Бокс

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Бокс (маьӀнаш).
Дехар «Боксёр» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Бокс
Сурт
Амал
Категори цхацца вовшехлатар
ЦхьалгӀа къийсамаш
Олимпийн ловзарш вайн эрал 688 шо хьалха
Дуьненайукъара федераци
Кхуьнца йолу проекташ

Бокс (схьадаьлла фр. boxe - "бокс" а, boxeur - "боксер", уьш схьадогӀу инг. to box - "лата ринг тӀаьхь", йа ма-дарра инг. boxing, to box, схьагарехь схьадаьлла инг. boxing - «гӀутакх», «йаьшка» , «ринг») — контактан тайпа спорта, латаран говзалла, цу чохь спортхоша вовшашна туху буй, дукхахьолахь боксан каранаш духкий. Суьдхочо Ӏуналла до латарна, иза лаьтта 12 раунде кхаччалц. Толам ло эххар а уггаре дукха очкош гулйинчу дуьхьалончана, йа толамхо ву шен дуьхьалонча охьатоха аьтто баьлла боксер, цул тӀаьхьа тӀаьххьарниг итт секундехь хьалагӀатта аьтто ца балахь (нокаут); дов дӀадахьа аьтто ца луш долчу чевно йан тарло техникин нокаут олуш йерг. Нагахь санна билгалдаьккхинчу раундийн терахь дӀадалале латар саца ца дахь, тӀаккха толамхо къаставо кхелахойн баллашца.

Уггаре а хьалхара цу тайпа къовсадаларан тоьшаллаш гойту шумерийн а, мисархойн а, минойн рельефаш. Бокс дагалоьцуш йолу буй тухуш летаран турнираш дӀахьош хилла хьалха Шира Желтойчохь. Буй тухуш летар баккъалла а латаран спортан кеп хилла дӀахӀоьттира Европехь вайн эрал хьалха 688 шарахь, антикаллин Олимпийн ловзарийн программе дуьххьара буй тухуш латар йукъадаьккхича. ХӀокху заманан бокс кхоллаелла Ингалсчохь XVIII бӀешо долалуш[1].

Цхьацца мехкашкахь шайн тайпана бокс йу — французийн бокс (саватан а, ингалсан боксан а, гӀожмаш тӀаьхь фехтованин а иэдар) Францехь, летхвей Мьянмехь, муай-тай Таиландехь, — уггаре йаьржина тайпана боксехь олу наггахь «ингалсан бокс» йа «классикин бокс».

Этимологи

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Фактехь «бокс» дош схьадаларан цхьа верси бен йац — инг. boxing дешах, инг. box дешах — «тохар»[2][3], иштта кхин дӀа а. КӀезга ца доьхку и инг. box дош — «ботт», «йаьшка», «ринг»[4], лингвисташ дукха хьолехь и зӀе йоьхку халкъан этимологехь.

Кхечу кепара маьӀна дора «бокс» дешан Фасмер Макса:

«бокс йан»; боксёр, хетарехь, схьадаьлла фр. boxe «бокс» а, boxeur «боксёр» а, уьш схьадовлу инг. to box иштта кхин дӀа а

Оцу версино тӀечӀагӀдо историн хьелаш Россехь бокс гучуйаларна: 1887 шарахь Петарбунан атлетикин йукъараллехь кхоьллира Россехь боксан секци (хьалхара боксан секци Москвохахь кхоьллира жимма тӀаьхьа, 1894 шарахь, гвардин эпсаро Кистер Михаила), цуьнан куьйгалла дира Францера кхайкхинчу тренеро Лусталло Эрнеста[5].

Боксан историн хьалхара йуьхь

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Коьрта йаззам: Буйнех латар

Буйнех лета хьалхара сурт диллина шумерийн хьеха чохь вайн эрал 3 эзар шо хьалха, ткъа ширамисран рельефо вайн эрал 2 эзар шо хьалха гайтина ца Ӏа, буйнех латар, амма гайтина хьовсархой а[6]. Ший а латархо лета дерзина куьйгашца[6]. 1927 шарахь америкин археологан Спейсеран карийна БагӀдадехь тӀулгийн экъанаш суьрташца, цунна тӀаьхь ши стаг лата кечлуш ву. ТӀеэцна, оцу карийначунна хан — 7000 шо йу[7].

Буйнех латар кхин а йаздина шира хӀиндин йозанашкахь: Ведашкахь, Рамаянашкахь, Махабхаратехь. Тешаллаш исторел хьалхара бокс хиларна карийна Мохенджо-Даро а, Хараппа а гӀаланашкахь ахкарш дечу хенахь[8].

Уггаре хьалха карийна каранашца латаран тешалла ду вайн эрал 1500—900 шо хьалхара Крит тӀаьхь а, Сардинин лаьмнашкахь а (вайн эрал 2000—1000 шо хьалха)[6].

Бокс Ширачу Грецехь

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Бокс Шира Желтойчохь[нисйе бӀаьра | нисйе]

Боксан сцена, йиллина Ширачу Желтойчоьнан панатенейн кхабин тӀаьхь, вайн эрал 336 шо гергга хьалха, Британин музей
Буйнех латархо садоӀуш ву леттачул тӀаьхьа (борзанан скульптура, вайн эрал I бӀешо хьалха)
Букъ а, гӀад а кхиоран тайпа.

Ливанхоша а, этрускаш а боксах олуш хилла пугилизм. ЛаьттайуккъерахӀордайистехь йозаллин барамашна декъадалар дацара, чучча вахар луьра ца магадора. Латар дукха хьолехь хенаца доза тоьхна дацара (раундийн кхетам бацара), чекхдолура нокаутца, цхьа декъахо иэшна ларарца, ткъа наггахь цхьаъ валарца[6]. Тренировкехь каранаш леладахь а, къовсамашкахь декъахоша куьйгаш тӀе хьарчадора тӀаьрсиган асанаш[6].

Гомеран «Илиадин» ткъе кхоалгӀа эшаро ма-дарра дуьцу боксах латарех лаьцна Эвреал а, Эпеос а[9]. «Илиадица», бокс йукъатоьхна микенийн тӀемлоша къийсамашна беллачеран сийнна. Кхечу легендо дуьйца, Тесейс шен урхаллин хенахь чӀагдира боксан тайпа, цунна чохь ши декъахо дуьхь-дуьхьала а хуий буйнаш беттара царех цхаъ валлалц. Хан мел йолу къовсамаш дӀадахьа долийра ирахь, ткъа декъахоша хӀума хьарчайора пхьаьрсан голел лахахь.

Вайн эрал 688 шо хьалха бокс дуьххьара 23-гӀа антикаллин Олимпийн ловзарийн программин йукъатоьхна[10]. Лору, буйнех латаран къовсамийн бакъонаш йукъайаьхнарг, бевзаш хилла оцу хенахь пигме (pygme) санна[10], Геракл[11]. Легенда ду, спартахоша тур а, турс а лело Ӏамале боксан ишкол йаккхара[12].

Шира Желтойчохь къийсамаш дӀахьора чу гӀум йоьхкина йеакӀов майданахь, ткъа оцу «ринган» гуо бара хьовсархой[11]. Бакъонаш ларйарна терго йора суьдхочо — гелладоника. Нагахь хӀоттийначу хенахь толамхо билгал ца ваккхахь — рогӀ-рогӀан буйнаш тохара дуьхьало а йоцуш[11]. Олимпиадехь дакъа лаца магара паргӀата бинчу нахана. Тренировкаш хуьлура башха ишколашкахь — палестршкахь[11], спортхоша техника тойора галеш тӀехь (царех олура korykos), травмаш ца йархьама куьйгашна, куьйга хьакхолгашна, наггахь накхана а доьхканаш доьхкура.

ӀиндагӀца латар[нисйе бӀаьра | нисйе]

Коьрта йаззам: ӀиндагӀца латар (бокс)

ӀиндагӀца латар — боксеро тренировкаш йечу хенахь дагавеанчу къовсамхочух латар. Иза леладо йезархойн а, говзаллин а боксехь.

Боксёро шен латтарехь лело мега йерриг йевзаш йолу тохар а, дуьхьало а, амма тренеро цхьа йерш бен лело ца магадан бакъо йу. Ишттачу латарехь йерриг тухуш йерг а, дуьхьало а йоьду техника тойарна а, оьзгаш кӀад йарна а къовсамхочунца йа «хьорматца». Иштта аьттонна лело мега бинташ йа боксёрийн каранаш.

Йозаллин барамаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Коьрта йаззам: Боксан йозаллин барамаш

Йозаллин барам — боксерийн коьрта параметр, цо роль ловзайо латар вовшахтухуш йа къовсамашкахь дакъалоцуш. Цхьана йозаллин категорехь болчу спортхойн бен йиш йац вовшашца бокс йан, ткъа кхин болу антропометрин хаамаш тидаме ца оьцу. И классификаци бахьана долуш, дукха хьолахь хуьлу цхьана боксеро шен физиологин билгалонаш (локхалла, куьйган дохалла) бахьана долуш леррина совгӀат деш вукхунна тӀехь. Иштта нисло, XXI бӀешарахь боксерийн антропометрин хаамаш бу мехала роль ловзош, наггахь сацам беш а. Йозаллин классификаци карарчу хенахь цхьаъ бен боцу некъ бу боксераш тобанашна бекъа, хӀунда аьлча кхин параметраш чӀогӀа хала йу мах хадо, жамӀ субъективни хир ду. Карарчу хенахь профессионалан боксехь 17 йозаллин категори йу, ткъа йезархойн боксехь 10 бен йац.

Йозаллин барамаш дира XIX — XX бӀешо долалуш, веза боксеран даиман тоьлуш хуьлу вайн къовсамхочул. Классификаци йина АЦШ а, Ингалсчохь а[13].

Йира бархӀ йозаллин барам бира[13]:

Уггаре престижан версехь йезачу барамера боксех латаран дуьненан чемпионийн исписка
Категори Йозалла
Уггаре байн терзанан барам — «мозан бозалла»
(инг. flyweight)[14] 		112 фунтал сов хила йиш йац (50,8 кила)
Байн терзанан барам — «боргӀалан йозалла»
(инг. bantamweight) 		118 фунт (53,5 кг.)
Терзанан лахара байн барам — «Месан йозалла»
(инг. featherweight) 		126 фунт (57,2 кг.)
Терзанан байн барам
(инг. lightweight) 		135 фунт (61,2 кг.)
Йуккъерчул лахара терзанан барам
(инг. welterweight) 		147 фунт (66,7 кг.)
Терзанан йуккъера барам
(инг. middleweight) 		160 фунт (72,6 кг.)
Ахйеза терзанан барам
(инг. light heavyweight) 		175 фунт (79,4 кг.)
Йеза терзанан барам
(инг. heavyweight) 		175 фунтал сов (79,4 кг.)

Классификаци кхуьура тахана а профессионалийн боксехь бу 17 йозаллин барам[15]:

Йозаллин барам кг (къовларгаш чохь — фунташкахь) Кхолларан шо Категорин цӀе WBC WBA IBF WBO BoxRec
90,718 (200) сов 1885 Йеза терзанан барам Heavyweight Heavyweight Heavyweight Heavyweight Heavyweight
90,718 (200) кхаччалц 1980 Хьалхара йеза терзанан барам Cruiserweight Cruiserweight Cruiserweight Junior heavyweight Cruiserweight
79,378 (175) кхаччац 1913 Ахйеза терзанан барам Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight
76,203 (168) кхаччалц 1984 ШозлагӀа терзанан йуккъера барам Super middleweight Super middleweight Super middleweight Super middleweight Super middleweight
72,574 (160) кхаччалц 1884 Терзанан йуккъера барам Middleweight Middleweight Middleweight Middleweight Middleweight
69,85 (154) кхаччалц 1962 Хьалхара терзанан йуккъера барам Super welterweight Super welterweight Junior middleweight Junior middleweight Light middleweight
66,678 (147) кхаччалц 1914 Йуккъерчул лахара терзанан барам Welterweight Welterweight Welterweight Welterweight Welterweight
63,503 (140) кхаччалц 1959 Хьалхара йуккъерчул лахара терзанан барам Super lightweight Super lightweight Junior welterweight Junior welterweight Light welterweight
61,235 (135) кхаччалц 1886 Терзанан байн барам Lightweight Lightweight Lightweight Lightweight Lightweight
58,967 (130) кхаччалц 1959 ШозлагӀа терзанан лахара байн барам Super featherweight Super featherweight Junior lightweight Junior lightweight Super featherweight
57,153 (126) кхаччалц 1889 Терзанан лахара байн барам Featherweight Featherweight Featherweight Featherweight Featherweight
55,225 (122) кхаччалц 1976 ШозлагӀа байн терзанан барам Super bantamweight Super bantamweight Junior featherweight Junior featherweight Super bantamweight
53,525 (118) кхаччалц 1894 Байн терзанан барам Bantamweight Bantamweight Bantamweight Bantamweight Bantamweight
52,163 (115) кхаччалц 1980 ШозлагӀа уггаре йайн йозалла Super flyweight Super flyweight Junior bantamweight Junior bantamweight Super flyweight
50,802 (112) кхаччалц 1911 Уггаре йайн йозалла Flyweight Flyweight Flyweight Flyweight Flyweight
48,988 (108) кхаччалц 1975 Хьалхара уггаре йайн йозалла Light flyweight Light flyweight Junior flyweight Junior flyweight Light flyweight
47,627 (105) кхаччалц 1987 Минималан йайн йозалла Miniflyweight Minimumweight Mini flyweight Mini flyweight Minimumweight

Йезархойн боксехь лела кхин система, цуьнца боксёраш бекъна 10 йозаллин бараме (церан цӀераш билламе йу, официалан документашкахь лелабо киланашкахь барам). 2002 шарахь дуьйна хӀоттийна 10 категори (хьалха йара 12)[16]:

Категори Йозалла
Уггаре йайн йозалла 49 кг.
ШозлагӀа уггаре йайн йозалла 52 кг.
Байн терзанан барам 56 кг.
Терзанан лахара байн барам 60 кг.
Йуккъерчул лахара терзанан барам 64 кг.
Хьалхара терзанан йуккъера барам 69 кг.
ШозлагӀа терзанан йуккъера барам 75 кг.
Ахйеза терзанан барам 81 кг.
Хьалхара йеза терзанан барам 91 кг.
Суперйеза терзанан барам 91 кг сов.

Боксерийн говзаллин чевнаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Боксерийн хила тарло гуттаренна а коьртан зенаш, цхьа тайпа хроникин травмин энцефалопати, дукха хьолахь олу боксерийн деменци йа боксерийн хьекъалах эшар. Хьал меллаша а, жим-жима а кхуьу. Йух-йуха травма йар бахьана долуш коьртан хьен хийцамаш бу нервийн клеткаш йеллар, лараш йар, нейрофибрилляран галморзахаллаш кхоллайалар. Нокауташ къаьсттина кхераме йелахь а, коьртах муьлхха а тохаро шен дакъа лоцу. ГӀарабевлла спортхой бу цу травмо лазийна хила тарлуш болу Флойд Паттерсон, Джерри Кварри, Майк Кварри, Робинсон Шугар Рэй[17]. Кхин а боксёрийн хила тарло Паркинсонан цамгар.

Хьажа кхин а

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ История бокса. Профессиональный бокс. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 27 январь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2007 шеран 9 январехь
  2. ↑ Источник: «Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка». Чудинов А. Н., 1910
  3. ↑ Источник: «Объяснение 25000 иностранных слов, вошедших в употребление в русский язык, с означением их корней». Михельсон А. Д., 1865
  4. ↑ https://www.syl.ru/article/369338/chto-takoe-boks-znachenie-proishojdenie-slova Архиван копи 2019 шеран 9 февралехь дуьйна Интернетан архив#Проекташ Что такое бокс? Значение, происхождение слова]
  5. ↑ Федерация бокса России. История. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 9 февраль. Архивйина 2019 шеран 9 февралехь
  6. ↑ 1 2 3 4 5 Boxing (инг.). Encyclopedia Britannica. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 27 январь. Архивйина 2012 шеран 8 февралехь
  7. ↑ The Ancient History of Boxing (инг.). brownielocks. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 27 январь. Архивйина 2010 шеран 12 августехь
  8. ↑ History of Games and Sports in India (инг.). Indian Mirror. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 27 январь. Архивйина 2012 шеран 8 февралехь
  9. ↑ Гомер. Илиада. Всемирное классическое наследие. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 29 январь. Архивйина 2012 шеран 19 майхь
  10. ↑ 1 2 Пигме — статья из Большой олимпийской энциклопедии (М., 2006)
  11. ↑ 1 2 3 4 История. combat-art.ru. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 17 февраль. Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 10 октябрехь
  12. ↑ Развитие рукопашного боя до нашей эры. crb-sar.narod.ru. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 29 январь. Архивйина 2013 шеран 13 ноябрехь
  13. ↑ 1 2 Весовые категории. bokse.narod.ru. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 17 февраль. Кху чуьра архивйина оригиналан 2008 шеран 5 апрелехь
  14. ↑ перевод всех категорий проверен словарём ABBYY Lingvo x3
  15. ↑ Weight divisions. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 25 апрель. Архивйина 2022 шеран 5 январехь
  16. ↑ Спортивный портал Омской области. Количество участников традиционного всероссийского турнира по боксу им. А. Островского увеличивается. ТӀекхочу дата: 2009 шеран 28 февраль. Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 10 мартехь
  17. ↑ Стивен Баррер. Осторожно, спорт! О вреде бега, фитнеса и других физических нагрузок = Exercise Will Hurt You. — М.: Альпина Паблишер, 2015. — С. 125. — 230 с. — ISBN 978-5-9614-5127-6.

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Бокс // Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту. Том 1 / Гл. ред. Г.И. Кукушкин. — М.: Физкультура и спорт, 1961. — С. 91—93. — 368 с.
  • Бокс // Большая российская энциклопедия. Электронная версия. — М., 2016.
  • Бокс // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Бакешин К. П. Бокс под запретом (из истории отечественного спорта). — Журнал: Ученые записки Университета им. П. Ф. Лесгафта. Выпуск № 1(143), 2017.С.17-21
  • Градополов, Константин Васильевич. Бокс. Рипол Классик, 2013.
  • Бакешин К. П. Бокс под запретом (из истории отечественного спорта). Журнал «Ученые записки Университета им. П. Ф. Лесгафта». — Санкт-Петербург.- № 1 (143), 2017.С.17-21
  • Никифоров Ю. Б. Эффективность тренировки боксеров //М.: Физкультура и спорт. — 1987. — С. 34-35.
  • Градополов К. В. Тренировка боксера //М.: ФиС. — 1960. — Т. 12.
  • Никифоров Ю. Б., Викторов И. Б. Построение и планирование тренировки в боксе //М.: Физкультура и спорт. — 1978. — Т. 21.
  • Остьянов В. Н., Гайдамак И. И. Бокс (обучение и тренировка) //Киев: Олимпийская литература. — 2001. — Т. 11.
  • Остьянов В. Н. Обучение и тренировка боксеров //К.: Олимп. лит. — 2011.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Regulatory Guidelines (инг.). www.abcboxing.com. — правила бокса. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 17 май. Архивйина 2012 шеран 8 февралехь
  • Boxrec (инг.). boxrec.com. — статистика бокса. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 17 май. Архивйина 2012 шеран 8 февралехь
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Бокс&oldid=12369307»