Москохан область

55°37′41″ къ. ш. 37°44′17″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Российн Федерацин субъект
Москохан область
Москохан гуо
оьрс. Московская область
Stele at the entrance to the Moscow region.jpg
Байракх[d] ХӀост[d]
Байракх[d] ХӀост[d]
55°37′41″ къ. ш. 37°44′17″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Адм. центр Красногорск[1]
Губернатор Андрей Воробьёв
Областан думин председатель Игорь Брынцалов
Истори а, географи а
Кхоллар 1929 шеран 14 январь
Латта
  • 45 800 квадратан километр
Сахьтан аса MSD, Европа/Москох[3]
Бахархой
Бахархой ↗7 690 863[4] стаг (#Н/Д[5])
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2 RU-MOS
Телефонан код 495, 496
Официалан сайт
Москохан область картин тӀехь
СовгӀаташ Ленинан Орден — 1934 Ленинан Орден — 1956 Ленинан Орден — 1966
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь


Images.png Арахьара суьрташ
Image-silk.png Москохан область 2003 шарахь (темлойн дакъой латтар а, хӀоттам а)[6]
Москохан областан карта

Моско́хан о́бласть — йуккъера федералан гуон йукъайогӀу[7] Российн Федерацин субъект. Москохан областан административан йукъ — Москох гӀала[8] (оластан йукъа ца йогӀу[7]), административан Ӏедалан цхьа дакъа меженаш лаьтта Красногорскехь. Бахархойн барамца сов йу йерриг йисина федерацин субъектел, Москохахь бен бац кхин дукха бахархой.

Область лаьтта Малхбале-Европин аренан йуккъерачу декъехь Ийдалан, Окан, Клязьмин, Москох эркийн бассейнехь. Доза ду къилбаседа-малхбузехь а, къилбаседехь а Тверан областца, къилбаседа-малхбалехь — Владимиран, къилба-малхбалехь — Рязанан, къилбехахь — Тулин, къилба-малхбузехь — Калугин, малхбузехь — Смоленскан областашца, йуккъехь — федералан гӀалин маьӀница, Российн коьрта шахьрица Москохца. Кхин а дозан жима дакъа ду Ярославлан областца.

Москохан область йиллина 1929 шеран 14 январехь. Историн агӀор областал хьалха хилла Москохан губерни, иза йиллина 1708 шарахь. Регион Йуккъера-Промышленни областан дакъа дара, иза дира РСФСР административан-мехкан йекъайаларан дозанаш даккхий деш, ткъа 1929 шеран 3 июнехь цуьнан цӀе хийцира Москохан область аьлла[9].

Область лаьтта 52 областан маьӀнин гӀалех (церан административан мехкашца), 3 областан маьӀна долу гӀалин тайпана посёлкех (церан административан мехкашца), 5 къевлина административан-мехкан кхолламех. Муниципалан йекъайаларца область лаьтта 60 гӀалин гуонех.

Шен цӀе областан кхаьчна Москохах, иза ша йу Российн Федерацин субъект, област йукъа ца йогӀу. Москохан областан пачхьалкхан Ӏедалан меженаш лаьтта Москохан а, Москохан областан махка тӀехь. 2007 шарахь дукхаха йолу кхочушдаран Ӏедалан меженаш дӀакхахийна керла Москохан областан правительствон цӀа чу, иза лаьтта Красногорск гӀалин латта тӀехь, 350 м генахь Москохан дозанна.

Физикин-географин амал

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Коьрта йаззам: Москохан областан физикин географи

Географин хьал[нисйе бӀаьра | нисйе]

Москохан область лаьтта Российн Федерацин Йуккъера федералан гуонехь, Малхбален-Европин (Оьрсийн) аренан йуккъерачу декъехь, Ийдал, Ока, Клязьма, Москох эркийн майданахь. Область йахйелла къилбаседехьара къилбехьа 310 км, малхбузера малхбалехьа — 340 км[10].

Рельеф[нисйе бӀаьра | нисйе]

Областера пейзаж

Москохан областера рельеф коьртаниг аренан; малхбузе дакъа дӀалоцу гунаша (локхалла 160 м сов йу), малхбален — шуьйра чутаӀе йу[10].

Къилба-малхбузехьара къилба-малхбалехьа кӀоштан доза хадош ду Москохан ша бар; цуьнан къилбехьа шуьйра йаьржина морена эрозийн кепаш, ткъа къилбехьа — эрозийн рельефан кепаш бен йац. Вайн заманахь кхузаманан рельеф кхоллайаларан процесс эрозица йоьзна йу, ткъа кхин экзогенан процессаш (карст, латта дӀасадаржар, эолан процессаш) шолгӀачу меттехь йу[11][12].

Москохан областан ерриг аьлча санна малхбузе а, къилбаседехьа а дӀалаьцна моренан Москохан гунаша дика билгалйаьхна хин тогӀеш йолуш, уггаре лекха йуккъера локхалла (300 м гергга, Дмитровна кӀоштахь) Клинан-Дмитровн дукъ тӀехь йу. Москохан гунан къилбаседин басе Ӏункара йу къилба басел. Гунашна чоьхьа дукха хьолахь хуьлу шенах дисина Ӏаьмнаш (Нерски, Кругли, Долги)[13]. Къилбаседехьа цӀе йаьккхинчу гунан лаьтта нийса а, чӀогӀа уьшалаш дина аллювиалан-зандрови Лакхаийдалан чутаьӀе, церан локхалла — 150 м сов йац; шена йукъа йогӀу Шошински а, Дубнин а чутаьӀе (локхаллаш 120 м гергга йу)[14][10][15].

Областан къилбехьа йаьржина гунаш долу моренин-эрозин Москохэркан-Окан аре, цуьнан уггаре лекха меттиг (255 м) Москохахь Ясенево кӀоштахь «Тёпли Стан» метрон станци йолчохь, дика къаьстина эркан тогӀенешца а, нийса эркийн йаккъашца; цунна чохь хаало карстан кепара рельеф[16]. ТӀаьхьарнаш башха йаьржина Серпуховн кӀоштахь[10]. Областан къилба йистехь, Окан дехьа, — дикка лекха (200 м сов, максимум 238 м) къилбаседа геннаш Йуккъераоьрсийн гунан дуккху боьранаш а йолуш. Иза Окан дехьара эрозин акъари а, Чабалкхан дехьара эрозин аре а[10][17].

Москохан областан дерриг аьлча санна малхбален дакъа (билламан Щёлково-Черноголовка-Киржач асанин тӀера къилбаседехь Окан тӀекхаччалц къилбехахь) дӀалоцу шуьйра Мещёрин арено, малхбален декъехь дика уьшалаш долуш ду; уггаре лекха цуьнан барз (шира моренин гу Егорьевскан кӀоштахь[18]) цуьнан локхалла 214 м хӀордан тӀегӀанна тӀера; алсама йу локхаллаш 120—150 м; эркан тогӀенаш гӀийла къаьстина йу[14]. Массо аьлча санна Мещерин аренан даккхий Ӏаьмнаш (Ӏаьржа, Святой, кхин дерш) бисинчу шах даьлла ду. Кхузахь регионехь уггаре лоха хи ду — Окан хин тӀегӀа — 97 метр гергга йу[14].

Оьздангалла

[нисйе бӀаьра | нисйе]
(Хронологин шкала лакхахь хуьлу интержигара тӀетаӀийча.) РУВИКИ чохь йаззамаш болу Москохан областан музейн интержигара хронологин шкала. Ширачех областехь музейш йу: Бородинон тӀеман-историн музей-заповедник, Музей-заповедник П. И. Чайковскийн, Рузан мохкбовзаран музей[19]
Успенски килс а, Троице-Сергиевн лаврера Духовски килс

Оьздангаллин тӀаьхьенан объектийн барамца (6400 сов) Москохан областо боккху Российн Федерацехь хьалхарчехь меттиг[20]. Москохан областехь йу гӀарайевлла кертийн комплексаш, архитектурин хӀолламаш болуш шира гӀаланаш (Верея, Волоколамск, Дмитров, Зарайск, Звенигород, Истра, Коломна, Сергиев Посад, Серпухов и.дӀ.кх.а); динан гӀишлош — йерданаш (1100 сов[21]) а, монастыраш (Троице-Сергиевн лавра, Иосифо-Волоцки монастырь, Покровски Хотьков монастырь, Саввино-Сторожевски монастырь, Николо-Угрешски монастырь, кхин йерш а — 58 2012 шарахь[22]). Архитектурный ансамбль Троице-Сергиевой лавры является объектом Всемирного наследия ЮНЕСКО[23]. Областехь болх беш йу масех театр (Ногинскехь, Коломнехь, Серпуховхь, кхечу гӀаланашкахь а)[24], царех 5 пачхьалкхан йу. Иштта тидаме эца догӀу Российн совгӀатийн индустрин бух кхуллуш йолу ламастан исбаьхьаллин говзаллин меттигаш: Федоскино, гӀарайаьлла шен лакан миниатюрни суртдилларца; Богородски ламастехь дечигах ловзо хӀуманаш арахоьцуш йолу; Гжель кхийра кхолларан шатайпа ламасташ долуш; Жостово, шен металлех сурт дилларца гӀарайаьлла; Павловский Посад, ламастан зорбанан кепаш йолу кӀадеш арахоьцуш; и.дӀ.кх.а. Цхьайолчу оцу нах беха меттигашкахь ламастан говзаллашна лерина музейш йу (масала, Богородскехь ловзаран хӀуманийн музей йу)[25], а также центры обучения декоративно-прикладному искусству[26][27]. ТӀеман сийлаллин ши бӀе сов иэс а, обелискаш а йу (2004 шарахь — 222 тӀеман сийлаллин иэс, царех 36 — федералан маьӀнин йу[24]) цара дага боийта даймехкан тӀемаш 1812 шеран а, 1941—1945 шерийн, ладаме хиламаш хилла Москохан областан хӀокху заманан махкахь[24].

Областехь болх беш бу шуьйра маша библиотекийн (2017 шарахь 908); тӀаьхьара шерашкахь йукъаратӀекхачаран библиотекаш системе цхьаьтохаран болх лелабо. 2010 шарахь библиотекин ах сов — 59,3 % — йуьртан йара, 10 % — берийн библиотекаш йара[7]. Регионерчу гӀаланашкахь болх беш ю 29 театр. Цул сов, Москохан областехь кест-кеста дӀахьош йу тайп-тайпана фестивалаш, къийсамаш, гайтамаш. Жуковский (гӀала)ӀЖуковский гӀалахь хӀора шина шарахь дӀахьо Дуьненаюкъара авиацин а, космосан а салон. Москохан областан хӀора шарахь бен боккха оьздангаллин барам бу Захарово йуьртахь дӀахьо Йерригроссийн Пушкинан Ӏида (июнь), А. А. Блокан поэзии шида (августан хьалхара кӀиранде)[28], тӀеман-историн Ӏида «Бородинон де» (сентябран хьалхара кӀиранде)[29]. Областехь хӀора шарахь йо театран фестивалаш («Мелиховн бӀаьсте», «Долгопруднин гуьйре», «Оьрсийн классика. Лобня», кхин йерш.) а, кинофестивалаш («Российн историн кино», «Москохан бухара суьйренаш», «Волоколамскан доза», кхин йерш). Областехь йу Госфильмофонд (Бели Столбы посёлкехь) а, Российн пачхьалкхан кинофотодокументийн архив (Красногорскехь) а[7].

(Лакхахь долу сурт тӀе Ӏоттавелча интержигара хуьлу, тӀаккха сийначу "Старт" кнопки тӀе Ӏоттавала веза, жамӀаш схьаэцначул тӀаьхьа, дӀадолучу меню чохь Таблицан режим Картаца хийца еза.) Москохан областехь музейш меттиг гойтуш йолу интержигара карта, цунах лаьцна ю РУВИКИ чохь йаззамаш[30]

Москохан областехь болх беш йу дуккху а музейш (йерриг 89 2013 шарахь, царех 7 федералан йу). Царех цхьаерш вовшахтоьхна йу монастырийн мехкаш тӀехь (Троице-Сергиевн лавра, Иосифо-Волоцки монастырь, Покровски Хотьков монастырь, Саввинан-Сторожевски монастырь, Николо-Угрешски монастырь, иштта кх. дӀа), цигахь йу цӀийнан музейш Музей-заповедник Бородино а, Дубосеково а, мохкбовзаран музейш (областан дуккха а гӀаланашкахь). Москохан областера уггаре йоккха музей йу Серпуховхь — Серпуховн историн-исбаьхьаллин музей[24][20].

Нумизматика

[нисйе бӀаьра | нисйе]

2020 шеран 14 январехь Российн Банко лело арахецна иэсан нахарт мехала доцучу металлах номинал 1 туьма йолуш «Москохан область» «Российн Федераци» серера[31].

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. ↑ 1 2 Дом Правительства Московской области — 2007.
  2. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  3. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  4. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 13 март.
  5. ↑ Москохан область > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
  6. ↑ Карты. Коммерсантъ (2003 шеран 12 май). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 14 март. Архивйина 2018 шеран 29 сентябрехь
  7. ↑ 1 2 3 4 БРЭ, 2020.
  8. ↑ Обзор законодательства. www.uirz.ru. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 14 март. Архивйина 2019 шеран 28 февралехь
  9. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 70—93.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Физическая карта // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 6—7. — ISBN 5-93684-029-8.
  11. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 29.
  12. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 31—39.
  13. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 31—32.
  14. ↑ 1 2 3 Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 28—29.
  15. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 30—31.
  16. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 34.
  17. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 36.
  18. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 35.
  19. ↑ Инструмент Викиданных Wikidata timeline
  20. ↑ 1 2 Сохранение, охрана и использование объектов культурного наследия. Министерство культуры Московской области. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 19 март. Архивйина 2012 шеран 4 августехь
  21. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 76.
  22. ↑ Список монастырей: Московская область. Электронное периодическое издание «Храмы России».. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 8 январь. Архивйина 2012 шеран 1 октябрехь
  23. ↑ Архитектурный ансамбль Троице-Сергиевой лавры в городе Сергиев Посад (1993). whc.unesco.org. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 8 январь. Архивйина 2011 шеран 25 августехь
  24. ↑ 1 2 3 4 Корниенко, Мазепова, Стрикалов, 2004, с. 3.
  25. ↑ Фабрика и музей игрушки. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 19 март. Архивйина 2012 шеран 4 августехь
  26. ↑ Гжельский государственный историко-промышленный институт. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 19 март. Архивйина 2012 шеран 4 августехь
  27. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 208—212.
  28. ↑ Старобахин Н., Гусев Д. В музее-усадьбе А. Блока прошёл ежегодный праздник поэзии. Электронное периодическое издание "ТВ Центр-Москва" (2013 шеран 9 январь). ТӀекхочу дата: 2012 шеран 26 октябрь.
  29. ↑ «День Бородина». Государственный Бородинский военно-исторический музей-заповедник. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 9 январь. Архивйина 2022 шеран 25 июнехь
  30. ↑ Инструмент Викиданных Map Query
  31. ↑ Банк России выпускает в обращение монеты из драгоценных и недрагоценного металлов. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 4 октябрь. Архивйина 2020 шеран 9 октябрехь

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Карташ а, атласаш а
  • Атлас Московской области масштаба 1:100000. — 2-е изд.. — М.: АСТ-Пресс Картография, Роскартография, 2003.
  • Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — 48 с. — ISBN 5-93684-029-8.
  • Общегеографический атлас «Москва. Московская область». — М.: ВТУ ГШ, 439 ЦЭВКФ, 2000.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Москохан_область&oldid=12795581»