Галайн-Ӏам
| Ӏам | |
| Галайн-Ӏам | |
|---|---|
 | |
| Морфометри | |
| Абсолютан локхалла | 1494,1 м |
| Майда | 0,12 км² |
| Уггаре доккха кӀоргалла | 35 м |
| Йуккъера кӀоргалла | 31 м |
| Лаьтта меттиг | |
| 42°52′20″ къ. ш. 45°18′15″ м. д.HGЯO | |
| Пачхьалкх | |
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | |
Галайн-Ӏам[1] — Россира Нохчийн Республикин Хьалха-Мартанан кӀоштара Ӏам. Акха-Бассан уллехь.
Географин хаамаш а, схьабалар а
Галайн-Ӏам лаьтта ламанан Нохчийчохь, Гиха эркан майданан лакхенашкахь. Лаьтта Осу-Хин аьтту басе тӀаьхь, 1494,1 метр хӀордан тӀехула. Ӏоман ваьдйина гоьрга кеп йу, цхьаьна агӀор 450 а, вукха агӀор 380 метр. Йукъ корга а йолуш цхьанаэшшара чу доьду Ӏоман ор. Ӏоман уггаре кӀоргачехь, йуккъехь 35 метр йу, хин тӀехулара майда 12 га гергга йу.
Ӏам чура хи чекх са гуш ду, малх кхетча къегина-айсина хуьлу, баьццаро бос бетталуш. Аьхка хин тӀехулара температура кхочу 20 °C. Ӏай Ӏам гӀорабо. Ӏоман йисташкахула дукха шира бӀевнаш а, кхин историн иэсаш а йу.
Ӏам чу хи догӀу шовданаш чуьра. Малхбален басера цу чу кхета кхо шовда. Ӏоман бухара хьаладолуш а ду шовданаш. Ӏоман жима шовдан кепара лаьттан бухахула охадоьдийла йу, из аду къилбаседа басе тӀехь тектоникин дӀатӀаран асан чухула.
Ӏам чохь беха бакъ чӀара.
ЦӀе
Ӏоман цӀе тиллина цигахь даьхначу тайпана цӀарах.
Ӏам схьабаларх легенда
Меттигера бахархошна йукъахь, Галайн-Ӏам беза Ӏам лорура. Ӏам боьхкура стуца. Ӏам кхоллабаларх поэтан миф дӀайаздина В. Миллера:
|
Хьевхьарача-Ялхара эвлана уллохь, Ӏамкъа олучу меттехь хьалха Ӏам хилла. Цхьана дийнахь, берда йистте а йахана, жехӀалехула, бер йукъахьарчо шаршуш йитта йолаелла нана а, йоӀ а. Ӏоман оьгӀаздаханчу сино шинне а зудчух тӀулгаш дина цу гӀуллакхана, хӀинца а гуш долчу Ӏамкъа эвлана гергахь. Амма Ӏоман бехбинчу меттигехь биса ца лиира, тамашийна кӀайн стерчий хилла дӀахӀоьттира, тӀулган тарх хилла дӀахӀоьттира, Ӏуьрган кепехь лар юьтуш. Цул тӀаьхьа сту герга кхаьчна хӀинца Галайн-Ӏам болчу меттигна. Дуьйш латтанаш хилла цигахь хьалха. Меттигерчу бахархоша сту боьжна готана тӀе. Хьалхара нохь даьккхича, хат гучубелира, шолгӀаниг даьккхича кхин а тӀеда хилира. ТӀаккха хи сиха хьаьдда, кха а, адамаш а, сту а буха дахара. | 
|
ЦӀеххьана гучубаьлла Ӏомо кхерабора нах: цара иза лорура бух боцуш, ца молура цу чуьра хи.
Махкахбахар
Хьалха хӀара оцу меттиг луьста нах хевшина хилла, кхузара бахархой 1944 шарахь арабаххалц. Кхазакхстанера цӀа баьхкича нохчий оцу меттигашка охьа ца ховшийтара, хӀинца адам йухадогӀуш ду шайн дай баьхначу латта тӀе, цхьаццамма бӀевнаш меттахӀиттош йу, вукхара кегийра цӀенош деш ду, схьа а богӀуш гӀалара садаӀа. Ӏам йистехь а йу цхьацца гӀишлош[2].
Туризм
2018 шарахь дуьйна дукха хӀума хийцаделла! Цхьана хенахь йасйина кӀошт, кхиа а, меттахӀотта йолийна, Галайн-Ӏам тӀе вахало муьлхачу машен тӀехь керла некъа санна. Ӏам дикка лакхахь лаьтта — 1500 м хӀордан тӀехула. Хи цӀена хиларна галайн-Ӏам чохь беха шовданашна чохь хуьлу бакъ чӀара. Амма, йисташкара цӀоналла, Ӏома тӀе муьлхха а ван ло, цӀена хила мегар дара, ӀиндагӀе берд хьала а, охьа а. Берд тӀехь нехаш макхийса аьлла йазйина йолушехь, уьш шорта йу. Хи иштта чекх са гуш дац Къоьзана-Ӏам тӀехь санна, хьун йолчу агӀор хин буц йаьлла, амма чӀерийлецархой хаало, уьш хаалахь чӀерий ду. Хьуьнан дакъа садоӀучара чӀогӀа леладо: дукха йагийна цӀераш йу, масех наха дина текх а ду. Дерриг аьлча, шен романтика Ӏомо йайина. Ткъа лакхара хьаьжчи Ӏам дика го. Дукъ кӀелара саьрмакан бӀаьрг санна. Лахахь тайп-тайпана комплексийн геннаш ду, цхьаццама бӀов метта хӀоттийна, кхечара дийнна туриташна садаӀаран комплекс йина. И меттиг Пешха йу, цигахь ткъа сов эвла йара. Некъа тӀехь чӀогӀа дика Ӏаламан нартол йу, оцу новкъа ца вахало джип тӀехь бен, хала хьаланехьа йу цигахь, цундела муьлхха машен ца йоьду[3].
