Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
(НР-н ӀА)
Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи; (НР-н ӀА)
Кхоьллина шо	1992
Президент	Умаров Джамбулат
Юридически адрес	Нохчийн Республика, Соьлжа-ГӀала, Эсамбаеван цӀе йолу проспект, 13
Сайт	anchr.ru
	Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи — Нохчийн Республикин пачхьалкхан Ӏилманийн академи, Ӏилманийн талламийн туш.

Истори

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи йиллина 1992-чу шарахь. Цуьнан хьалхара президент вара химин Ӏилманийн доктор, профессор, Россин Федерацин Ӏилманан хьакъволу гӀуллакххо, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик, воккха Ӏилманча Ибрагимов Хьамзат. Хьалхара вице-президент хаьржина кавказовед, историн Ӏилманийн доктор Гакаев Джабраил.

Кхоьллина дукха хан йалале йукъараллин структураш а, Ӏилманан-дешаран дакъа а дохарца а, СНГ-н мехкашкахь ша санна йолчу организацешца йолу зӀенаш хадарца а доьзна, халонаш тӀеӀиттайелира Академина. Республикин керлачу куьйгалло Россица йолу йерриге а зӀенаш дӀахадоран Ӏалашонца йуьхьарлаьцна некъ бахьана долуш, кхин а чолхечу хьоле долуш дара гӀуллакх. Нохчийчохь хилла хьалхара а, шолгӀа а тӀемаш бахьана долуш дикка зен хилира Ӏилманан-дешаран декъана, боьхнера Ӏилманан а, дешаран а бух, дӀабаханера Ӏилманан-хьехархойн говзанчаш, хӀаллакьхиллера библиотекийн фонд, хилира кхин а дукха вуон тӀаьхьалонаш.

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи

Кадыров Ахьмад-Хаьжас 2000-чу шарахь ша республикин куьйгалле хӀоттийна дукха хан йалале цхьаьнакхетар дӀадаьхьира Ӏилманан йукъараллин декъашхошца. И цхьаьнакхетар хиллачул тӀаьхьа сацам хилла пачхьалкхан Ӏилманан хьукмат санна, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи меттахӀотторан хьокъехь. ТӀеман шерашкахь Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин гӀишло йохийна хиларе терра, керло гӀишло йан а, иштта, Ӏилманчийн Ӏилманийн белхаш зорбане баха а ахча билгалдина^[1].

2006-чу шеран мангалан баттахь Ибрагимов веллачул тӀаьхьа, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин дарже историн Ӏилманийн доктор, профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик Гапуров ШахӀрудди хаьржина^[2]. 2022-чу шарахь президентан дарже йаздархо, политик Умаров Джамбулат хаьржина^[3].

Структура

Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи йукъайогӀу хӀара подразделенеш:

Гуманитарни талламийн институт (директор – историн Ӏилманийн кандидат, профессор С. Магамадов).
Материаловеденин халонийн (проблемийн) туш (директор – физикин-математикин Ӏилманийн доктор, профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик Р. Дадашев).
Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин Президиумехь йолу отделаш:
- Биологи а, экологи а (куьйгалхо – биологин Ӏилманийн доктор, профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик М. Умаров);
- Дуьненан Ӏилма (куьйгалхо – физикин-математикин Ӏилманийн профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик И. Керимов);
- Могашалла Ӏалашйар (куьйгалхо – медицинин Ӏилманийн доктор, профессор, Нохчийн Республикин Ӏилманийн академин академик С. Айсханов).

Таханлера хьал

Карарчу хенахь Академехь болх беш 18 декъашхо а, 15 декъашхо-корреспондент а, 37 доктор а, 58 Ӏилманийн кандидет а ву. Церан белхаш Ингалсан махкахь а, Германехь а, Италехь а, Чинехь а, Польшехь а, Ӏамаркехь а арабовлуш бу.

2008-2011-чуй шерашкахь гуманитарни агӀонан талламхоша зорбанан эзар сов кехатан барам болу 49 монографи а, авторийн гуларш а, эзар гергга Ӏилманийн статья а зорбане йаьккхина, Йерригроссин а, дуьненайукъара а Ӏилманийн а, Ӏилманан-практикийн конференцеш дӀайаьхьна. Кечйеш йу йиъ том йолу «Геннарчу заманера таханлерчу дийне кхаччалц йолу Нохчийчоьнан истори» издани; дӀадолийна «Нохчийн меттан йоккха дошам» арахецарна тӀехь белхаш бар; дӀахьош ду дукха томаш йолу нохчийн фольклор арахецар.

А.Халидовс куьйгалла а деш арахецна «Нохчийн меттан грамматика» академически хьалхара том. Цу тӀехь 10 шарахь къахьегна филологин Ӏилманийн докторша, профессорша А. Халидовс а, В. Тимаевс а, М. Овхадовс а. Оцу белхан дика мах хадийна Россин Ӏилманийн академин меттанаш Ӏаморан (языкознанин) институто а, РГГУ-н лингвистикин институтан лингвистикин типологин дешаран-Ӏилманан туьшо а, Тбилисин пачхьалкхан университетан кавказоведенин институто а, Гуьржийчоьнан Ӏилманийн академин А. С. Чикобавн цӀарах йолчу меттанаш Ӏаморан(языкознанин) институто а, Россин Ӏилманийн академин Дагестанан Ӏилманан туьшан Цадаса Хьамзатан цӀарах йолчу меттан а, литературин а, искусствон а институто а. Арахецна нохчийн мотт Ӏамош болчу студенташна лерина 2 Ӏамат а, математикин а, географин а, физикин а, политикин а терминийн нохчийн-оьрсийн дошамаш а. Арахецна шайна йукъахь нохчийн мотт а болуш, кхаа маттахь долу медицинин атлас. Арахеца кечдеш ду биологин атлас а.

2006-чу шарахь дуьйна, шайна йукъахь монографеш а, Ӏаматаш а, статьяш а, материалийн гуларш а йолуш, арахецна 500 сов кинишка.

Академин декъашхой

Баккъал болу декъашхой (академикаш)[нисйан | код нисйан]

№	Фамили, цӀе, ден цӀе	Вина де	Ӏилманан дарж	Ӏилманан цӀе	Специализаци	Хаьржина де	Организаци
1.	Айсханов, Султан Катаевич	15.07.1944	медицинин Ӏилманийн доктор	профессор	медицина, экологи	04.12.1992	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
2.	Ахмадов, Явус Зайндин воӀ	03.10.1949	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	17.04.2001	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
3.	Акаев, Вахит Хумидович	05.02.1952	философин Ӏилманийн доктор	профессор	философи	04.12.1992	Нохчийн пачхьалкхан университет
4.	Батаев, Дена Карим-Султанович	21.06.1961	техникин Ӏилманийн доктор	профессор		27.08.2006	Россин Ӏилманийн академин Ӏилманан-талламан комплексни институт
5.	Гапуров, Шахрудин Айдиевич	06.01.1951	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	27.08.2006	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
6.	Дадашев, Райком Хьасимхин воӀ	17.12.1951	физико-математически Ӏилманийн доктор	профессор	физика	27.08.2006	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
7.	Зармаев, Іела Олхазаран воІ	04.12.1950	йуьртан бахаман Ӏилманийн доктор	профессор	кемсаш лелаяр	12.03.2004	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
8.	Ибрагимов, Канта Хамзатович	09.07.1960	экономикин Ӏилманийн доктор	профессор	литература, йуьртан бахаман Iилма	12.03.2004	Россин Ӏилманийн академин Ӏилманан-талламан комплексни институт
9.	Ибрагимов, Кюра Хьамзатан кӀант	22.04.1956	йуьртан бахаман Ӏилманийн доктор	профессор	йуьртан бахаман Iилма	2000	Нохчийн йуьртан бахаман Ӏилманан-талламан институт
10.	Керимов, ИбрахӀим Ахьмадан воӀ	15.09.1955	физико-математически Ӏилманийн доктор	профессор	геофизика	16.08.2007	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
11.	Межидов, Вахид Хумаидович	28.04.1938	химин Ӏилманийн доктор	профессор	хими	04.12.1992	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
12.	Саидов, Заурбек Асланбекан воӀ	28.04.1938	юридически Ӏилманийн доктор	профессор	юриспруденци	18.11.2020	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
14.	Тайсумов Муса Анасович	12.01.1959	биологин Ӏилманийн доктор	профессор	ботаника, экологи	18.11.2020	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
15.	Таймасханов, Хьасан Ӏеламсолтин воӀ	14.12.1954	экономикин Ӏилманийн доктор	профессор	экономика	02.02.2017	Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин академикан М. Д. Миллионщиковн цӀарах университет
16.	Умаров Джамбулат Вахидович	15.07.1969	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	19.11.2024	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
17.	Хамзаев, Ӏаднан Дагунан воӀ	03.08.1950	физико-математически Ӏилманийн доктор	профессор	механика, математика	04.12.1992	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
18.	Ярычев Насруди Увайсович	07.04.1983	педагогикин Ӏилманийн доктор, философин Ӏилманийн доктор, культурологин Ӏилманийн доктор	профессор	педагогика, философи	03.03.2022	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет

Декъашхо-корреспонденташ[нисйан | код нисйан]

№	Фамили, цӀе, ден цӀе	Вина де	Ӏилманан дарж	Ӏилманан цӀе	Специализаци	Хаьржина де	Организаци
1.	Арсаханова, Зина Абдуловна	14.06.1960	экономикин Ӏилманийн доктор	профессор	экономика	03.03.2022	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
2.	Астамирова, Маржан Абдул-Межидовна	27.04.1973	географин Ӏилманийн доктор	профессор	геоботаника	19.11.2024	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
3.	Байсултанов, Идрис Хасаевич	23.10.1960	медицинин Ӏилманийн доктор	профессор	медицина	03.03.2022	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
4.	Берсанов, Руслан Увайсович	09.11.1970	медицинин Ӏилманийн доктор	профессор	медицина	19.11.2024	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
5.	Гайрабеков, ИбраьхӀим Гиланин воӀ	08.03.1965	техникин Ӏилманийн доктор	профессор	геодези	03.03.2022	Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин академикан М. Д. Миллионщиковн цӀарах университет
6.	Ибрагимов Мовсур Муслиман воӀ	05.02.1958	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	27.08.2006	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
7.	Муслин кӀант Ибрагимов Муса	30.4.1948	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	15.10.2008	Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи
8.	Кадиев, Хусейн Магомедович	2.7.1949	химин Ӏилманийн доктор	профессор	хими	04.12.1992
9.	Лечиев, Максим Хамидович	23.08.1938	юридически Ӏилманийн кандидат	профессор	юриспруденци	1996
10.	Муртазаев, Сайд-Альви Юсупович	28.04.1961	техникин Ӏилманийн доктор	профессор	техникин Ӏилма	22.09.2010	Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин академикан М. Д. Миллионщиковн цӀарах университет
11.	Мусханова, Исита Вахидовна	30.9.1949	педагогикин Ӏилманийн доктор	профессор	этнопедагогика	02.02.2017	Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет
12.	Овхадов, Муса Рукманович	30.09.1949	филологин Ӏилманийн доктор	профессор	меттан Iилма	30.05.2002	А-Хь. Кадыров цӀарах йолу Нохчийн пачхьалкхан университет
13.	Осмаев, Аббаз Догиевич	21.08.1960	историн Ӏилманийн доктор	профессор	истори	03.03.2022	Россин Ӏилманийн академин Ӏилманан-талламан комплексни институт
14.	Туркаев, Хьасан Вахитович	10.05.1938	филологин Ӏилманийн доктор	профессор	литературан Ӏилма	15.10.2008
15.	Хазбулатов, Бекхан Абусупьянан воӀ	15.07.1953	филологин Ӏилманийн доктор	профессор	меттан Ӏилма	16.8.2007	Россин Ӏилманийн академин Ӏилманан-талламан комплексни институт

Билгалдахарш

↑ Академии наук Чеченской Республики 20 лет (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 9 август. Кху чуьра архивйина оригиналан 2014 шеран 9 августехь
↑ Академия наук Чеченской Республики (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 29 май.
↑ Академия наук Чеченской Республики (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 29 май.

Хьажоргаш

Нохчийчоь Ӏилма

[1] Академии наук Чеченской Республики 20 лет (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 9 август. Кху чуьра архивйина оригиналан 2014 шеран 9 августехь

[2] Академия наук Чеченской Республики (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 29 май.

[3] Академия наук Чеченской Республики (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2025 шеран 29 май.

[1]

[2]

[3]