коьрта дукъан лаьмнийн а, Ӏаьндийн ГӀойхин а, ГӀой хина а, Каспий-хӀордан а, Теркан а, Ӏасс хина а, Даут-Мартанан а йуккъера латтанаш. Оцу меттиган коьрта бахархой бу нохчий, массо Кавказан къаьмнийн йукъара уггаре нуьцкъала, аьрха майра къам; Уьш лоруш бу 100 эзар са. ...[28]
 »

ЦӀе

Этимологи

Кхечу къаьмнаша нохчех шайн маттахь цIе йоккху, масала оьрсаша «чеченцы» олу, амма иза гIебартоша олуш долу «шашан» тӀера схьадогӀуш ду. Цхьадолучу хьостанашкахь билгала ма даккхара, «чеченцы» алар Чечан тӀера схьадаьлла (Грозненски кIоштара йурт)[29].

Нохчийн Iилманчаша оьрсийн маттера «чеченцы» Чечан йуртах схьадаьлла хилар къобал ца до. Iаьрби Вагаповс боху, оьрсий Кавказе бахкалe дуккху хьалха луларчу къаьмнаша олуш хилла нохчех «чеченцы»[30].

Шашех йоккху цӀе

Нохчий — (цхьаллийн терахьехь нохчо) Нохь пайхмаран (а.с.в.) тӀаьхьенах, Нохьас (а.с.в.) бийцина мотт буьйцуш къам ду[31]. Таханлерчу дийнахь дуьйна Ӏилманчаш шеко йоцуш мукӀарло а деш билгалдаьккхина ду Нохчийн къам а, къоман цӀе нохчий шира хилар[32]. Масалла нахчаматьяне кепехь нохчий хьахийна бу VII бшарахь «Эрмалойн географи» йукъахь.[33]

Нохчийчоь(Tschetschenzen) 1400 шарахь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879
Нохчийчоь(Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картан т1ехь. H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879

Мотт

Нохчийн мотт а, культура а чӀогӀа йаьржина гӀумкашна йукъахь, церан диалекташна Ӏаткъам бина. Къилбаседа гӀумкашкахула нохчийн культура а, мотт а кхиболу гӀумкашна йуккъехь йаьржина а ца Ӏаш, ломара халкъашна йуккъехь а йаьржина[34].

Хьажа. кхин

Билгалдахарш

  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  3. ↑ Turkey - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 12 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 28 декабрехь
  4. ↑ Kazakhstan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  5. ↑ Chechen in France (инг.). Joshua Project. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 12 май.
  6. ↑ Austria - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  7. ↑ Belgium - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  8. ↑ Chechen in Germany // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  9. ↑ Chechen in Georgia // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  10. ↑ Iraq - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  11. ↑ Chechen in Syria // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  12. ↑ Azerbaijan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  13. ↑ Egypt - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  14. ↑ Chechen in Jordan // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  15. ↑ Ukraine - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  16. ↑ Kyrgyzstan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  17. ↑ Uzbekistan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  18. ↑ Turkmenistan - People Groups. Chechen // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission.
  19. ↑ Доклад Норвежского совета по беженцам
  20. ↑ население Дагестана
  21. ↑ население Ингушетии
  22. ↑ население Грузии
  23. ↑ Чечня Сегодня — Информационное Агентство Чеченской республики — Новости, обзоры, аналитика. Все о А. А. Кадырове. — Население и трудовые ресурсы
  24. ↑ Главный итог кавказской войны Архивйина 2016-03-06 — Wayback Machine
  25. ↑ Мухаджирство или переселение вайнахов на Ближний Восток Архивйина 2011-03-10 — Wayback Machine
  26. ↑ Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах : От древних времян до ныне настоящаго и всех преимущественных узаконений по оной государя имп. Петра Великаго и ныне благополучно царствующей государыни имп. Екатерины Великия, / Сочиненное Михайлом Чулковым. — Санктпетербург : При Имп. Акад. наук, 1781—1788. — 4°. Т.2, кн.2. — 1785. — 90, 1-446, 449—626 [=624] с. Хранение: MK АН-4°/ 81-Ч; Хранение: W 213/831;
  27. ↑ ИОГАНН ГУСТАВ ГЕРБЕР ИЗВЕСТИЯ О НАХОДЯЩИХСЯ С ЗАПАДНОЙ СТОРОНЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ МЕЖДУ АСТРАХАНЬЮ И РЕКОЙ КУРОЙ НАРОДАХ И ЗЕМЛЯХ И О ИХ СОСТОЯНИИ В 1728 ГОДУ
  28. ↑ К управлению начальника левого фланга Кавказской линии отнесено пространство, ограниченное главным хребтом гор, реками Андийским Койсу, Сулаком, Каспийским морем и рр. Тереком и Ассою и Даут-Мартаном. Главное народонаселение этого пространства составляет чеченское племя, самое сильное, буйное и воинственное из всех кавказских народов; их считается до 100 тыс. душ. ...
  29. ↑ Берже А. П. Чечня и чеченцы. — Тифлис, 1859 — С. 107; Лаудаев У. Чеченское племя // Сборник сведений о кавказских горцах. — Тифлис, 1872. — Вып. VI — С. 3; Пожидаев В. П. Горцы Северного Кавказа. — М., Л.: Гос. изд-во, 1926 — С. 15. Ошаев X. Д. В сердце Чечни. — Грозный: «Серло», 1928 — С. 6; Далгат Б. К. Родовой быт чеченцев и ингушей в прошлом // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения. — Владикавказ, 1934. — Т. 4. № 2. — С. 4.
  30. ↑ Вагапов А. Сборник статей Арби Вагапова. Чеченец значит красивый. (сайт «Zhaina. Нахская библиотека»). Архивйина 2011-04-14 — Wayback Machine
  31. ↑ ПОТОМКИ НОЯ: из прошлого в будущее. Сулейманов Джамбулат
  32. ↑ Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерк и социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — С. 56.
  33. ↑ Армянская география VII века по Р. Х. (приписывавшаяся Моисею Хоренскому). Азия. Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.
  34. ↑ Гаджиева С.Ш. Дагестанский этнографический сборник. Вып. 1 / Гаджиева С.Ш.. — Махачкала: ИИЯЛ, 1974. — 243 с.

Литература


Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Нохчий&oldid=12312607»