Речь Посполити

Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀара йаззам бу 1569—1795 шерашкара историн пачхьалкхах лаьцна. Терминан кхин маьӀнех лаьцна, хьажа Речь Посполити (маьӀнаш).
Историн пачхьалкх
Речь Посполити
пол. Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie
лат. Regnum Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae[1]
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Шатлакхан илли: Радуйся, Матушка Польша
Rzeczpospolita 1619 - 1621.png
← ← Flag of the Slonim County (1764-1792).svg
→
→
Коьрта гӀала Краков (формалан 1596)
Мотт (меттанаш) малхбузеноьрсийн (официалан Литван сийлахь олаллехь 1697 шо кхаччалц; Польшин Брацлаван, Волынан, Киевн, Черниговн баьччаллехь — 1653 шо кхаччалцлитвахойн, белоруссин-гӀезалойн, эрмалойн (кӀезга къаьмнийн меттанаш)[3]
Официалан мотт Полякийн мотт, западнорусский язык, Латинан мотт
Дин католикин килс, Русская униатская церковь
Ахча польшин злоти
Майда 865 000 км² (1580 шо)
990 000 км² (1637 шо)
878 000 км² (1650 год)
718 000 км² (1771 шо)
Бахархой

7,5 млн ст. (1580 шо)
11 млн ст. (1650 шо)

12,3 млн ст. (1771 шо)
Урхаллин тайпа тӀаьхьенан монархи (1569—1573)
хоржу монархи (1573—1791, 1792—1795)
конституцин монархи (1791—1792)
Парламент Инарлин сейм
Политикин раж шляхтин демократи
Истори
 • 1569 Люблинан уни
 • 1596 Брестан уни
 • 1772 Хьалхара йекъар
 • 1793 ШолгӀа йекъар
 • 1795 КхоалгӀа йекъар
РУВИКИ.Медиа логотип Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Речь Посполи́ти (м.-буз. оьрс. Рѣч Посполита, бел. Рэч Паспалітая), кхин а олу Польшин паччахьалла а, Литван сийлахь олалла а (Люблинан унин жамӀехь 1569 шарахь, цхьаьнатоьхна Польшин паччахьалла а, Литван сийлахь олалла а цхьаьна конфедерацига[4].

Речь Посполитин цхьа башхалла йу цуьнан «шляхтин демократи»: иза йара шен заманчохь ша тайпа раж йу, цуьнан гуран чохь шляхтин (олалла) йара ладаме политикин аьттунаш, оцу йукъахь «сеймашкахь» (парламенташкахь) дакъа лаца а, либерум вето» (цхьана депутатан йерриг парламентан сацаман блок йан) иза сих-сиха лелайарна йах ца йелира Речь Посполитин политикин истори[5][6].

XVII—XVIII бӀешерашкахь Речь Посполити Ӏоттайелира цхьа могӀа арахьара а, чоьхьара а баланашца, царна йукъахь сих-сиха хуьлу тӀемаш а луларчу пачхьалкхашца, чоьхьара девнаш. Кхузза йекъарца (1772, 1793, 1795 шерашкахь) пачхьалкх йерриг йийкъира шайна йукъахь Пруссин паччахьалло, Австрин империс, оцу балхо тӀепаза йайира Речь Посполити Европин политикин картин тӀера, маьрша Польша кхоллалц Дуьненан хьалхара тӀом дӀабаьлчи[7].

ЦӀе

Ламаста пачхьалкхан цӀе — «Речь Посполити» — йу гочдар Res Publica (м-буз.-оьрс. Рѣч Посполита). Шех Польшин паччахьаллехь меттигера бахархоша доцца олура Таж, ткъа Литван сийлахь олаллех — Литва, ткъа наггахь — Сийлахь олалла.

XVII бӀешарахь дипломатин кехатехь лелийра цӀе Сирла Речь Посполити Полякийн (пол. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; лат. Serenissima Res Publica Poloniae)[10].

ХӀинца шуьйра лелайо цӀе Речь Посполити Шинне а Къаьмнийн (аутентични йац, йаьржина дуьненан тӀехь 1967 шарахь иштта цӀе йолчу полякийн йаздархочун Ясеница Павелан трилогехь. Ша и цӀе «Obojga Narodów» лелайора, масала, шинне къаьмнийн вовшен гарантеш, амма цкъан а — мехкан/пачхьалкхан цӀе санна.

ХӀинцалера польшин историографехь Польшин историн мур, 1569 – 1795 шерех олу «I Речь Посполити», 1918 – 1939 шераш — «II Речь Посполити», 1989 шарера — «III Речь Посполити». Полякийн Халкъан Республика йолу мур (1944—1989) ца лору йа олу Rzeczpospolita Ludowa (халкъан республика) терминца, къасто иза кхечу Речь Посполитех[11].

Пачхьалкхан хӀоттам

Речь Посполити лорура йукъара пачхьалкх «шинне къоман» — полякийн а, литвахойн а. Лакхара Ӏедал, чӀогӀа доза тоьхна долу шляхтин агӀора, дара валлалц хоржучу монархан, цуо лелайора йукъара титул полякийн паччахьан а, литвахой сийлахь элин а (цуьнан йоцучу версехь). Законашдахаран а, кхин тӀе кӀеззиг суьдан Ӏедал карахь дара Сейман, иза лаьттара шина палатех: Сенатан а, Векалин цӀенна а. Сенатан йукъабогӀу лакхара пачхьалкхан сановникаш а, католикин синмехаллин белхалой, Векалин цӀенна чохь бара депутаташ, царех олура векалш. Депутаташ хоржура поветийн сеймикашкахь, уьш кхойкхура меттигера шляхтин Сейман болх болалуш. ХӀора повето сейме хьажавора ши делегат, цаьрга лора сеймикехь хӀиттийна инструкцеш, цара гойтура поветера шляхтин Сеймехь бийцабоккху белхан[12].

Парламентан институт хиларна, сеймикаш лелайора меттигера ша-шена урхаллин меженийн функци, цуо гойтура польшин шляхтин дезарг кхочуш дар, уьш шайн бакъонаш шорйан гӀерташ бара. Формалан а, идеологин а агӀора шляхтин векалш цхьатерра бара, хӀетте а практикехь пачхьалкхан урхаллехь коьрта роль ловзайора йоккха йоцу лаьттандолахойн тобано — магнаташа. Боккха Ӏаткъам бора магнатерис Литван сийлахь олаллехь, амма хан мел йолу иштта хьал хӀоьттира Польшин паччахьаллехь а. ТӀаьхь-тӀаьхьа кегийра а, йуккъера а шляхта магнатех йозуш йара, хӀунда аьлча церан гӀоьнций бен ца хӀитталора дарже а, то ца лора церан экономикин хьал. Магнатийн Ӏаткъам шорбаларца сеймикийн политикин оьздангалла йужура, цуьнан бехк бара гӀийла пачхьалкхан аппаратан а, регионашна йуккъера Ӏедалан Ӏаткъам ца хилар[13].

Август III Саксонийн паччахь волчу хенахь полякийн магнатан керто некъбар. Исбаьхьалча Хельминский Ян, 1880 шо.

Монарх хоржура привилейш), кхин а шляхтич суд а йоцуш лацар. Кхин тӀе пачхьалкхан Ӏедална доза тухура генрикн артикулаш, уьш монархо тӀелацара Ӏарш тӀе валале. Политикин а, финансийн а декхарш монархан билгала доккху кхин цхьа декхарийлахь болу бартца, иза бу Pacta conventa. И барт кӀела куьг йаздарца паччахьо, сийлахь эло шен тӀелацара Ӏарш шен тӀаьхьене дӀайалар, урхалла дар 18 сенаторах лаьттачу паччахьан кхеташоьнца дагавалар, шина шарахь цкъа мукъане Сейме кхайкхар, цуьнан пурбанций бен тӀом а, машар а кхайкхо йиш йац, кела налогаш йукъайаха а. Литван сийлахь олаллин махкахь сийлахь элин урхаллин хьелаш билгала дохура Литван сийлахь олаллин статуташца[12].

Польша а, Литва а Люблинан унел хьалха

Речь Посполити ЯгеллонгӀеран пачхьалкх кхин дӀа йахьар дара — Польшин паччахьаллин а, Литван сийлахь олаллин а долара уни, иза лаьттира йукъаметтигашкахула 1385 шарахь дуьйна. 1569 шарахь Польшин паччахьна а, Литван сийлахь олаллин йукъахь йира Люблинан уни, цуьнца ший а пачхьалкх вовшахтухура — хоржучу йукъара монархца ши титул йолу полякийн паччахьца а, литван сийлахь элица а, йукъара сеймца, йукъара арахьара политикица, нахартийн системица. Цу тӀе шинне декъо Ӏалашйора шайн администраци, хазна (цунна йукъахь ахчанан эмисси), эскар, суьдаш, дуьсура пачхьакхашна йукъара доза а, таможнин ахча а доккхуш. Литван сийлахь олалло, магнетереш реза боцуш хиларал сов, байина дикка къилбехьара мехкаш, Подолье, Киевщина.

Истори

Йиллар

Политикин истори

Хьажа иштта: Польшин истори Саксонийн муьрехь
Речь Посполити 1635 шарахь

Речь Посполитин амалехь бара уникалан пачхьалкхан кхоллам. Иза йолу хьалхара бӀешерех полякийн историографаш олу «дешин бӀешо», иштта дара иза мехкан нобилитацин кӀезгаллин — шляхташ а, кхин дуккха а гӀалахой леладора пайденаш Магдебурган бакъонийн ша шена урхалла дарца. Амма кхин дӀа мехкан политикин дахарехь кхуьура анархи, ткъа XVII бӀешеран шолгӀачу декъан — XVIII бӀешеран йуьхьиган тӀемийн бохаман демографин иэшамаш билгалдаьккхира экономика йожар. Мохк болу тӀаьхьарчу шарахь йира йаккхий экономикин а, политикин а кхачонехь, церан гӀоьнца гӀертара Речь Посполити хӀоьттина кхио, амма оцу хенахь луларчу кхаа пачхьалкхан вовшахтоьхна ницкъаша хӀаллак йира пачхьалкх, йийкъира иза кхаа декъе шайна йукъахь.

Йуьллучу хенахь Речь Посполити йара Оьрсийн Паччахьаллица Балтикайист къуьйсучу тӀамехь, иза коьрта бахьна хилира Люблинан унийн. ЧӀогӀа аьтту боца йуьхьиге хьаьхна ца Ӏаш, чекхбаьккхира барамехь пайден хьолашца Речь Посполитин Ям-Запольскан машарца. Стефан веллачул тӀаьхьа керла паччахь хоржуш барт ца хиларо далийра австрин эскар чудахаре, иза иэшийра, ткъа коьртехь волу эрцгерцог Максимилиан йийсар вира. XVI бӀешо чекхдолуш Косинскийн а, Наливайкон гӀаттам, уьш аьттонза белахь а, гӀо дира украинин гӀазакхалла хӀоттош коьрта политикин ницкъ санна.

Виленан бертан куьг йаздечу хенахь Речь Посполитин мохк
ТаьӀна-баьццара — оккупаци йина дакъа, терго йо оьрсийн-запорожьен эскарша
Сирла-баьццара — оккупаци йина дакъа, терго йо швецин эскарша
Можа — оккупаци йанза дакъа

Малопольшин провинци

Коьрта йаззам: Малопольшин провинци
ХӀост Баьччалла Баьччаллин гӀала Дешар Поветийн барам Мохк, км²
POL województwo bełskie IRP COA.svg Белзан баьччалла Белз 1462 4 9000
POL województwo bracławskie IRP COA.svg Брацлаван баьччалла Брацлав 1569 2 31 500
POL województwo wołyńskie IRP COA.svg Волынан баьччалла Луцк 1569 3 38 000
COA of Kiev Voivodship XVII.svg Киевн баьччалла Киев 1471 3 200 000
POL województwo krakowskie IRP COA.svg Краковн баьччалла Краков XIV бӀешо 4 17 500
POL województwo lubelskie IRP COA.svg Люблинан баьччалла Люблин 1474 3 10 000
POL województwo podlaskie IRP COA.svg Подляски баьччалла Дрогичин 1513 3
POL województwo podolskie IRP COA.svg Подольски баьччалла Каменец-Подольски 1434 3 17 750
POL województwo ruskie IRP COA.svg Оьрсийн баьччалла Львов 1434 13 83 000
POL województwo sandomierskie IRP COA.svg Сандомиран баьччалла Сандомир XIV бӀешо 6 24 000
POL województwo czernihowskie COA IRP.svg Черниговн баьччалла Чернигов 1635 2

Литван сийлахь олалла

Хьажа иштта: Литван сийлахь олалла
Баьччалла Баьччин гӀала Дешар[14] Поветий барам Мохк, км²[15]
Берестейн баьччалла Брест 1566 2 40 600
Виленан баьччалла Вильна 1413 5 44 200
Витебскан баьччалла Витебск 1511 2 24 600
Жемайтан къанолла Россиены 1411 1 23 300
Минскан баьччалла Минск 1566 3 55 500
Мстиславан баьччалла Мстиславль 1566 1 22 600
Новогрудан баьччалла Новогродок 1507 3 33 200
Полоцкан баьччалла Полоцк 1504 1 21 800
Смоленскан баьччалла Смоленск 1514 2 53 000
Трокин баьччалла Троки 1413 4 31 100

Башха хьал хӀоттийнера Двинан дехьара гергцогаллехь (Ливонан олалла), Сийлахь Литван олаллин провинцехь 1561 шеран ноябрехь дуьйна. Люблинан унин куьг йаздинчул тӀаьхьа, герцогалла а хилира йукъара бахам (кондоминиум) Полшин Тажан а, Литван олаллин а. 1582 шарахь герцогалла дийкъира кхаа декъе, 1589 шарахь цунах йира Венденан, Дерптан, Перновн баьччаллаш. 1600—1627 шерашкара Швецица хиллачу тӀемаш бахьнехь герцогаллин цхьа дакъа тӀаьхьарчун дисира, ткъа Венденан баьччаллех дисинчух йира Инфлянтийн баьччалла (формалан йира 1667 шарахь).

Йийцинарш йоцуш, Польшин паччахьаллин йукъайоьдура башха статус йолу автономи Севежан олалла а, Варминан олалла-епископалла. Иштта тажан йукъайоьдура масех анклав Спишехь.

Экономика

Финансийн система

тымф (1753)

Оцу хенара Европехь массанхьа санна, Речь Посполитин финансийн бух тӀедехкира нахарташ, церан мехалла латадора цу йукъахь мехала металлаш хиларо. Амма мехкан шинне а декъо, Польшо а, Литвас а, вовшахтохаре хьаьжна ца Ӏаш, шайн нахартийн система Ӏалашйина. Польшин паччахьалин ахчин системин бух бара полякийн грош, йа осьмак. Цхьа грош декъара 8 денарийн, ткъа 30 полякийн грошо дора злоти. Литван сийлахь олаллин ахчин системин бух бара литвахойн грош, 8 литвахойн грошаш а, 10 полякийн а цхьатерра дара. Цхьа литвахойн грош йекъалора 10 пенязан, ткъа 60 грошо дора копа. Копа а, злоти а дара чоьтан ахчин дакъа, дисинарш арахоьцура детин а, биллоннан а кепара. Наггахь леладора кхин чоьтан дакъош, масала вярдунок, сом, гривна. Тайп-тайпана шерашкахь зорба тухура нахартийн дозалла 1/2, 1, 2, 3 пеняз, 1/2, 1, 1,5, 2, 3, 4, 6, 8 полякийн а, литвахойн а грошаш. Цул сов, Речь Посполитехь арахоьцура доккха детин нахарт — талер а, доккха дешин нахарт — дукат а, кхин а дакъойн а, декъалун а ахчанаш, масала, талеран 1/2, 1/4, 1/6; дукатан 1/2, 2 дукат. Талер зорба тохара лакхара дикаллин детех, ткъа грошера дети тӀаьхь-тӀаьхьа охьадалар инфляци бахьанехь, цуьнан курс цханаэшшара йацара, Речь Посполити йолчу хенахь хийцаделла 30 тӀера 240 полякийн грошаш тӀекхаччалц 1 талерах. Дукатан мах хӀоьттира 1,5 тӀера 2,5 талере кхаччалц.

XVII бӀешеран йуккъехь пенязаш-денарийш ца лелара, уьш хийцира жима цӀаста нахарто — солида, йа шэляга (хӀинца дукха холехь олу боратинка), цуьнан курс йара 1/3 полякийн грош, наггахь охьайожара 1/5 гроше. 1766 шеран реформо шира делла нахарташ XVII—XVIII бӀешерашкахь йукъара дехира, дети нахарташкара айира, ткъа лахара грошан номиналаш цӀаста хуьлу.

Оцу хенан Европин мехкаш санна, Речь Посполитис дӀатакха мегара муьлхха пачхьалкхийн нахарташца царна йукъахь мел мехала металл ду а хьаьжна, цуо тӀе чот йар атта дархьама лорура къоман ахчанца. Иза бахьнехь Речь Посполитин базаршкахь паргӀата схьаоьцура Европин талераш а, дукаташ а, уьш нийса дара мехаца даймеханчаьрца. Иштта базарашкахь лелара тоъал кегийра детин нахарташ луларчу Пруссин а, кхечу германин олаллин, Ливонин орденан (XVI бӀешеран 2-гӀа ах), Швецин (1621 шо), кхечу пачхьалкхийн[16].

ТӀеман ницкъаш

Коьрта йаззам: Речь Посполитин эскар

Оьздангалла а, дин а

Хьажа иштта: Барокко Речь Посполитех

Речь Посполитехь кӀезга роль ца ловзийна, иезуитийн ордено. Орден йукъабогӀу полякаш болх бора Речь Посполитин чохь а, дерриг дуьненан тӀаьхь а. Уггаре гӀарабевлла XVII бӀешеран полякийн иезуиташна йукъахь вара — Боболя Андрей (1657 шарахь Полесьехь гӀазкхаша вийна волу) а, Бойм Михал (велла 1659 шарахь джунглешкахь вьетнамийн-цийчоьнан дозанехь, иза гӀертара каро тӀаьххьара къилбаминан император, цунна кхачо гӀертара руман папин кехатна жоп, минан императоро гӀо дехнера папега католик йолчу император-аьзнин)[17].

Архиваш

Коьрта йаззам: Литвахойн а, тажан а метрика

Билгалдахарш

  1. ↑ Масала, карта Хоманна. Архивйина 2021 шеран 2 июнехь , 1716.
  2. ↑ "Руськая" серия Коронной метрик. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 2 октябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 3 октябрехь
  3. ↑ С. Захаркевич. Армяне Речи Посполитой: анализ модели культурной адаптации // Художественная культура армянских общин на землях Речи Посполитой: Материалы Международной научной конференции / Сост. и отв. ред. И. Н. Скворцова. — Минск: Арт. Дизайн, 2013. — С. 23.
  4. Кеп:Книга:ВКЛЭ1
  5. ↑ Голенченко Г. «Шляхетская демократия» в Великом княжестве Литовском XVI–XVІІІ вв // Беларусь и Россия: общество и государство. — Мн.. — Вып. 2. Архивйина 2011  шеран  5 сентябрехь.
  6. Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.
  7. ↑ Соловьёв С. М. -->История падения Польши. — 1863.
  8. ↑ Pietrzyk-Reeves D. The foundations of Rzeczpospolita in the 16th century and the influence of humanism and republicanism (pl) = Pietrzyk-Reeves D. Podstawy wspólnotowego ładu Rzeczypospolitej w XVI wieku a wpływ humanizmu i republikanizmu // Polska czyli… Idee wspólnoty politycznej i tożsamości narodowej w polskiej tradycji intelektualnej. — Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2011. — S. 15—50. Архивйина 2017  шеран  5 октябрехь.
  9. Хархордин О. В. Была ли res publica вещью? // Неприкосновенный запас. — 2007. — № 5 (55).
  10. Яна III Собеского с Фридрихом Августом (1677) [1] Архиван копи 2013 шеран 10 ноябрехь дуьйна Wayback Machine тӀехьКеп:Ref-lat йа Речь Посполитин Пруссин паччахьаллица барт (1790) текст [2] Архиван копи 2021 шеран 1 февралехь дуьйна Wayback Machine тӀехь(поляк.).
  11. ↑ Дмитрук, Е. П. Название польского государства и особенности его политико-государственного устройства в XX в. согласно конституционным актам: историко-юридический анализ // Право.by. — 2014. — 1 (27). — c. 13-18.
  12. ↑ Кеп:Книга:ВКЛЭ1
  13. Кеп:Книга:ВКЛЭ2
  14. ↑ Administration // Encyclopedia Lituanica / Simas Sužiedėlis, Juozas Kapočius. — Boston, Massachusetts, 1970—1978. — Т. I. — С. 17—21.
  15. ↑ Stasys Vaitiekūnas. Lietuvos gyventojai: Per du tūkstantmečius. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — P. 53. — ISBN 5-420-01585-4.
  16. ↑ Рябцевич В. Н. Нумизматика Беларуси. — Мн.: Полымя, 1995.
  17. Wayback Machine тӀехь

Литература

  • Bardach, Juliusz; Lesnodorski, Boguslaw; Pietrzak, Michal. Historia panstwa i prawa polskiego(бил-боцу.). — Warsaw: Paristwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.
  • Brzezinski, Richard. Polish Armies (1): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 184)(бил-боцу.). — Osprey Publishing, 1987. — ISBN 0-85045-736-X.
  • Brzezinski, Richard. Polish Armies (2): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 188)(бил-боцу.). — Osprey Publishing, 1988. — ISBN 0-85045-744-0.
  • Sužiedėlis, Saulius A. Historical Dictionary of Lithuania(бил-боцу.). — 2. — Scarecrow Press, 2011. — ISBN 978-0810875364.

Хьажоргаш