ГӀалагӀазкхий
ГӀазкхий йа ГӀалагӀазкхий — XVIII бӀешарахь чкъор ду, субэтнос йу йа социалан-оьздангаллин йукъаралла йу.
Этимологи
«ГӀазакхи» дош девза XIV бӀешарахь дуьйна, уьш дуьххьала хьахабо «хойн» маьӀнехь йозанан иэсехь — дуккха меттанийн гочйина дошамехь куманан (ширакипчакийн) маттахь 1303 ш., цхьаъ бен йоцу исписка Ӏалашйеш йу Сийлахь Маркан килсан библиотекехь (Codex Cumanicus)[1].
Н. Н. Яковенкос, дош гӀазкхий XIV−XVI бӀешерашкахь эволюци хилла Codex Cumanicus тӀехь долчу маьӀнера. Йуьхьанца иза маьрша йалхо йа (гӀезалошна йукъахь) шен улусера араваьлла тӀемало бохург дара, тӀаккха шуьйра кхета доладелира иза - аренан талорхочун, махкахваьккхинчу, хӀусам йоцуш волчу стеган, талухочун, йа хӀинца а зуда йалонза волу кӀант[1], синтем боцуш дахар лелош.
Этимологи «атаман» дешан иштта хьаладоьду монголийн матте. Моголийн лакхара тӀеман даржах олура «темник». «Ата» (да) дешца цхьанатоьхча хуьлура «аттамен» — темникан да. ТӀаьхьа и дош оьрсийн меттан йукъадеина, цунах хилла атаман, ткъа къилба оьрсийн меттанашкахь — гетман[2]. Цхьаболчу талламхоша чӀагӀдо, «атаман» дош схьадолу германин «ватт манн» (арданган тхьамда). Амма иза дӀатотту гӀазкхий кхоллабелла социалан хьелаша: уьш баьхна гуонахь кхерста тайпанаш долуш, алсама монголийн, церан йацара германин тайпанашца йукъаметтиг.
ХӀокху заманан исторехь
1990-гӀа шерашкахь дендан долийна истрехь йайначу оьздангаллин кепа тӀера[3]. ГӀазакхаллин интерес гора коьртаниг оьздангаллин-Ӏидан мероприятешкахь дакъалоцуш: «Донан хаза йоӀ», «Дешин турс — гӀазакхийн спас», «Вай — денде Ермакан берийн бераш», кхин дерг а.
1990-чу шеран январь беттан 5-чу дийнахь Историн а, оьздангаллин а иэсаш ларйаран Йерригроссийн йкъаралло йуьхьарлаьцна Москох гӀазакхийн йукъаралла кхоьллина гуо кхайкхар. Цо тӀеийцира гӀазкхийн болам кхиарехь доккха дакъа лоцуш долу документаш. Коьрта хаттар дара, муьлш тӀеэца мегар ду гӀазкхашна бохург. Хетарехь, уьш хир бу йуьхьанца историн гӀазкхийн латтанаш тӀехь бехаш хиллачу гӀазкхийн тӀаьхьенаш. Амма цул тӀаьхьа сацам бира, гӀазакхий хила лууш верг хӀора а тӀеэца, цхьацца хьелашца: гӀазкхийн низамашца вахар, гӀазкхийн ламасташ лардар, православиӀправославин дин тӀеэцар. Зеран хан кхаа баттахь йара. Нагахь санна, и хан чекхйаьлча, Баккхийчу нехан кхеташоно кандидатна кхаж баьккхича, цигахь болчеран лаххара а кхоалгӀачу декъо гонехь «цуьнгахьа» кхаж тесча, иза гӀазкхий санна тӀеэцна лоруш вара.
Билгалдахарш
- ↑ 1 2 Петкевич К. Казацкое государство // Раннее государство, его альтернативы и аналоги : Сборник статей / под ред. Гринина Л. Е., Бондаренко Д. М., Крадина Н. Н. — Волгоград: «Учитель», 2006. — 560 с. — С. 282. — ISBN 5-7057-0946-3.
- ↑ Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кху:0тIетовжаран йоза йаздина дац - ↑ Мальцева Л.В. Традиции казаков и современность // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. — 2015. — № 4—2.