Гренланди

72°27′ къ. ш. 40°30′ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Гренланди (маьӀнаш).
ХӀара йаззам бу гӀайренах лаьцна. административан декъех лаьцна, хьажа Гренланди.
Гренланди
гренл. Kalaallit Nunaat, дат. Grønland
Greenland scenery.jpg
Амалш
Майда2 166 086 км²
Уггар лаькха меттиг3694 м
Бахархой56 653 стаг (2010)
Луьсталла0,03 стаг/км²
Лаьтта меттиг
72°27′ къ. ш. 40°30′ м. д.HGЯO
АкваторешАтлантикин Ӏапказ, Къилбаседа Шен Ӏапказ
Пачхьалкх
РегионГренланди
Къилбаседа Америка
Red pog.png
Гренланди
Гренланди
Red pog.png
Гренланди
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Гренла́нди (гренл. Kalaallit Nunaat, дат. Grønland) — Дуьнен тӀаьхь уггаре доккха[1] гӀайре. Лаьтта Къилбаседа Америкин къилбаседа-малхбалехь, цундела физкин географин агӀор хьаьжча, цунна йукъадогӀу. Политикин агӀор иза йукъахь ду Европин, хӀунда аьлча гуонахьара кегийра гӀайренашца цуо кхуллу изза цӀе йолу административан автономин дакъа, йукъайоьдуш йолу Данин паччахьаллин[2][3][4]. Бердаш дашадо Атлантикин а, Къилбаседа Шен а Ӏапказаша. Цуьнан майда йу 2 166 086 км²[5], ткъа къилбаседера къилбехьа йохалла ду 2700 км, ткъа малхбузера малхбалехьа — 1300 км. Шен майданца иза кхузза жима ду Австралел — уггаре жимаха йолу континентал[6].

ГӀайренан уггаре йоккха нах беха меттиг — Нуук (Готхоб), 17 984 стаг (2019)[7]. ГӀала лаьтта ахгӀайренна тӀаьхь Гренландин малхбуза декъехь.

ГӀайренан йисттера къилбаседехьара меттиг — Моррис-Джесуп мара, иза лаьтта кӀеззига къилбехье 84-гӀа шораллел, лорура Къилбаседа полюсан уггаре уллера лаьттан дакъа 1900 шарахь Каффеклуббен гӀайре дӀайеллалц.

Къилбе меттиг йу гена йоццуш 59-гӀа къилбаседа шораллин.

Историн хаамаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Коьрта йаззам: Гренландин истори

Арктикин къаьмнаш дехаш хилла Гренландехь европахошна гӀайре кароле хьалха а, амма скандинаваш схьакхаьчча, цуьнан хьалхара бахархой дӀабевллера, гӀайре йаьсса йара. Эскимосаш-калаалитех, дукха хьолахь Гренландин автохтонан бахархой олу, баккъалла а цигахь гучу ца бевлла XIII бӀешарахь бен, оцу хенахь скандинавин нах беха меттигаш гӀайрен тӀехь хилла ши бӀе шо хьалха. Амма, царех къаьстина, эскимосаш хӀетахь дуьйна гӀайренна тӀера дӀа ца бевлла, гуттаренна а бехаш бу. Гренландин эскимосийн дай бу туле оьздангалла дӀакхоьхьуш. Туле оьздангалла кхоллайелла вайн эрал 1000 шо хьалха Аляскехь, цигара дӀасайаржира йерриг къилбаседан Канадин, XIII бӀешарахь Гренланде кхаьчна. Иза деш, цо хийцира Дорсетан оьздангалла, хьалха дӀалаьцна хилла Канадин къилбаседа-малхбале а, Гренландин къилбаседа-малхбузе а. Исландин йозанан хьосташкахь а, фольклорехь а тоьшаллаш ду эскимосийн а, Скандинавийн мухажирийн а чолхе йукъаметтигаш хиларан, уьш баьхна Малхбален меттигашкахь, Малхбузера меттигашкахь, Ивиттуутехь.

Маршонан къовсам[нисйе бӀаьра | нисйе]

1953 шеран майхь Копенгагено араваьккхина 187 эскимос Тулен 150 км къилбаседехьа, кхин а алсама луьра меттиге Каанаке. Депортаци йира нах бойуш[8].

Гренладин маршо кхайкхоран ойла йу 1979 шарахь дуьйна, оцу хенахь тӀеийцира закон «чоьхьара автономех» лаьцна. Иза даьккхира регионан парламенто, гӀайренан Ӏедална цуо йелира гӀеххьа паргӀато налогаш гулйеш, кхин а оьзангаллин, дешаран, талларан, чӀерийлецаран белхашкахь[9].

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ Joshua Calder’s World Island Info. ТӀекхочу дата: 2022 шеран 21 июнь. Архивйина 2017 шеран 25 сентябрехь
  2. ↑ LOV nr 473 af 12/06/2009 om Grønlands Selvstyre. ru:Закон об автономии Гренландии № 473 от 12 июня 2009 года (вступил в силу 21 июня 2009)(бил-боцу.). retsinformation.dk. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 18 июнь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 6 ноябрехь
  3. ↑ Selvstyreloven. Lov om Grønlands Selvstyre(бил-боцу.). Danske Love. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 18 июнь. Архивйина 2019 шеран 18 июнехь
  4. ↑ Датский парламент одобрил закон о расширенной автономии Гренландии. NEWSru.com (2009 шеран 20 май). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 18 июнь. Архивйина 2019 шеран 18 июнехь
  5. ↑ Facts about Greenland - Naalakkersuisut (инг.). naalakkersuisut.gl — The Government of Greenland, official site. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 23 июнь. Архивйина 2021 шеран 24 июнехь
  6. ↑ Encyclopedia britannica.com (инг.). britannica.com. ТӀекхочу дата: 2021-31-05. Архивйина 2021 шеран 2 июнехь
  7. ↑ Grønlands Statistik(бил-боцу.). Grønlands Statistik. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 4 май. Архивйина 2020 шеран 17 октябрехь
  8. ↑ Гренландия: курс на независимость(бил-боцу.). Журнал Международная жизнь. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 6 январь. Архивйина 2021 шеран 9 январехь
  9. ↑ Гренландия: борьба за независимость — Энциклопедия безопасности. survincity.ru. ТӀекхочу дата: 2021 шеран 6 январь. Архивйина 2021 шеран 7 январехь

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Гренландия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Возгрин В. Е. Гренландия и гренландцы. — М.: Мысль, 1984. — 160 с. — 60 000 экз.
  • Скотт Дж. Ледниковый щит и люди на нём / Пер. с англ. Т. Л. Ровинской; Отв. ред. С. В. Обручев; Худ. Н. И. Гришин. — М.: Географгиз, 1959. — 112, [8] с. — (Путешествия. Приключения. Фантастика). — 100 000 экз.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Гренландия // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. — (Большая советская энциклопедия]] : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров).
  • ГРЕНЛАНДИЯ — йаззам бу энциклопедии «Кругосвет»
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Гренланди&oldid=12375852»