Каспий-хӀорд
| Ӏам | |
| Каспий-хӀорд | |
|---|---|
| лакск. Каспи хьхьири, лезг. Каспий гьуьл, суьйл. Хазар ралъад, азерб. Xəzər dənizi, даьргӀ. Каспила урхьу, kz Каспий теңізі, гӀажар. دریای خزر, туркм. Hazar deňzi | |
 | |
| Морфометри | |
| Барамаш | 1200 × 435 км |
| Майда | 371 000 км² |
| Чухоам | 78 200 км³ |
| Ӏоман йиста | 7000 км |
| Уггаре доккха кӀоргалла | 2210 м |
| Бассейн | |
| Бассейн | 3 626 000 км² |
| Ӏомах кхета хиш | Урал, Кура |
| Лаьтта меттиг | |
| 42° къ. ш. 51° м. д.HGЯO | |
| Пачхьалкхаш | |
 | |
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |
Каспий-хӀорд — уггаре боккха хи ара ца долу Ӏапказан кепара лаьттан чкъоьрах. Лаьтта дуьруо ду, — 0,05 ‰ Идалан хикхочехь, 11—13 ‰ къилба-малхбалехь. Хин барам хийцалуш бу, 2009 шеран терхьашца 27,16 м лахахь бара хӀордан сизал[2]. Каспий-хӀордан майда хӀинца — 371 000 км² гергга йу, максимум кӀоргалла — 1025 м.
Этимологи
Таханлера шира-оьрс. “Хвалисьскоıе море” (Лаврентьевн тептар) — керланиг, жайнара — схьайаьлла лат. Саspium Маrе йа Сaspium реlagus йа шира-грек. Κασπία θάλασσα, Κάσπιον πέλαγος (каспин тайпанех. Нохчийн маттара цӀе Таркхойн-хӀорд схьайаьлла цуьнан бердашца бехачу таркхойн цӀарах. Уьш Нохчийчоь хӀордан тӀиера дохка туьха кхоьхьуш хилла.
Тайп-тайпанчу историн муьрашкахь Таркхойн-хӀордан хилла 70 сов цӀе бес-бесарчу тайпанийн а, къаьмнийн а меттанашкахь:
- Гирканан (Джурджанан) хӀорд — шира-грек. Горган гӀалин а, Гиркани провинцин а цӀарах.
- Хвалынан хӀорд йа Хвалисан хӀорд — шираоьрсийн цӀе, схьайаьлла X бӀешо кхачале хӀордан къилбаседехь а, Идалан лахахьа а даьхначу хвалисийн къомах;
- ГIажарийн хӀорд — цӀе йу Ӏаьрбийн (Бахр-аль-хазар), гӀажарийн (Дарья-е хезар), туркойн, азербайджанийн, гӀирмагӀезалойн (Хазар денъизи), туркменийн (Хазар дензи), гӀумкийн (Хазар денгиз) меттанашкахь;
- Абескунан хӀорд — Кура хин хикхочехь XIV бӀешарахь уьш хӀордан буха ягӀале хиллачу гӀайренан а, гӀалин а цӀарах.
- Сарайн хӀод;
- Дербентан хӀорд — ДегӀастанара Дербент гӀалин цӀарах;
- Сихай
кхин а цӀераш[3].
къоман цӀарах).
Географин меттиг
Каспий-хӀорд бу Европа Азех къаьстачохь. Къилбаседера къилбехьа йолу йохалла 1200 километр гергга (36°34'—47°13' къ.-с. ш.), малхбузера малхбалехьа — 195 тӀиера 435 километр кхаччалц, йуккъера барам 310—320 километр (46°—56° м.-бал. д.) бу.
Физикин-географин хьолашца Каспий-хӀорд бекъало кхаа декъе — Къилбаседан хӀорд (25 % хӀордан майда), Йуккъера хӀорд (36 %), Къилбан хӀорд (39 %)Тюб-Караган меран сизца, Йуккъера а, Къилбан а хӀодан — Ган-Гулу меран сизца[5].
Бердйист
Каспий-хӀордан гонахьара латтанах Каспий-хIордйист олу.
Каспий-хӀордан бердан аса йохалла 6500—6700 километр гергга, гӀайренашца — 7000 километр йу. Бердаш — дукхахдерш акъарийн а, шера а ду. Къилбаседе агӀора бердан сиз хедийна бу хин геннаш, Ийдалан хикхочен, а Уралан а гӀайренаш, бердаш лоха а, ишалш дина а ду, ткъа хин тӀехула дукхачу меттигехь хин бецаш евлла йу. Малхбален агӀора алсама ду кир-маьӀдан бердаш, царна тӀелетта гӀум-аренаш а, ахгӀум-аренаш йу. Уггар хедийна бердаш — малбуза агӀора Апшеронан ахгӀайре йолчахь а, малхбален агӀора Кхазакхийн айма, Кхара-Богаз-Гол айма йолчохь а.
АхгӀайренаш
Яккхийра ахгӀайренаш:
- Аграханан ахгӀайре
- Апшеронан ахгӀайре, лаьтта Таркхой-хӀордан малхбуза бердаца Азербайджанан латтанаш тӀехь, къилбаседа-малхбален чеккхенгахь Йоккха Кавказа йу, цу тӀехь лаьтта Бакох а, Сумгаит а гӀаланаш.
- Бузачи
- Мангышлак, йу Каспий-хӀордан малхбален бердаца, Кхазакхстан лаьттанаш тӀехь, цу тӀехь Актау гӀала лаьтта.
- Мианкале
- Тюб-Караган
ГӀайренаш
Каспий-хӀордан тӀехь 50 гергга даккхийра а, йуккъера барамехь а гӀайренаш йу, церан шайолу майдан барам 350 квадратан километр гергга йу.
Уггар яккхийра гӀайренаш:
- Ӏашур-Ада
- ГӀарасу
- ГӀум
- Даш-Зиря
- Бёюк-Зиря
- Зенбиль
- Кюр-Даши
- Хере-Зиря
- Огурджале
- Сенги-Муган
- Тюлений
- Тюленийн гӀайренаш
- Нохчийн гӀайре
- Чигил
Айманаш
Яккхийра айманаш:
- Аграханан айма
- ГӀизларан айма
- Елла Култук (хьалхалера цӀераш: Комсомолхо, Цесаревичан айма)
- Кайдак
- Мангышлакан
- Кхазакхийн
- Кендерли
- Туркменбаши (айма) (шира цӀе: Красноводскан)
- Туркмен (айма)
- Гызылагач (хилла Кировн цӀарах айма)
- Аштаркхан (айма)
- Хьасан-кули
- ГӀызлар
- Гиркан (хилла Астарабад)
- Энзели (хилла Пехлеви)
- Кхара-Богаз-Гол
Кхара-Богаз-Гол
Малхбален бердаца бу дуьра Ӏам Кхара-Богаз-Гол, 1980 шо кхачале Каспий-хӀордаца готтачу хидоькъеца уьйр йолуш айма йара иза. 1980 шарахь хи чекхдолуьйту гӀишло, цул тӀехьа Кхара-Богаз-Голан хин барам охьабаьлла масех метр. 1992 шарахь хидоькъе меттахоттийна, цу чухула хи дӀадоьду Каспий-хӀордачура Кхара-Богаз-Голе иза цигахь Ӏаьнаре доьрзу. ХӀора шарахь Каспий-хӀордачура Кхара-Богаз-Голчу догӀу 8—10 кубан километр хи (кхечу терахьашца — 25 кубан километр) а, 15 млн тонн гергга туьха а.
Каспий-хӀордан чукхета хиш
Каспий-хӀордан чукхета 130 хи, царех 9 хин хикхоче дельтан кепара йу. Каспий-хӀордан чукхета даккхийра хиш — Самур (Росси), Урал, Эмба (Кхазакхстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмени), Сефидруд (Иран). Уггар доккха Каспий-хӀордан чукхета хи — Идал, цуьнан шарахь охьадоьду хи 215—224 кубан километр ду. Идал, Урал, Терк, ГӀойсу, Эмба хиш шарахь Каспий-хӀорда чудоьду 88—90 % хи ло.
Каспий-хӀордан бассейн
Бердаца йолу пачхьалкхаш
Каспий-хӀордаца йолчу пачхьалкхийн Правительствошан йукъара экономикин конференцин хиллачу бартаца:
Каспий-хӀордан бердашца пхиъ пачхьалкх йу[6]:
- Кхазакхстан — къилбаседехь, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, бердан сизан йохалла 2320 километр гергга йу
- Иран — къилбехь, бердан сизан йохалла —724 километр гергга йу
- Туркмени — къилба-малхбалехь, бердийн сизан йохалла 1200 километр гергга йу
- Росси — малхбузехь а, къилбаседа-малхбузехь а, бердан сизан йохалла 695 километр гергга
- Азербайджан — къилба-малхбузехь, бердан сизан йохалла 955 километр гергга[6]
Каспий-хӀордан бердашца йолу гӀаланаш
Каспий-хӀордан тӀиера уггар йоккха гӀала-порт — Апшеронан ахгӀайренан къилбехьа, 2,5 млн стаг веха цигахь (2010). Азербайджанан хӀордан йистера кхин гӀаланаш — Ленкорань, Азербайджанан къилбан дозанехь йолу. Апшеронан ахгӀайренан къилба-малхбалехь лаьтта маьхкдаьттадаккхархойн посёлок Нефт-Дашлари, гӀишлош лаьтта адамо йинчу гӀайренаш тӀехь, эстакадаш а, технологин майданаш тӀехь.
Красноводскан айман къилбаседан берд тӀехь лаьтта — туркменийн гӀала Аваза. Масех гӀала йу къилбан (Энзели. Каспий-хӀордан малхбален бердаца лаьтта кхазакхстанан гӀала-порт Уралан хикхочехь 20 км хӀордан гена, лаьтта Атырау гӀала.
Российн бердашца йу гӀаланаш — порт Оля. Каспий-хӀордан портан гӀала лору кхин а Ийдалан хикхочехь, 60 километр гена къилба бердан.
Физиографи
Майдан барам, кӀоргалла, хин чухоам
Каспий-хӀордан майдан барам а, хин чухоам а дикка хийцало хин кӀоргаллин барам бахьанехь. Хин барам −26,75 м болуш майда барам хуьлу 371 000 квадратан километр гергга, хин чухоам — 78 648 кубан километр герггаКъилба-Каспий-хӀордан кӀогахь, 1025 метр хин тӀехулара буха кхаччалц. КӀоргаллин барамца Каспий-хӀорд батиграфин саттарца лерина кӀоргаллин йуккъера барам, 208 метр бу[7]. Делахь а Каспий-хӀордан къилбаседа агӀо гомха йу, уггар кӀоргачехь а 25 метрал сов ца долу, ткъа йуккъера барам — 4 метр бу.
Хин кӀоргаллин барам ловзар
Каспий-хӀордан хин кӀоргаллин барам чӀогӀа ловзуш бу. Таханлера Ӏильмано дийцарехь, тӀаьххьара кхаа эзар шарахь Каспий-хӀордан кӀоргаллин барам 15 метр хийцабелла. Археологин а, йозан бухан терхьашца билгалбаьккхина бу Каспий-хӀордан лакхара барам XIV бӀешераш долалуш[8]. Каспий-хӀорд гӀирсаца дуьстина а, цул тӀехьа ца хеддаш тергойина а йу 1837 шарахь дуьйна, оцу муьрехь уггар лакхара барам регистрации йина 1882 шарахь (−25,2 м), уггар лахара — 1977 шарахь (−29,0 м), 1978 шарера хин барам айабелла 1995 шо кхаччалц, −26,7 м кхаччалц, 1996 шарахь дуьйна охьадаларан тенденци йу[9]. Амма 2001 шарахь хӀордан барам йуха а тӀекхеташ бу, −26,3 м билгалон тӀекхаьчна. Каспий-хӀордан хи ловзаран бахьана Ӏилманчаша дузу климатан, геологин, антропогенан факторшца.
Хин температура
Хин температура йоьзна йу баккхийчу шораллин хийцамашца, дика къаьсташ бу Ӏаьн муьрехь, хӀордан къилбаседехь шан йистехь температура 0—0,5 °C йолуш къилбехахь 10—11 °C хийцало, амплитуда 10 °C гергга хуьлу. КӀоргалла 25 м кӀезга йолчу гомхачу меттигашкахь шеран амплитуда 25—26 °C кхочу. Малхбуза агӀора хин температурин йуккъера барам 1—2 °C лакхара бу малбалехьчул, ткъа хӀордан йуккъахь хин температура лакхара йу бердан йистехьчул 2—4 °C.
Анасизан аренан температурин структурин шеран циклан хийцайаларан амалшца билгалъяккха мегар ду кхоъ хенан мур лакхарчу шина метр чкъоьрехь. Октябрера март кхаччалц хин температура тӀекхета къилбе а, малхбале а агӀорахь, иза дика хаало Юккерчу Каспий-хӀорд тӀехь. Билгалъяккха мегар ду температуран градиенташ айина шиъ квазишораллин зона. Иза, хьалха, Къилбаседан а, Йуккъера а Каспий-хӀордан доза ду, шозлагӀа, Йуккъерачун а, Къилбан а ду. Шан йистехь, къилбаседан фронтан зонехь, температура февралехь — мартехь тӀекхета 0-5 °C, ткъа къилбан фронтан зонехь, Апшеронан сагӀан уллохь, 7-10 °C. Оцу муьрехь кӀезга шелдина ду Къилбан Каспий-хӀордан хиш, цара кхуллу квазистационаран хӀоъ.
Апрелехь — майхь температурийн минимум дехьайолу Йуккъерчу Каспий-хӀорде, иза доьзна ду хӀордан къилбаседан декъехь гомха хиш чехка дохдаларца. Бакъду, и хан йолалуш хӀордан къилбаседехь дукхах йолу йовхо ша башош йойу, амма майхь температура хьалайолу кхузахь 16—17 °C. Йуккъерчу декъехь, оццу хенахь, температура 13—15 °C хуьлу, ткъа къилбехь хьалайолу 17—18 °C. БӀаьстен хи дохдалар дӀанисдо анасизан градиенташ, температурийн башхалла бердайисташкахь а, хӀордан йукъахь а 0,5 °C сов ца йолу. ТӀехулара чкъор дохдала долало мартехь, цуо йохайо температураш хийцайаларан цхьалхалла кӀорге мел волу.
Июнехь — сентябрехь хаало тӀехуларчу чкъорехь температураш хийцайаларан анасизан цхьалхалла. Август бутт бу хи чӀогӀа дохлург, хин температура массанхьа а 24—26 °C хуьлу, ткъа къилбехь хьалайолу 28 °C. Августехь гомха айманаш чохь, масала, Красноводскан, 32 °C а кхочу.
Оцу хенахь хин температурин коьрта башхалла йу апвеллинг. Иза хаало хӀора шарахь Йуккъерчу Каспий-хӀордан малхбален бердаца, кӀеззиг чукхочу Къилба Каспий-хӀордачу а. Шийла кӀоргера хиш хьаладовлур бес-бесарчу кепара, бахьна — аьхка алсама долу къилбаседа-малхбузера мехаш. Оцу агӀорчу мохо тӀехулара довха хиш бердйистера дӀатотту, йуккъерчу чкъоьрера шийла хи тӀехуладолу. Апвеллинг йолало июнехь, амма уггар чӀогӀа йолу хан июлехь — августехь хуьлу. Иза бахьнехь, хин тӀехула температура (7—15 °C) охьайолу. Температуран анасизан градиенташ кхочу 2,3 °C хин тӀехула, 4,2 °C 20 м кӀоргехь. Апвеллинган кхерч тӀехь-тӀехьа дӀашерша июнехь 41—42° къ.-с. ш. сентябрехь 43—45° къ.-с. ш.. Аьхкенан апвеллинг чӀогӀа оьшу Каспий-хӀордана, цуо орамашкара хуьйцу кӀорга хи долчу акваторера динамикан процессаш.
Хица дерг
Каспий-хӀордан туьхан барам къасталуш бу Ӏапказачух. Яккхийра башхаллаш йу цхьайолчу меттигашкара туьха кхуллу ионийн концентрацийн, къаьсттина материкан тӀиера догӀу хиш уьйшдолчохь. Материкан хиш бахьнехь, хӀордан хин хуьлучу метаморфизацин процессо охьадоккху хӀордан хица долу туьхан йукъара хлоридаш, хьалабоккху карбонатийн, сульфатийн, кальцийн барам, уьш коьрта компоненташ йу чукхетачу хин химин хӀоттамехь.
Уггар а консервативан ионаш йу калий, натрий, хлор, магний. Уггар а кӀезиг консервативан — кальций а, гидрокарбонат-ион а. Каспий-хӀордачохь кальцийн а, магнийн а катионийн барам шозза гергга лакхара бу Азовн хӀордан чохьчулла а, ткъа сульфат-анион — кхузза.
Хин дуралла къаьсттина чӀогӀа хийцало хӀордан къилбаседан декъехь: Идалан а, Уралан а хикхочера 0,1 PSUн барам тӀиера Йуккъерчу Каспий-хӀордан 10—11 PSUн бараме кхаччалц. Гамхачу дуьрачу айманаш-култукаш чохь минерализаци хила таро йу 60—100 г/кг. Къилбаседа Каспий-хӀорд чохь ша боцучу муьрехь, апрелера ноябрь кхаччалц, хаало квазишораллехь лаьтта дураллин фронт. ХӀордан чукхетачу хиш бахьнехь, уггар йоккха тезалла хӀордан акваторехь хаало июнехь.
Къилбаседа Каспий-хӀордан дуралла кхолларехь доккха дакъа лоцу мохо. Йуккъерчу а, къилберчу а хӀордан декъехь дураллин башхалла йоккха йац. Дукха хьолахь иза йу 11,2—12,8 PSUн барам, къилбехьа алсама а йолуш. КӀоргаллехь дуралла кӀезиг айало (0,1—0,2 PSUн барам).
Дураллин барам чӀогӀа бозу хӀордан барамах а, материк тӀиера охьадогӀучу хин барамах а (вовшех дозуш ду ший а).
Хин бухара рельеф
Каспий-хӀордан къилбаседан декъан рельеф — гомха тулгӀенан аре йу банкашца а, аккумуляцин гӀайренашца а, йуккъера кӀоргалла 4—8 метр, максимум 25 метрал сов ца йолу. Мангышлакийн тархо къастабо Къилбаседа а, Йуккъера а Каспий-хӀорд. Йуккъера Каспий-хӀорд дикка кӀорга бу, масала Дербентан кӀаг 788 метр. Апшеронан тархо боькъу Йуккъера а, Къилбехьара а Каспий-хӀорд. Къилбехьара Каспий-хӀорд лору кӀоргачех, Къилба-Каспий-хӀордан кӀаг 1025 метр бу. Каспий-хӀордан шельфехь лахьорчийн гӀум йу, кӀоргачехь сацкъар бу бухабижина, цхьаццанхьа орамийн пород аш йу араевлла.
Климат
Каспий-хӀордан климат къилбаседехь — континентан, йуккъерчу декъехь — барамера, къилбехахь — субтропикан йу. Ӏаьн муьрехь хӀаваан температуран йуккъера барам хийцало къилбаседехь −8…−10 тӀиера къилбехахь +8…+10 кхаччалц, аьхкан муьрехь — +24…+25 тӀиера +26…+27 кхаччалц. Температурин максимум +44 градус хилла малхбален бердаца.
Шеран йочанийн йуккъера барам 200 миллиметр бу, йекъачу малхбален декъехь 90—100 миллиметр, къилба-малхбузан субтропикан бердаца 1700 миллиметр. Каспий-хӀордан тӀехулара хи Ӏаьнаре дерзар — шарахь 1000 миллиметр гергга, уггар дукха Ӏаьнаре доьрзу Апшеронан ахгӀайрен уллохь а, Къилба Каспий-хӀордан малхбален агӀора а — шарахь 1400 миллиметр.
Мохан сихаллин йуккъера барам секундехь 3—7 метр, механ розехь алсама ду къилбаседан мехаш. Гуьйренан а, Ӏаьнан а беттанашкахь мох чӀагӀло, цуьнан сихалла секундехь 35—40 метре кхочу. Алсама мехаш хуьлу меттиг — Апшеронан ахгӀайре, ХӀинжа-гӀалин а, Дербентан а йисташ, цигахь хаайелла 11 метр лекха тулгӀе.
Хин эхарш
Каспий-хӀордан хин циркуляции йоьзна йу чудогӀучу хишшах а, мехашшах а. Дукхаха долу чудогӀа хи къилбаседера Каспий-хӀордах кхеташ хиларо къилбаседехьара хин эхарш хулуьйту. ЧӀогӀа долу къилбаседан хин эхаро дӀахьо Къилбаседа Каспий-хӀордан хи малхбузан бердан йистехула Апшеронан ахгӀайрен улло, цигахь хин эхар декъало шина генна, цхьаъ оцу бердаца дӀадоьду, важа Малхбуза Каспий-хӀордан агӀо доьду.
Дийнаташ а, ораматаш а
Дийнаташ
Каспий-хӀордан иргӀунарш, ткъа иштта теза хин чӀерий, чабакх-чӀара, саза, судак. Каспий-хӀордан чохь деха кхин чӀерий а: карп, кефаль, килька, кутум, лещ, лосось, окунь, гӀазкхийн чӀара. Каспий-хӀордан чохь еха хӀордан ехашъерш — Каспий-хӀордан тюлень.
Ораматаш
Каспий-хӀордан а, цуьнан бердйистан а ораматаш 728 кепара йу. Ораматех Каспий-хӀордан чохь алсама йу хин бецаш — сина-баьццара, диатоман, цӀен, боьра, кхин а, зезагех — зостера а, руппия а. Флоран схьадалар дукхахдерг неогенан муьрера ду, амма цхьайолу ораматаш чуеана Каспий-хӀордан чу адамо хууш а, хӀордкеман буха тасайелла цахууш а.
Каспий-хӀордан истори
Каспий-хӀорд кхоллабалар
Каспий-хӀорд Ӏапказан кхоллам болуш бу, цуьнан бух лаьтта Ӏапказан кепара лаьттан чкъоьрах. 13 млн шо хьалха кхолладелла Альпаш дӀакъастийра Сарматийн хӀорд Дуьненанйукъарчу хӀордахплиоцен) хилла Акчагылан хӀорд, цунах диснарш теллина Н. И. Андрусовс. Дуьххьара бакъаделлачу Понтин хӀордан меттигехь кхоллабелла Балаханан Ӏам (къилба Каспий хӀордан меттигехь)Апшеронан хӀорд кхоллало, цуо лоцу Ӏаьржа хӀорд а, Каспий-хӀорд а, Арал а, хьулйо Туркмени а, Идалан лахе а[13].
Хьалхарчу неоплейстоценехь Матуяма-Брюнес магнитан инверси кхочушйолу тюркянан регресси хиллачул тӀехьа (-150 тӀиера −200 м кхаччалц), хилла ширабакохан а, охьадоьдуш долу тӀехьабакохан (кӀоргалла 20 м гергга) а къевлина бассейнашголоценехь (9—7 эзар шо гергга хьалха[15]) мангышлакан регрессица (-50 тӀиера −90 м кхаччалц). КерлаКаспий-хӀордан бассейн йара дуьро (11-13 ‰), хи довха долуш, къевлина (кӀоргалла −19 м)[14].
Каспий-хӀордан антропологин а, оьздангаллин а истори
Каспий-хӀордан къилбан бердаца Хуто хьехахь карийначара (массагеташ) а йаздина сакийн тайпанаш. ТӀехьуо, прототюркаш охьахошучу муьрехь, вайн эран IV—V бӀешерашкахь кхузахь баьхна талышийн тайпанаш (талышаш). Ширачу иранан тептаршкахь дуьйцу, IX—X бӀешерашкахь Каспий-хӀорд чухула оьрсий лелар.
