Оьрсийн—кавказхойн тӀом 1763–1864

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
Оьрсийн—кавказхойн тӀом 1763–1864
Roubaud. Scene from Caucasian war.jpg
Оьрсийн—кавказхойн тӀом. Суртдиллархо ву Рубо Франц
Терахь 1763–1864[1]
Меттиг Кавказ
Бахьна оьрсийн колониалан политик
ЖамӀ оьрсий тоьлла
МостагӀий

Файл:Sheikh Mansur flag.svg Нохчийчоь
Flag of Adygea.svg ГӀебарта
Caucasian Imamate.svg ДегӀаста
Caucasian Imamate.svg Имамат

Flag of Russia (1858–1883).svg Российн импери

БӀаьччаш

Файл:Sheikh Mansur flag.svg Мансур # ☪
Файл:Sheikh Mansur flag.svg Биболат
Файл:Sheikh Mansur flag.svg ЧIулг #
Файл:Sheikh Mansur flag.svg Дуда
Файл:Sheikh Mansur flag.svg Джанхот
Файл:Sheikh Mansur flag.svg Джамболт
Файл:Sheikh Mansur flag.svg ХIовк # ☪
Caucasian Imamate.svg Шемал White flag icon.svg
Caucasian Imamate.svg ШоIип
Caucasian Imamate.svg Iиса
Caucasian Imamate.svg Ташу
Caucasian Imamate.svg Махьма
Flag of Adygea.svg Берзек
Flag of Adygea.svg Кызбэч
Caucasian Imamate.svg Батуко # White flag icon.svg
Caucasian Imamate.svg ТIалхиг White flag icon.svg
Caucasian Imamate.svg Джовтха
Caucasian Imamate.svg Ахьмад
Caucasian Imamate.svg БойсгӀар # ☪
Flag of Poland.svg Теопил
Caucasian Imamate.svg Эска White flag icon.svg
Caucasian Imamate.svg Хьоза
Caucasian Imamate.svg Хьоту White flag icon.svg
Caucasian Imamate.svg ГӀойтемир

Flag of Russia (1858–1883).svg Екатерина II
Flag of Russia (1858–1883).svg Павел I
Flag of Russia (1858–1883).svg Александр I
Flag of Russia (1858–1883).svg Николай I
Flag of Russia (1858–1883).svg Александр II
Flag of Russia (1858–1883).svg Булгаков С.
Flag of Russia (1858–1883).svg Гудович И.
Flag of Russia (1858–1883).svg Воронцов М.
Flag of Russia (1858–1883).svg Ермолов А.
Flag of Russia (1858–1883).svg Граббе П.
Flag of Russia (1858–1883).svg Барятинский А.
Flag of Russia (1858–1883).svg Клугенау
Flag of Russia (1858–1883).svg Слепцов Н.
Flag of Russia (1858–1883).svg Греков Н.
Flag of Russia (1858–1883).svg Лисаневич Д.
Flag of Russia (1858–1883).svg Пассек
Flag of Russia (1858–1883).svg Викторов В.
Flag of Russia (1858–1883).svg Пиери
Flag of Russia (1858–1883).svg Багратион П.
Flag of Russia (1858–1883).svg Ронжевский
Flag of Russia (1858–1883).svg Кривошеин
Flag of Russia (1858–1883).svg Смирнов Н.
Flag of Russia (1858–1883).svg Засс Г.
Flag of Russia (1858–1883).svg Лидерс А.
Flag of Russia (1858–1883).svg Эммануэль Г.
Flag of Russia (1858–1883).svg Попов М.
Flag of Russia (1858–1883).svg Багратион Г.
Flag of Russia (1858–1883).svg Вельяминов

Массон ницкъаш

1785–1791 шаршкахь 20 000,
1840–1859 шаршкахь 21 000[6]

1840–1859 шаршкахь 250 000

Белларш

хууш дац

500 000[7], йа 1801– 1864 шаршкахь[8]:
24947 белларш,
65125 лазийнарш,
6007 йийсар бинарш,
77000 хIаллак бинарш[9]

РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Оьрсийн—кавказхойн тӀом – 1763-чу шарахь болабелла 1864-чу шарахь дIабирзина.

Хронологи

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Файл:Sheikh Mansur.jpg
Доьхьарлера Кавказан имам — Мансур

1785-чу шарахь Товбеца-беттан 15-чу дийнахь Мансур коьртахь волчу эскаро Каргински олуш йолу редут схьа а йоккхий, гоне лоцу ГӀизлар-гӀап.

Кхин а ши шо даьлча, Нохчийчохь эскар гулдан аьтто а ца болий, ГӀоба-хил дехьа воьду Мансур.

1791-чу шарахь аьхка, Анапа-гӀап йоккхуш, оьрсийн эскарша йисаре а лоций, Петарбухарчу Шлисселбург-гӀоьпехь дӀавалар нисло Шайх Мансуран[10]

Товбеца-беттан 7-чу дийнахь 1825-чу шарахь, инарла Греков коьртехь а волуш, оьрсийн эскар кхоча Герзель-эвла.

Товбеца-беттан 12-чу дийнахь Таймин Биболатан эскаро гоне лоца Герзель.

Оццу шарахь Товбеца-беттан 16-чу дийнахь инарлаш Грековс а, Лисаневича а дийцаршка кхойкху цу тӀамехь дакъа лоцуш болу 318 нохчий а, ногӀий а. Тешна бехк а бой, уьш хӀаллак бан хьовсу уьш.

Иккхинчу тасадаларехь Майртуьпарчу Уьчар-Хьаьжа моллас воь инарла Греков. Ткъа Лисаневичана онда чов йо. Инарла Лисаневич ле цхьа кӀира даьлча. Оьрсийн салтташа, тоьпаш йеттий, воь 200 сов нохчий а, ногӀий а. Коьртачу декъана уьш хуьлу дешна нах[11].

Товбеца-беттан 7-чу дийнахь 1840 шарахь инарло Галафеевс куьйгалла деш долчу эскарша Йоккха АтагIа а, Чехкар-гӀала а, ГӀойтӀа а, Хьалха-Марта а, Гихта а ягош цаьрна юькъахь хуьлу оьрсийн вевзаш волу поэт поручик Лермонтов Михаил. Оццу шарахь Товбеца-беттан 11-чу дийнахь ВаларгтӀехь нохчашца хиллачу тӀамехь дакъа лаьцна аьлла, цунна ло Владмиран цӀарах йолу орден. И тӀом чекхбаьлча язйо Лермонтов Михаила ше дика йевзаш йолу «Валерик» цӀе йолу байт[12].

1845-чу шарахь Товбеца-баттахь хуьлу исторехь дукха чӀогӀа хьехаш йоцу, амма мехала йолу тӀеман операци. Имам Шемала кхоьллинчу Имаматан коьрта шахьар лоруш йолу ДаьргӀа схьаяккха сацам бо оьрсийн паччахьан Кавказехь долчу эскаран буьйранчо княза Воронцовс.

Инарлашна юкъахь, хеташ ма-хиллара, коьрта шахьара схьа а яьккхкина дӀабоьрзур бу моьтташ хилла Воронцовна иттаннаш шерашкахь схьабогӀуш болу Кавказера тӀом. Амма Воронцовн эскаршна го а бина, уьш охьаата долийна. Оьрсий кхетта шаьш эшна хиларх. Хиина царна шайн гӀалат даьллий. Цул тӀаьхьа церан Ӏалашо ца хилла имам Шемил вохо. Пачхьалкх дӀаяккха еза боху ойланаш йита дезна церан. Дерриг а эскар хӀаллак а ца дойтуш, ах мукъане а кхелхьара муха доккхур дар-те аьлла, оцу хьолана тӀебаьхна хилла уьш.

И эскар доха-м дина, амма цхьана декъан къелхьара дала аьтто баьлла. Герзелехь резервехь дитина кхин а цхьа эскар хилла церан. Иза дуьхьала а деана, цхьа дакъа къелхьара даьлла. Масала, терахьашца дуьстича, 4000 сов стаг вийна а, чевнаш йина а хилла. Царна юкъахь инарла а хилла 168 эпсар а хилла[13].

1852-чу шарахь Товбеца-беттан 11-чу дийнахь СемаӀашка-эвлан херцарш тӀехь оьрсаша юьлла Самашкинская олуш йолу станица.

Товбеца-беттан 15-чу дийнахь 1859 шарахь оьрсийн эскарша ерриг а аьлча санна дӀалоца Нохчийчоь. ТӀемаш бар дехьа долу ДегӀаста, амма цигахь тӀом дукх ца лаьтта, Шемал оьрсийн Ӏедалан кара воьду.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. Умар Темиров, академик Международной академии информатизации при ООН, руководитель отделения АМАН по КЧР, государственный советник РФ 1 класса.
  2. Бушуев, 1941:
    "В организации борьбы за независимость ему приходилось по несколько раз принуждать одни и те же «вольные общества» Дагестана, а затем Чечни и Ингушетии, к борьбе против русского царизма."
  3. Тезисы докладов и сообщений, 1989, с. 106:
    "Известно, что оформление военно-теократического государства по праву называемого имаматом Шамиля, и его расцвет пришлись на 1840—1850-е гг. В этот период в состав имамата входили практически весь Нагорный Дагестан, вся Чечня (за исключением междуречья Терека и Сужни), большая часть Карабулака («вилайет Арштхой»), ряд обществ Ингушетии («вилайет Калай»), некоторые аулы цоринцев и галгаевцев."
  4. Шамиль: Иллюстрированная энциклопедия, 1997, с. 211:
    "Известно, что оформление военно-теократического государства по праву называемого имаматом Шамиля, и его расцвет пришлись на 1840—1850-е гг. В этот период в состав имамата входили практически весь Нагорный Дагестан, вся Чечня (за исключением междуречья Терека и Сужни), ряд обществ Ингушетии, некоторые аулы цоринцев и галгаевцев."
  5. Дадаев, 2006, с. 223:
    "Пятый многолюдный съезд был созван 26 сентября 1841 г. в столице Имамата Дарго, где обсуждался вопрос о мерах борьбы с русским царизмом. Это было время, когда началась блистатель­ная эпоха Шамиля, в состав Имамата вошли земли ликвидирован­ного Аварского ханства, множество союзов сельских общин гор­ного и предгорного Дагестана, почти вся Чечня, Ингушетия, от­дельные аулы Хевсуретии и Тушетии."
  6. Рапорт ген.-адъют. Нейгардта ген.адъют. Чернышеву об управлении, введенном Шамилем в Чечне. 20 ноября 1843 г.
  7. Артем Кречетников – Замирение Кавказа": конец 60-летней войны. Би-би-си, Москва
  8. Г. Ф. Кривошеев. Россия и СССР в войнах XX в. Потери вооружённых сил. Олма-Пресс, 2001.: Вооружённые конфликты на Северном Кавказе (1920—2000 гг.). С. 568.
  9. Веденеев Д. 77 тысяч // Родина : российский исторический иллюстрированный журнал. — М., 1994. — № 3—4. — С. 123. Архивйина 2013  шеран  28 октябрехь.
  10. Шейх-Мансур // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  11. А. В. Потто. «Кавказская война». («Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях»), (в 5-ти томах). 1899 г. Том 2
  12. Далхан Хожаев. Чеченцы в Русско-Кавказской войне. Архивйина 2014-12-22 — Wayback Machine Издательство «СЕДА» 1998 ISBN 5-85973-012-8
  13. Ю. М. Эльмурзаев. «Юсуп Нохчуа. Страницы истории чеченского народа.». — Грозный: Книга, 1993. — С. 57 - 70.

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]