Малхлацар

Стигал буьззина малхлаьначул тӀаьхьа, го Мелхан гергара планеташ Меркурий а, Венера а

1999 шеран 11 августехь малхлацар

Дуьненан генахула мелхан экъан тӀехула Бутт чекхбалар

Малхлацар — Дуьненна тӀера тидамчин Малх буьззина йа дакъошкахь Бетто Ӏакъовлу астрономин хилам. Малх лаца тарло буттцӀинбелча, Беттан Дуьненна тӀейирзина агӀо серлайаьккхина йацахь, Бутт ша гуш бацахь.

Лецарш хила тарло, нагахь буттцӀинбалар шиннах цхьаьна беттан шаддан гергахь балахь, 12 градусал цхьаннал гена хила йиш йац.

Сурт хӀоттор

2005 шеран 3 октябран анимаци йина хӀозан малхлацар

Беттан ӀиндагӀан шоралла дуьненна тӀехула 270 км йу, цундела буьззина малхлацар го готтачу асанехь. Беттан эллипсан орбитин тӀехь бу, Дуьненан а, Беттан а йукъаметтиг малхлацар долчу хенахь тайп-тайпана хила тарло, цигара схьа, Дуьненна тӀехулара беттан ӀиндагӀан тӀедан диаметр хийцало шуьйрачу барамехь максималан тӀера ноль тӀекхаччалц (беттан ӀиндагӀан конусан бохь дуьненна тӀе ца кхачахь).

Нагахь тергонча ӀиндагӀан асанехь велахь, цунна го буьззина малхлацар, цуьнца Бетто берриг къайла боккху Малхо, стигал бодане хуьлу, цунна тӀаьхь ган тарло планеташ а, къегина седарчий а. Бетто къайла йаьккхинчу мелхан экъана гуонаха ган тарло мелхан таж, иза Малх къегинчу хенахь ца го. Тажан температура дикка лакхара йелахь а фотосферачул, цуьнан йу босбайна-айсина басахь, дуьххьара гушберш цецбохуш, хир йу аьлла хетачух Мелхан бесах къаьсташ.

Лаьтта тӀера терго йечу хенахь буьззина фаза лаьтта масех минотехь. Беттан ӀиндагӀ латта тӀехула леларан минималан масалла йу кӀеззиг сов 1 км/сек. Малхлаьцначу хенахь орбитин тӀаьхь болу космонавташна го Дуьненна тӀаьхь уьдуш долу беттан ӀиндагӀ.

Буьззина малхлацаран асанна уллера тергончашна го дакъойн малхлацар санна. Цу тӀе бут чекхболу Мелхан экъанна техула дакъошкахула малхлоцучу хенахь йисташкахула, къайла ца доккху цуьнан дакъа бен. Иштта хилча стигал буьззина лаьцначул гӀийла Ӏаржало, седарчий ца го. Дакъошкара малхлацар тидам бан ло буьззина малхлацарна 2 эзар километр генара.

Моментах, хьалхара/тӀаьхьара Беттан экъа Мелхан йистах хьакхалучу хенах, хьакхабалар олу. Хьалхара хьакхадалар — Бутт Мелхан декъане болу хан (малхлацаран йуьхьиг, цуьнан дакъошкара фазин). ТӀаьххьара хьакхабалар (боьалгӀа хуьлу буьззина малхлаьцначу хенахь) — иза тӀаьххьара момент малхлацаран, хуьлу Бутт Мелхан экъанна тӀера болуш. Нагахь буьззина малхлаьцнехь, шолгӀа хьакхабалар — Беттан хьалхара дакъа, берриг Малхан тӀехула чекхбаьлла, экъан тӀера дӀаболу хан. Буьззина малхлацар хуьлу шолгӀа а, кхуззалгӀа а хьакхабаларца. 600 миллион шо даьлча тӀекхетаран сихдаларо Дуьненна гена боккхур бу Бутт, буьззина малхлацар хила таро хир йоцуш.

Малхлацаран астрономин классификаци

Буьззина малхлацаран схема.

Хозкепара малхлацаран схема.

Беттан ӀиндагӀ Дуьненна тӀехь 2006 шарахь малхлаьцначу хенахь, сурт ДКС. Сурт тӀаьхь го Кипр а, Туркойчоь а

2022 шеран 25 октябрехь малхлацар. Саратовра тидам бича максималан фаза хилира 75 %, ткъа мелхо къовларан майда — 68,1 %.

Малхлацаран амалш лору:

• Малхлацаран тайпа — буьззина, дакъошкахь йа хӀозкепара.
• Гамма — мел йуккъера бу малхлацар гойту параметр.

Хьажа кхин а

• Буттлацар
• Венера Мелхан экъан тӀехула дехайалар
• Сарос
• XIX бӀешеран малхлецар
• XX бӀешеран малхлецар
• XXI бӀешеран малхлецар
• Малхлецаран исписка
• Бейлин суьлхьанаш
• Ӏаьржа де

Билгалдахарш

Хьосташ

Литература

• Солнечные затмения и их наблюдения(оьр.) / Составители В. А. Бронштэн, Е. Я. Богуславская, Н. Я. Богуславская и другие; под редакцией А. А. Михайлова; Всесоюзное астрономо-геодезическое общество. — М.: Физматгиз, 1960. — 238 с.
• Эдвард Кононович, Вячеслав Хондырев. Звезда в короне (ru) // Вокруг света. — Молодая гвардия, 2008. — № 3. — С. 22—29.
• Mark Littmann, Fred Espenak, Ken Willcox. Totality. Eclipses of the Sun(ингалс.). — 3rd Edition. — Oxford University Press, 2008. — ISBN 978-0-19-953209-4.

Хьажоргаш

• Композиционная фотография полного солнечного затмения
• Исторические изображения солнечной короны во время солнечных затмений
• История наблюдения полных солнечных затмений в ГАИШ МГУ