ГӀалмакхой

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ГӀалмакхой
Kalmyk by Repin.jpgЧаепитие калмыков.jpg
Annushka by I.Argunov (1767, Kuskovo).jpgSelf-portrait engraving by Feodor Iwanowitsch Kalmyk.jpg
Kirsan Ilyumzhinov 2010 Moscow.jpg
Шен цӀе хальмг, хальмгуд
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла 190 000 гергга (2010)

 Росси: 179 547 (2021)[1]

     Аштаркханан область: 6 624 (2010 ш.)[2]
     Москох: 3 996 (2010 г.)[3]
     Волгоградан область: 1 576 (2010 г.)[4]
      Петарбух: 1 283 (2010 ш.)[4]
     Ростовн область: 878 (2010 ш.)[4]

     Москохан область: 804 (2010 ш.)[4]
     Ставрополан мохк: 757 (2010 ш.)[4]

 ГӀиргӀазойчоь: 3800
 Кхазакхстан: 422 (2009)[5][6]

 Украина: 325[7]
Хаам
Мотт гӀалмакхойн, оьрсийн
Дин
Йукъабоьду

монголийн къаьмнаш

Гергара къаьмнаш халха-монголаш, буряташ
Этносин тобанаш торгуташ, дербеташ, хошуташ, бузаваш, хойташ
Схьабалар дурбэн-ойраташ
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

ГӀалмакхой (гӀалм. хальмг, хальмгуд; монг. халимаг, халимагууд) — ойратийн тобанера монголийн къам. Беха коьртаниг Республика ГӀалмакхойчохьРоссийн Федерацин кхечу субъекташкахь. Буьйцу коьртаниг оьрсийн, дуккху кӀезга гӀалмакхойн меттанаш. Ойратийн тайпанийн тӀаьхье йу, уьш кхелхина XVI бӀешо чекхдолуш — XVII бӀешо долалуш Центран Азера Лахара Ийдале а, Къилбаседа Каспиййисте а[8].

2021 шарахь хиллачу Ерригроссийн бахархойн дӀайаздар зерашца, Россехь гӀалмакхойн терахь 179 547 стаг вара[1]; иштта кегий диаспораш йу дозанал арахьа. ГӀалмакхойн динан нахана йукъахь коьрта дин ду тибетан гелуг ишколин буддизм; иштта жӀар тоьхна гӀалмакхой бу Православи, ислам лелош болу.

ГӀалмакхойн шайн цӀе, хальмг (хальмгуд), тера ду, схьайаьллачух туьркийн хан дешах qal- — «буха саца» «дӀакъаста», «тӀаьхьависа» (дуста тур. kalmak, гӀез. калырга/калу, кхаз. қалу, гӀирман гIез. qalmağa, гӀалмакхойн гергарчу монголийн меттанашкахь иштта дош дац)[9]. Цу хьокъехь дуьххьара детальца вистхиллачех цхьаъ ву 1761-чу шарахь оьрсийн хьаькам а, Ӏилманча а В. М. Бакунин, иза дуккха а ваьхна гӀалмакхойн тайпанашна йукъахь, цуо йаздина:

«Торгоуташ <…> шайха санна, хошеутех а, зенгорех а гӀалмакхой олу, амма шеш тешалла до, и цӀе церан маттаца йогӀуш ца хилар, церан ойла йу иштта царех российхоша аьлла хилар, боккъала а гуш ду, и дош „гӀалмыкх“ схьадаьлла гӀезалойн маттара, хӀунда аьлча гӀезалоша царех олу „гӀалмакх“, иза бохург ду „жахил“»[10].

Иштта къамел хилла тӀаьхьарчу муьрехь[11]. ХӀокху заманан талламхойн дукхаха долу дакъа реза хуьлу Бакунинца, гӀалмакхошна цӀе йелларш гӀезалой бу бахарца (церан декъан, баьхна Ийдалан тӀера Обь тӀекхаччалц XVI бӀешарахь)[11][12]. Цхьацца советийн а, российн а Ӏилманчашна этнониман орамаш карадо Малхбален Туркестанехь[11].

Цу тӀехь къийсамаш бу, гӀалмакхашна луш йолу туьркийн цӀе тидар бохучух лаьцна. Цуьнан коьрта ши теори йу.

  1. МаьӀна «буха биснарш» схьадалар доьзна тайпанийн географин меттиг билгалйаккхарца, ойрат-монголийн йерриг массех дӀакъастарца. Иштта йаздина шен къинхьегамашкахь П. С. Палласа[13], Ж.-П. Абель-Ремюза[14] а, А. М. Позднеевс[15] а.

Бахам

[нисйе | нисйе]

ГӀалмакхойн ламастан экономикин бух хилла дажош даьхнилелор. Жен йукъахь коьрта хилла даммарчий долу уьстагӀий, реманашкахь хилла шайн ледара ца хиларца къаьсташ йолу гӀалмакхойн аренан говраш; бежний а лелош хилла - жижигана лелош йолу цӀен бежанаш, иштта гезарий а, эмкалш а. Даьхни дерриг шарахь дежийлашкахь латтош хилла, XIX бӀешарахь дуьйна, уьш Ӏаьнан кхача Ӏалашбан буьйлабелира; охьаховшучу дахаран кепе дерзарца (оьрсийн гӀалмакхой а, Малхбузехь бехаш хилларш а боцурш, бисина гӀалмакхаш кхидӀа а ах-кхерстаран дахаран кепехь лелаш хилла, цара хьакхарчий лелор лело йолийра. Ийдалйистехь а, Каспий-хӀорда тӀехь а чӀерийлецар доккха дакъа маьӀна долуш хилла. Жима маьӀна доцуш хилла таллар, коьртачу декъана сайгакашна, иштта берзлошна, цхьогалшна, кхин а олхазаршна. Латталелор йеххачу хенахь лелош хилла цхьайолчу гӀалмакхойн тобанаша, амма цуьнан доккха дакъа ца хилла. ДӀахӀоьттинчу дахаран кепе дӀадерзарца бен цуьнан мехалалла кхиа ца йолайелла. Йалта кхиош хилла - мукх, кӀа, борц, кхин а, техникин культураш - вета, тонка, хасстоьмаш, бешан, кхаш. XX бӀешарахь дуьйна гӀалмакхой буьйлабелла хин чу дуга ден. Кхиира говзаллаш, шайна йукъахь тӀаьсиг лелор а, истангаш дар а, дечиг агар а, кхин а, шайна йукъахь исбаьхьаллин говзаллаш а йара — тӀаьрсиг тӀе мухар тохар, дешин пхьола, эчиг агар, бедарш тегар. XX—XXI бӀешерийн йуьххьехь ГӀалмакхойчура гӀамакхаша, алсамчу барамехь, кхечу регионан къаьмнашца дуьстича, дӀатесира шайн бахамаш: 2010 шеран бахархойн дӀаяздарца, республикехь 1 бахам кхочара хӀора 20 гӀалмакхойн баккхийчу нахана (15 шарера 72 шо кхаччалц), 13 оьрсийн баккхийчу нахана, 6 нохчийн баккхийчу нахана, 4 даьргӀойн баккхийчу нахана[16].

Галерей

[нисйе | нисйе]

Дуьххьарлера европин картех цхьаъ гӀалмакхой хевшина меттиг йолуш:

Билгалдахарш

[нисйе | нисйе]
  1. 1 2 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
  2. 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху gks.ru тIетовжаран йоза йаздина дац
  3. Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве. Приложение 5. Национальный состав населения по административным округам города Москвы
  4. 1 2 3 4 5 6 7 8 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-04.pdf
  5. Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. Архивйина 2012-05-01 — Wayback Machine (Национальный состав населения Архиван копи 2011 шеран 11 майхь дуьйна Интернетан архив#Проекташ.rar)
  6. По переписи 1989 года в Казахстане было 1 127 калмыков (Демоскоп Weekly. № 433—434).
  7. Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Національний склад населення, мовні ознаки, громадянство | Розподіл населення за національністю та рідною мовою | Результа...
  8. Калмыки // Большая советская энциклопедия / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская энциклопедия, 1973.
  9. Калмыки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  10. Цит. по: Исторические предпосылки сложения калмыцкой народности // Очерки истории Калмыцкой АССР. Дооктябрьский период. — М.: Наука, 1967.
  11. 1 2 3 Эрдниев, 1985.
  12. Житников В. Ф. Фамилии уральцев и северян. — Челябинск, 1997. С. 51.
  13. Паллас П. С. Собрание исторических известий о монгольских народах. — СПб., 1776. — С. 68—70.
  14. Abel R’emusat J.-P. Bechsehes sur les jaques Tartares. — Paris, 1820. — С. 245—246.
  15. Позднеев А. М. Астраханские калмыки и их отношение к России до начала нынешнего столетия // Журнал Министерства народного просвещения. Ч. CCXLIV. Отд. 2. 1886.
  16. Намруева Л. В. Влияние производственной ниши на изменение этничности современных калмыков (русский, английский) // ВЕСТНИК КАЛМЫЦКОГО ИНСТИТУТА ГУМАНИТАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ РАН. — 2014. — С. 113.

Литература

[нисйе | нисйе]
  • Жуковская Н. Л. Калмыки // Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский, В. М. Макаревич (зам. гл. ред.), В. А. Попов, П. И. Пучков (зам. гл. ред.), Г. Ю. Ситнянский. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — 928 с. — ISBN 5-85270-155-6.
  • Бичурин Н. Я. (Иакинф). Волжские калмыки // Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991.
  • Balinova, N., Post, H., Kushniarevich, A. et al. Y-chromosomal analysis of clan structure of Kalmyks, the only European Mongol people, and their relationship to Oirat-Mongols of Inner Asia. Eur J Hum Genet 27, 1466—1474 (2019). https://doi.org/10.1038/s41431-019-0399-0
  • Калмыки. — М.: Изд-во Института этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, Изд-во Калмыцкого ин-та гуманитарных исследований РАН, Наука, 2010. — (Народы и культуры).
  • Калмыки // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010.
  • Калмыки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Калмыки // Этноатлас Красноярского края. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. Архиван копи 2014 шеран 29 ноябрехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ
  • Митиров А. Г. Ойраты — Калмыки: Века и поколения. — Элиста: Калм. книжное изд-во, 1988.
  • Пальмов Н. Н. Материалы по истории калмыцкого народа за период пребывания в пределах России. — Элиста: Калм. кн. изд-во, 2007.
  • Хойт С. К. Антропологические характеристики калмыков по данным исследователей XVIII—XIX вв // Вестник Прикаспия: археология, история, этнография. — 2008. — № 1. — С. 220—243.
  • Хойт С. К. Калмыки в работах антропологов первой половины XX в // Вестник Прикаспия: археология, история, этнография. — 2012. — № 3. — С. 215—245.
  • Хойт С. К. Иноэтничные включения в группах европейских ойрат (калмыков) по данным родословных // Сборник трудов молодых учёных, аспирантов и студентов Калмыцкого государственного университета / отв. ред. В. О. Имеев. — Элиста : Изд-во Калм. гос. ун-та, 2008. — С. 42—45. — 136 с.
  • Хойт С. К. Проблема метисации в калмыцком обществе // Проблемы этногенеза и этнической культуры тюрко-монгольских народов : сборник научных трудов / отв. ред. П. М. Кольцов. — Элиста : Изд-во Калм. гос. ун-та, 2008. — Вып. 2. — С. 184—195. — 202 с. — ISBN 978-5-91458-041-1.
  • Эрдниев У. Э. Калмыки: Историко-этнографические очерки. — 3-е изд., перераб. и доп. — Элиста: Калм. кн. изд-во, 1985. — 282 с.

Хьажоргаш

[нисйе | нисйе]