КӀайн хӀорд

65°48′ къ. ш. 39°00′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху топонима кхин маьӀнаш а ду, хьажа КӀайн хӀорд (маьӀна).
КӀайн хӀорд
карел. Vienanmeri, нен. Сэрако ямʼ
White Sea map ru.png
Амалш
Майда90,8 эзар км²
ХӀордан йистан йохалла2000 сов км
Дуккха кӀоргалла343 м
Йуккъера кӀоргалла67 м
Лаьтта меттиг
65°48′ къ. ш. 39°00′ м. д.HGЯO
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

КӀайн хӀорд (карел. Vienanmeri, Valgiemeri, нен. Сэрако ямʼ, XVII бӀешо кхаччалц Студёни, Соловецки, Северни, Спокойни, КӀайн айма) — Российн европин декъан къилбаседера чоьхьара хӀорд, иза Къилбаседа Шен Ӏапказан дакъа. КӀайн хӀорд дерриге а Российн чоьхьара хиш ду.

Скандинавин мифологехь КӀайн хӀорд бевза цӀарца «Гандвик»; кхин а девза «Текхаргин айма» бердан аса хьевза хиларна[1].

Этимологи

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Иза хьахош йу цхьа могӀа историн хьостанашкахь, масала, «ДӀадаханчу шерашкара дийцар» тӀехь, 1137 шарахь эла Святослав Ольговичан грамота тӀехь, XIII—XV бӀешерашкара берзан чкъорийн кехаташ тӀехь, цигахь иза гучудолу «ХӀорд» цӀарца. Амма альтернативни цӀераш а йу: XIII бӀешарахь, "Слово о разрушении русской земли" тӀехь КӀайн хӀорд «СадоӀу хӀорд» олу. «ХӀорд-Ӏапказ» вариант а нисйелла, ткъа Столбовора машар «Къилбаседа хӀорд» олу[2]. Хаалора вариацеш ХӀорд-Ӏапказ а, Студёни хӀорд а[3].

«КӀайн хӀорд» цӀе дуьххьара карийра 1459 шеран карти тӀехь италихойн картографана Фра Мауро (итал. El mar Bianco), и цӀе дӀахӀоттийна хин Ӏаьмна уллехь, иза йоьзна йу КӀайн Ӏам. Оьрсийн хьосташкахь «КӀайн хӀорд» цӀе дуьххьара гучуйолу 1582 шарахь, XVI бӀешо чекхдолуш дуьйна, КӀайн хӀордан изза цӀе йара кхечу пачхьалкхийн картографехь; 1627 шарахь арадаьллачу «Доккхачу картин тӀехь» хӀордах «Боккха КӀайн хӀорд» аьлла цӀе тиллина[2]. КӀайн хӀордан цӀе йелла хин кӀайн бесах, дохк хиларна[3].

КӀайн хӀордан цӀеран карелийн орамаш тарло, дус. карел. Valgiemeri, valgie — «кӀайн», meri — «хӀорд». Дуьххьара хӀордах «КӀайн» аьлла Планци Петран 1592 шеран картин тӀаьхь (дус. Mare Album)[4], амма карелаша хӀордах «КӀайн» олуш хилла, мел кӀезга а, XVI бӀешо йуккъе даьлча дуьйна. Цунна тоьшалла до 1556 шарахь карелан Ноусиас Ладогайистера КӀайн хӀорда тӀе кхаччалц болу некъ детальца бийцаро. Шведийн хьостехь, цигахь дуьйцуш ду, Нуусиас хӀордах нийсса «КӀайн» олу: шведийн маттахь – Hvitehaffvedh (лит. КӀайн хӀорд), шведаша шаьш цу хьостанехь Westersjön олуш делахь а[5].

ХӀетахьлерчу оьрсийн документашкахь, иштта тӀаьхьарчу хенахь а, иза дӀайаздина ду ХӀорд, ХӀорд Ӏапказ, Къилбаседа хӀорд, Соловецкан хӀорд, Студени хӀорд кепашца, ткъа XVII бӀешарахь бен ца йолаелира КӀайн цӀе хӀордана тӀейилла, цуо гойту, схьагарехь, кхузаманан оьрсийн цӀе хила тарло Карелийн цӀарах схьаэцна. 1570 шарахь нидерландхочо Симон ван Салингена «Карелин хӀорд» аьлла цӀе тиллина къилбехьа КӀайн хӀордан йиллинчу декъах Теркан берд тӀера Соловецкан архипелаге кхаччалц[6]. Иштта хӀинца саамаша олу хӀордах «КӀайн» ( саам. Vilgesmearra ), амма хууш дац и цӀе XVI бӀешарахь саамийн бахархошна йукъахь лелош хилла йа ца хилла йа кхин хьалха а. Цу хьокъехь, йукъара даккха йиш йац, карелаша и цӀе саамашкара схьаэца йиш йолуш хилар, амма иза дисина деккъа цхьа дог-ойла, хӀинца а документашца тоьшаллаш доцуш[7].

Ричард Джемса XVII бӀешеран шен оьрсийн-ингалсан дошамехь тардолийтара, КӀайн хӀордан цӀе схьайаьлла белухех[8][9]).

Физикин-географин хьал

[нисйе бӀаьра | нисйе]
КӀайн а, Баренцан а хӀордийн доза — Колан ахгӀайренан тӀера Сийлахь мара

Российн гуонахьа долчу хӀордех, КӀайн хӀорд — жимачех цхьаъ ду (жима — Азов-хӀорд бен бац). Цуьнан майда 90 эз. км² (цунна йукъахь дуккху а кегийра гӀайренаш ду, царна йукъахь уггаре гӀарадевлларш Соловецки гӀайренаш, — 347 км²), аьлча а 1/16 дакъа Баренцан хӀордах, чухоам берриг 4400 км³. КӀайн хӀорд уггаре бехачохь Канин Меран тӀера Кемь тӀекхаччалц 600 км.

Уггаре кӀоргачех хӀорд 343 метр бу, йуккъера кӀоргалла — 67 метр.

КӀайн а, Баренцан а хӀордашна йукъара доза лору Сийлахь меран тӀера Канин меран (Канин ахгӀайренан) тӀекхаччалц йолу аса йу[10].

КӀайн хӀорд чу кхета даккхий эркаш Кемь, Мезень, Онега, Поной, Къилбаседа Двина, кха шортта кегийра эркаш.

Коьрта порташ: Архангельск, Беломорск, Кандалакша, Кемь, Мезень, Онега, Северодвинск.

КӀайнхӀордан-Балтикин татоло хӀутту КӀайн хӀорд Балтикин хӀордаца а, Ийдалан-Балтикин хин некъца а.

КӀайн хӀорд дерриге а чоьхьара хиш ду Российн.

КӀайн хӀордан хин майда масех декъе йекъало: Бассейн, Лаг (КӀайн хӀордан Баренцан хӀордаца уьйр йолу хидоькъе; КӀайн хӀордан логах «Гирло» олу помораша; и дош деира шен дийцарехь «Запечатлённая слава» Б. В. Шергина), Воронка, Онегин айма, Двинин айма, Мезенан айма, Кандалакшин айма. КӀайн хӀордан бердаш шайн цӀераш йолуш ду, ламастехь декъало (сахьтан дуьхала рогӀехь Колан ахгӀайренан бердашца) Теркан, Кандалакшин, Карелин, Поморийн, Онегин, Аьхкенан, Ӏаьнан, Мезенан, Канин; наггахь Мезенан берд Абрамовн, Конушин бердашка боькъу, ткъа Онегин бердан декъах Лямицкий берд олу.

Истори

[нисйе бӀаьра | нисйе]
КӀайн хӀордан карта (1635)

ХӀорд Новгородхошна бевзаш бара, мел кӀезга а XI бӀешарахь дуьйна. Йохк-эцаран кеманаш леларехь доккха маьӀна долуш хилла хӀорд, ткъа гонаха йолу хьаннаш мехала акхарошца хьал долуш хилла, цундела и меттигаш сиха кхуьура. ХӀордан йистехь уггаре а хьалха оьрсийн нах бехачу меттигех цхьаъ йара Къилбаседа Двинехь йолу Холмогори, иза кхоьллина XIV бӀешарахь. Цигара 1492 шарахь йохк-эцаран флот дӀайахара Дане, йалта доьттина, Иван III-гӀачун векалш а болуш, цуо билгалдаьккхира дуьххьарлера оьрсийн дуьненайукъара хӀордан порт кхоллайалар.

Дуьххьара КӀайн хӀорда тӀе кхаьчна кхечу пачхьалкхан кема дара Ченслор Ричард куьйга кӀел долу ингалсан кема Эдвард Бонавентура. Уиллоби Хью куьйга кӀел долчу кхин а шина кеманца цхьаьна, ХӀиндойчу къилбаседан некъ лоьхуш бара уьш. Экспедици кечйира паччахьо Эдуард VI а, 240 гергга ингалсан совдегарийн тобано а, тӀедиллина йохк-эцаран йукъаметтигаш дӀахӀитто. Уиллоубин кеманаш хӀорда тӀехь дӀасакъаьстира, царех шиъ, экспедицин хьалханчаца цхьаьна, билггал доцчу хьелашкахь хӀаллакьхилира. Амма «Бонавентуран» аьтто белира КӀайн хӀорда чу а вахана, Холмогори кхача, цигара Ченслор Ричард Москох паччахь Иван Грозни волчу воьду. 1554 шарахь Оьрсийчуьра цӀавогӀуш, Чанслорас сурт хӀоттадо Европина кӀезиг йевзаш йолу Москох а, Оьрсийн Къилбан а деталан дийцар, ткъа иштта паччахьан кехат а, иза лууш вара Ингалсчоьнца йохк-эцаран йукъаметтигаш лело. КӀайн хӀордаца Оьрсийчоьнца йохк-эцар лелоран Ӏалашонца Ингалсчохь кхоьллина «Москохан компани».

Голландхой ингалсхошна тӀаьхьабевлира, дукха хан йалале Холмогорих хилира мехала йохк-эцаран меттиг патаран а, чӀерийн а. ГӀалахь кхечу махкара наха а, оьрсаша а туьканаш а, йохка-эцаран меттигаш а кхоьллира. Портехь йира гӀап, цуо лайра полякийн-литван эскаран гуо 1613 шарахь. Мохь совбаккхаро портан Ӏаткъам бира, иза лаьттара эркан тӀаьхь, цундела тоннажна, кеман хин буха боьду бухна а барам хӀоттийнера. Цуьнан жамӀехь Къилбаседа Двинан дельтехь 1584 шарахь кхоллайелира Керла Холмогори гӀала, тӀаьхьа цӀе хийцира Архангельск аьлла.

Экономика

[нисйе бӀаьра | нисйе]

КӀайн хӀорд чохь промышленностан чӀерийлецар ду. 2017 шарахь цуьнан акваторин чохь лецира 1964 тонна чӀара а, кхин тайпана хин биоресурсаш. 2016 шерца дуьстича чӀерийлецаран чухоам бара 2946 тонна[11].

КӀайн хӀордан коьрта порташ йу Беломорск, уггаре йоккха гӀала — Архангельск. Кхин а КӀайн хӀорд тӀехь йу Российн атоман кеманашдаран коьрта йукъ — Северодвинск, цигахь йу дуьненна тӀера йоккхачех кеманашдаран завод — Севмаш, кхин а кеманаштодийран завод «Звёздочка».

Говзаллехь гайтар

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Валентин Серов. КӀайн хӀорд, 1894
Кайтсерфер КӀайн хӀорд чохь

Филателехь

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ «Northern Scandinavia during the Middle Ages», part of «In honorem Evert Baudou» (1985), Sven Lundkvist
  2. ↑ 1 2 Поспелов, 2008, с. 101—102.
  3. ↑ 1 2 Аникин А. Е. Русский этимологический словарь. Выпуск 3. — 2009. — С. 76. — 343 с. — ISBN 978-5-9551-0356-3.
  4. ↑ Enckell C. The Representation of the North ol Europe in the World-map of Petrus Plancius of 1592(ингалс.). — Stockholm: Imago Mundi, VIII, 1951. — P. 55—69.
  5. ↑ Jaakko Teitin valitusluettelo Suomen aateliastoa vastaan 1555–1556. Toim. Kustavi Grotenfelt. Todistuskappaleita Suomen historiaan(фин.). — Helsinki: SKS:n kirjapaino, 1894. — С. 156—160.
  6. ↑ Simon von Sallinges Bericht, de Ao 1591 // Buesching’s Magazin fuer die neue Historie und Geographie. Halle T. VII(нем.). — 1773. — S. 339—346.
  7. ↑ Kuzmin D. Vienan Karjalan asutushistoria nimistön valossa.(фин.). — Helsinki: Unigrafia Oy, 2014. — С. 16—17.
  8. ↑ Аникин А. Е. Русский этимологический словарь. Выпуск 3. — 2009. — С. 78. — 343 с. — ISBN 978-5-9551-0356-3.
  9. ↑ Бэбэльска К. Этимология названий некоторых морских обитателей (ru) // Вестник Московского государственного областного университета. Серия: Русская филология : журнал. — 2009. — № 4. — С. 66. Архивйина 2021  шеран  27 апрелехь.
  10. ↑ Кеп:Limits of oceans and seas
  11. ↑ Сведения об улове рыбы, добыче других водных биоресурсов и производстве рыбной продукции за январь — декабрь 2017 года. fish.gov.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 февраль. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 24 апрелехь

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=КӀайн_хӀорд&oldid=12787661»