Северски Донец

47°36′02″ къ. ш. 40°53′50″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху топонима кхин маьӀнаш а ду, хьажа Северски Донец (маьӀнаш).
Северски Донец
Сурт
Амал
Дохалла 1053 км
Бассейн 98 900 км²
Хи дайар 159 м³/с (119 км хикхочен лакхахь)
ДӀаэхар
Арахецна терахь билгалде/меттиган хьалаш." style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">(Т) (B)  
 • Эрк долу меттиг Подольхи й.
 • Локхалла 220-240 м
 • Координаташ 50°58′18″ къ. ш. 36°54′00″ м. д.HGЯO
Хикхоче (B) Дон
 • Эрк чекхдолу меттиг п. Усть-Донецки
 • Локхалла 4,5 м
 • Координаташ 47°36′02″ къ. ш. 40°53′50″ м. д.HGЯO
Хин охьане 0,18 м/км
Эрк долу меттиг
Хин система Азовн хӀорд
Пачхьалкх
Регионаш Белгородан область, Ростовн область, Донецкан Халкъан Республика, Луганскан Халкъан Республика
Росси Къилба ФГ 
 хIинца дац [[Кеп:Меттиган карта Росси Къилба ФГ
|кеп хIотто карта]].

Се́верски Доне́ц — Малхбален-Европин аренан къилбехула охьадоьду эрк, долу Белгородан, Ростовн, Донецкан Халкъан Республикехула, Луганскан Халкъан Республикехула, Харьковн областашкахула. Донан аьтту а (уггаре доккха а) га. Мола хин ладаме хьост.

Наггахь гӀалат ваьлла ала мега Северни Донец (хӀунда аьлча сих-сиха дацдеш йаздо — Сев. Донец йа С. Донец), XVII—XVIII бӀешарахь — Северни Донец. Эркан сийнна цӀе йелла Донецкан кӀорин майда, историн-оьздангаллин регионан Донбасс, Донецк гӀалин, Северодонецк гӀалин.

Этимологи

Эркан цӀе йелла иза Северски олаллера) догӀуш хиларна, Донах къаьстина, цунах лаьцна йаздо XVI бӀешеран новкъахочо Гваньини Александра: «Ду кхин цхьаъ, жима Танаис, цуьнан хьост Къилбаседа олаллехь ду (цундела цунах олу Донец Северски), Азовл лакхахь чукхета иза доккхачу Танаисна»[1].

Географи

Северски Донеца майда

Северски Донец — Донан уггаре доккха га ду. Дохалла эрк ду 1053 км, хи гулде майда — 98 900 км², йуккъера хи дайаран барам Донах кхетучахь 200 м³/с[2].

Северски Донец долало Йуккъераоьрсийн гу тӀехь, Прохоровн кӀоштара Подольхи йуьрт йолчура3000 сов эрк, царех 425 дохалла 10 км сов йу, 11 эрк — 100 кмсов духи дистина лаьтта 2 баттахь гергга, февралера апрель кхаччалц, оцу муьрехь хи айало 3 — 8 м[5].

Харшанна шоралла 30-70 м йукъахь йу, наггахь 100—200 м а кхочу, ткъа хи латтийла йолчохь — 4 км. Харшан бух алсама гӀамара бу, нийса а бац, хин кӀоргалла лесташ йу 0,3 м гомхешкахь 10 м эркан кӀорга долу асаехь.

Хи Ӏай гӀорадо тӀехулара 20-50 см. ГӀоронаш хуьлу шина-кхаа баттанан декабран йуккъера март чекхбаллалц.

Северски Донецан хи кхоче йу Дон чохь 218 км цуьнан хикхочел лакхахь 5,5 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь. Иштта, хин охьадожар хуьлу 195 м, йуккъера охьатаӀаран барам 0,18 м/км[5]. Северски Донецан хи охьадахаран сихалла йоккха йац, цхьаццанхьа ноль йу, от 0,15 м/с Чугуевн уллехь 1,41 м/с Лисичанск йолчехь[6].

Охьадахар

  • Северски Донец Шипиловкин гергахь

    Северски Донец Шипиловкин гергахь

  • Северски Донец Харьковн областехь (Змиевски кӀошт)

    Северски Донец Харьковн областехь (Змиевски кӀошт)

  • Печенегин хилоттийла космосера гар

    Печенегин хилоттийла космосера гар

  • Донец Луганскан Халкъан Республикехь Шипиловкин уллехь

    Донец Луганскан Халкъан Республикехь Шипиловкин уллехь

  • Эрк Харьковн а, Белгородан а дозанехь, Волчанскан гергахь

    Эрк Харьковн а, Белгородан а дозанехь, Волчанскан гергахь

Коьрта йаззам: Северски Донец тӀера объекташ

Эркан охьадогӀийлехь доккхаха долчу декъехь йу шуьйра тогӀи: 8—10 км лакхенашкахь а, 20 —26 км лахенашкахь. ТогӀи йоккхачу меттигехь асимметрий олуш йу. Аьтту берд лекха бу (наггахь хаало киран тархан а), чӀогӀа хедийна бу боьранаша, аьрру берд легӀана бу, цуьнца лаьтта дуккха а тиша харшашца, Ӏаьмнашца, уьшалашца, царех уггаре боккханиг — Лиман Ӏам. Эркан харш сетташ ду, чӀогӀа сетта Оскол эрк схьакхетталц. Эркан тӀехь (лакхенашкахь а, йуккъера декъехь а) дукха гомхенаш, чехкаллаш, кегийра тархаш, дӀадукъарш ду.

Лакхенашкахь (Волчья эрк схькхетачохь йу Печенегин хилоттийла. Печенегин хилоттийлел лахахь Донецах кхета Днепр — Донбасс татол чухула, ткъа кхин а лахахь дӀакъаьста Северски Донец — Донбасс татол, цуо хи латтадо Донецкан кӀорин майданна. генна.

Се́верски Донеца ладаме объекташ (хьостера хикхоче кхаччалц)

Мохк Область Хикхочера йукъаралла, км Хьостера йукъаралла, км ЦӀе Тайпа Билгалдаккхар
Российн байракх Белгородан 1053 0 хьост Прохоровн кӀоштара Подольхин гергара
Российн байракх Белгородан 990 63 Белгород гӀала
Российн байракх Белгородан 990 63 Белгородан хилоттийла
Украинин байракх Харьковн 940 113 Печенегийн хилоттийла
Украинин байракх Харьковн 874 179 Печенеги гӀтп ← шеран йуккъера хи дайаран барам 24,5 м³/с[7]
Украинин байракх Харьковн 837 216 Чугуев гӀала ← шеран йуккъера хи дайаран барам 20,5 м³/сек[7]
Украинин байракх Харьковн 634 419 Берека аьтту га Днепр — Донбасс татолан хикхоче
Украинин байракх Харьковн 600 453 Изюм гӀала ← шеран йуккъера хи дайаран барам 52 м³/сек[5]
Украинин байракх Харьковн 580 473 Оскол аьрру га Северски Донеца уггаре доккха га — дохалла 472 км, майда 14 680 км²
Российн байракх Донецкан Халкъан Республика 518 535 Райгородок гӀтп ← Северски Донец — Донбасс татолан йуьхьиг
Российн байракх Луганскан Халкъан Республика 482 571 Рубежни гӀала
Российн байракх Луганскан Халкъан Республика 432 621 Лисичанск гӀала ← шеран йуккъера хи дайаран барам 106 м³/с[7]
Российн байракх Луганскан Халкъан Республика 430 623 Северодонецк гӀала
Российн байракх Луганскан Халкъан Республика 306 747 Луганск гӀала
Российн байракх Ростовн 222 831 Донецк гӀала ← Кеманаш лела зона
Российн байракх Ростовн 197 856 Каменск-Шахтински гӀала ← шеран йуккъера хи дайаран барам 159 м³/с
Российн байракх Ростовн 0 1053 хикхоче Дон Азов-хӀордах кхета 218 км йолуш.

см. также: Северски Донец тӀера объектийн йуьззина исписка

Истори

Дуккха а эркаш санна, Северски Донецо ловзайора ладаме роль дахарехь ширачу заманан адаман. Эрк хин а, йуучун хьост хилла ца Ӏара, амма тӀехьо дӀасалеларан гӀирс а, духьалонан доза а, махлелоран некъ а бара. Цул сов, картографи йукъайалале эркаш Ӏаламан доза дара тайпанийн а, къаьмнийн а. Адамаш охьаховшура Северски Донецан майданан мехка тӀе генарчу хенахь дуьйна.

ТӀулгийн оьмар

Палеолит

Дуьххьарлера археологин тешаллаш ду шелльски а, ашельски а муьрера хьалхара палеолитера. Оцу муьран тӀулгийн гӀирсаш, карийна талламхошна Изюман кӀоштан а, Луганскан Халкъан Республикин а Северски Донецан бердаш тӀехь[8].

Мустьерски тӀулган диг (Красни Яр, Луганскан Халкъан Республика)

Дуьххьарлера адамийн лоттийлаш карийна Донецан майданах, уьш йу мустьерски муьрера йуккъера палеолитера. Теллина масех иштта лоттийла Луганскан Халкъан Республикехь а, тӀехьара палеолитан иэсаш. Иштта лоттийла карийна Балаклейн гергахь а, Изюм гӀалин килбехахь а, Балаклейн кӀоштара мамонтийн даьӀахкашца. Дика теллина Донецкан Халкъан Республикин Славянскан кӀоштара Богордични йуьртан уллераМиньевски лоттийла, иза йу мадленан муьрера палеолитера. Дийнна схьаэцча, археологин хаамашца, палеолит чекхйолуш дукхаха долу Северски Донецан майданан дакъане охьахевшинера хьалхалера адамаш[9].

Мезолит

Талламхошна карийна Северски Донецан майданахь дуккха а мезолитан лотийлаш. Уггаре йоккха луьсталла йара хин йуккъерачу охьадахарехь Изюман тӀера нуклеусаш йолуш, уьш тешаллаш ду акха говрашна талларан), цуо тешалла до майданехь бехаш болчеран этносийн цхьаьна тайпаналлех. Мезолитан лоттийлехь карийна майданан шира хозаллаш, уьш йара охрица. Цуо, тешалла до, цигара тайпанийн уьйранаш хиларх бехаш болчаьрца къилба Украинехь[9].

Неолит

Йерриг аьлча санна майданан неолитан йарташ лаьтташ хиллера Северски Донецан а, цуьнан геннийн а бердашца. Карийна археологин бугӀа хӀусаме йерзо тешаллаш, Оскол эркан хикхочехь карийна шира кема, иза дина диттан гӀаддах. Кхоллало йуккъера Украинин амалехь йолу йахкакепара кхийра. Цхьацца талламхоша лору, Северски Донецан неолитан иэсаш тера хилар, оцу хеннахь Полтавин, Киевн, Черкасскан, Волынан областийн мехкаш тӀера иэсаш таро ло уьш цхьаьнатоха днепран-донецкан оьздангалле[9].

Энеолит

Шираоьрнийн оьздангаллин иэсаш, карийна Изюман гергахь

Энеолитехь оьздангаллица йекъало Северски Донецан майда йуккъерчу Украинех. Оцу заманахь, триполин оьздангалла, Северски Донецан майданехь дехара шираоьрнийн оьздангаллин тайпанаш. Масала, триполин оьздангаллех къаьсташ, иза йара коьртаниг латталелош, Донецан майданера шираоьрнийн а, цул тӀехьара оьздангаллаш даъхнийлелош йара. Оцо бух ло дукхаха болчу талламхошна Северски Донецан майда славянийн тайпанаш кхолладаларан зонин йукъара йаккха[10][11][12]. Амма дуьхьала ойланаш а йу, уьш тӀейоьгӀна коьртаниг неолитан тайпанаш вовшех тера хиларна[13].

Шираоьрнийн оьздангалла, дуьххьара къастийна Харьковн губернин Изюман уездехь, амалехь ду адамаш дӀадухкуш охра басарйийриг санна лелор. Оцу кешнийн кеп йара тӀехула дуӀош дехкин оьрнех тера, цу тӀехула латта тосура баьрзнаш деш. Оцу оьздангаллин баьрзнаш лору дуьненахь уггаре шира[9]. Шираоьрнийн оьздангалла Северски Донецан майданал шуьйра йаьржина йара: иза йаьржинера къилбехьа ГӀимин лаьмнашка кхаччалц, малхбалехьа Ийдал тӀе кхаччалц.

Галерей

  • Северски Донецан хьостера Ӏам

    Северски Донецан хьостера Ӏам

  • БӀаьста хи дестар

    БӀаьста хи дестар

  • БӀаьста

    БӀаьста

  • Аьхка

    Аьхка

  • Ӏай

    Ӏай

  • Изюман голатохал

    Изюман голатохал

  • Шипиловкин гергахь

    Шипиловкин гергахь

  • Шипиловкин гергахь

    Шипиловкин гергахь

  • Мохнач йуьртан гергахь, Змиёвл лакхахь

    Мохнач йуьртан гергахь, Змиёвл лакхахь

  • Казачья горан уллехь, Змиёвл лахахь

    Казачья горан уллехь, Змиёвл лахахь

  • Славянск — Лиман цӀерапоштнекъан тӀай

    Лиман цӀерапоштнекъан тӀай

  • Доброполье — Лиман автонекъан тӀера тӀай

    Лиман автонекъан тӀера тӀай

  • Богданов кӀотарара эрк

    Богданов кӀотарара эрк

  • Эрк Калитвенски гӀалахь

    Эрк Калитвенски гӀалахь

Хьажа кхин а

  • Северски Донецан геннийн исписка
  • Йоккха Чертежан жайнин тӀера Донец эркан тӀера куьг (1627)
  • XVII а, XVIII а бӀешерашкара Донец чухула кеманаш лелар гайтар

Билгалдахарш

  1. ↑ АЛЕКСАНДР ГВАНЬИНИ. ОПИСАНИЕ МОСКОВИИ. www.vostlit.info. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 19 апрель. Архивйина 2012 шеран 5 февралехь
  2. ↑ Близняк Е. В., Овчинников К. М., Быков В. Д. Гидрография рек СССР. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1945.
  3. ↑ Антимонов Н. А. Природа Белгородской области, Белгородское книжное издательство, 1959
  4. ↑ Рідний край(укр.). — Харків: Харківський державний педагогічний університет, 1999. — ISBN 966-7542-20-3.
  5. ↑ 1 2 3 4 Демченко М. А. Гидрография Харьковской области. // Материалы Харьковского отдела Географического общества Украины. Выпуск VIII. Харьковская область. Природа и хозяйство. Издательство Харьковского Государственного Университета, Харьков, 1971
  6. ↑ Вишневский В. І. Гідрологічні характеристики річок України(укр.). — Київ: Ніка-Центр, 2003.
  7. ↑ 1 2 3 Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Части 1 и 2, Том II, Выпуск 3. ВНИИГМИ-МЦД, Обнинск 1989
  8. ↑ Борисковский П. И. Палеолит Украины, Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), т. 40, Москва-Ленинград, 1953
  9. ↑ 1 2 3 4 5 Шрамко Б. А. Древности Северского Донца, Издательство Харьковского Государственного Университета, Харьков, 1962
  10. ↑ Рыбаков Б. А. История СССР с древнейших времён до конца XVIII века. — Москва: Высшая школа, 1983.
  11. ↑ Vasmer Max. Die Slaven in Griechenland(нем.). — Berlin: Akademie der Wissenschaften, 1941.
  12. ↑ Magocsi Paul. -->A History of Ukraine(ингалс.). — Seattle: University of Washington Press, 1996. — ISBN 0-295-97580-6.
  13. ↑ Лаврів Петро. Істория Південно-Східньої України(укр.). — Київ, 1996. — ISBN 966-7060-05-5.

Литература

  • Северский Донец // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Северский Донец // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  • Беспечный Т. По Северскому Донцу: Путеводитель. Донецк, 1968.
  • Демченко М. А. Гидрография Харьковской области // Материалы харьковского отдела Географического общества Украины. Выпуск VIII. Харьков: Издательство Харьковского государственного университета, 1971.
  • Мотиенко Я. В. -->По Северскому Донцу: Путеводитель. — Донецк: Донбасс, 1982. — 60, [40] с.
  • Саратов И. Рассказ о Северском Донце. НиТ № 1-2007, с. 6, 57-61
  • Шрамко Б. А. Древности Северского Донца. Харьков: Изд-во Харьк. гос. ун-та, 1962. 404 с.
  • Отин Е. С. Дон и Донец // Восточноукраинский лингвистический сборник. — Донецк: ДонГУ, 1994. — Вып. 1. — С. 55-62.
  • Отин Е. С. Северский Донец // Русская ономастика и ономастика России: Словарь / Под ред. О. Н. Трубачёва. — М.: Школа-Пресс, 1994. — С. 198—203. — 288 с. — (Русская энциклопедия). — 50 000 экз. — ISBN 5-88527-066-X.
  • Савенков М. -->Материалы к изучению водной флоры р. Донца и некоторых его притоков в Харьковской губернии. — Харьков, 1910.
  • Ефремов А. С. История Луганского края. — Альма-матер, 2003. — ISBN 966-617-142-2.
  • Донец // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Хьажоргаш

Хьост — «https://ce.ruwiki.ru/w/index.php?title=Северски_Донец&oldid=12117413»