Радион де

Радион де
МаьӀна	СССР-н почтан марка, 1958 шо
ХӀоттийна	ЗӀенан массо а декъехь белхалошна корматаллин даздар
Терахь	7 май
Даздар	7-гӀа май
Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь

Радион де — зӀенан массо а дакъошкахь белхалошна лерина даздар (корматаллин даздар), иза билгалдоккху Россехь 7-гӀа май . И де ду

1895-чу шарахь радио кхоьллина де лоруш дерг. Официально СССР-хь юкъадаьккхина СССР-н Халкъан Комиссарийн Советан "А. С. Поповс радио кхоьллина 50 шо кхачар дагалоцуш". 1945 шеран 2-гӀа май динчу омраца. Цул тӀаьхьа СССР-н Лакхарчу Советан Президиуман 1980-чу шеран 1-чу октябрехь арадаьллачу указца цуьнан цӀе тиллира «Радион де, зӀенан массо а дакъошкахь белхалошна даздар» аьлла.

Официалин даздар ду Россехь хилла ца Ӏаш, Болгарехь, Эрмалойчохь, ГӀиргӀазойчохь , Беларусин Республикехь .

Историн дезде

1895 шарахь Попов Александр Степановича Рыбкин Пётр Николаевичца цхьаьна кхоьллина гӀирс, дӀайазбеш догӀанан разрядаш дикка геналлехь. Цунах "грозоотметчик" аьлла Поповс.

СССР-н почтан маркаш, 1989 шерахь Н. Сысоевн сурт тӀехь

Юкъараллин демонстраци хилира кхоьллина информаци дӀасайаржоран системин1895 шеран 25 апрелехь (7 май) Российн физико-химикан йукъараллин физикан кафедран кхеташонехь , уллехь лаьттачу Герцан вибраторо лелайора лестар грозоотметчикана. «Металлийн порошокийн электромагнитни лестар» цӀе йолчу шен йукъараллин доклад дерзош, Поповс элира: «Сан йиш йу сатийсам дӀахаийта, сан гӀирс, кхин а кхио мегар ду, сигналаш генахь дӀасайаржо, сихачу электрикан лестар, пайда а оьцуш, цу тайпа болу ницкъ карийчахьана». И де лоруш ду радио кхоьллина де. Радион де дуьххьара билгалдаьккхира СССР-хь 1925 шарахь. Цу хенахь даздарш дӀахьора радио кхоьллина 30 шо кхачарца доьзна. Гульельмо Марконис цунах тера радион схема кечйина а, патент йелла а хиларна, тӀаьхьо иза йан компани кхолларца гӀараваьлла хиларна, хӀетахьлерчу тайп-тайпанчу зорбанан гӀирсаша а тидаме оьцура цуьнан дика агӀонаш, амма чӀагӀдора Попов хьалхара меттиг хилара. Оццу шарахь «Радион доттагӀ» журналехь Россин радиоинженерийн йукъараллин сийлахьчу декъашхочо Петровский Алексейс шен лаам дӀахаийтира, 7-гӀа май «радисташин бакъдолу дезде» хилийта.

ХӀоллам:"А.С.Поповс радио кхоьллина 100 шо кхачаран сий деш" Севастополехь

Радио кхоьллина 40 шо кхаьчначу шарахь (1935 шо) цу хиламна лерина тайп-тайпана барамаш а дӀабаьхьира, Поповн дакъа билгалдоккхуш зорбане йаьхна зорбанаш.

Цул тӀаьхьа итт шо даьлча официально дӀахӀоттийра Радион де. 1945-чу шеран 2-чу май арадаьллачу СССР-н Халкъан Комиссарийн Кхеташонан "Радио кхоьллина 50 шо кхачар дагалоцуш А. С. Поповин".

Оьрсийн Ӏилманчас А. С. Поповс радио кхоьллина 50 шо кхачар дагалоцуш, иза нисло 1945-чу шеран 7-чу май, СССР-н Халкъан Комиссарийн Совето указаш до: <...> 4. Бахархойн культурин а, политикан а дахарехь а, мохк ларбарехь а радион Ӏаламат мехала дакъа тидаме а оьцуш, радион декъехь махкахь Ӏилманан а, техникан а кхиамаш популяризаци йархьама а, шуьйрачу бахархошна йукъахь дог айар радиолюбителяш юккъахь, йаржорхьама а, хӀора шарахь «Радион де» санна билгалдаккха 7-гӀа май.

Цуьнца цхьаьна кхоьллина А. С. Поповн дашо мидал, иза йелира «радион декъехь Ӏилманан дикачу балхана а, кхоллараллашна а». Иштта «Сийлахь радист» цӀе йолу значок а йукъайаьккхина, говзалла хаьржинчу студенташна а, аспиранташна а, цӀеран стипендеш кхоьллина , шайн говзалла санна хаьржина электросвязян а, радиотехникан а.

СССР-н Лакхарчу Советан Президиуман 1980-чу шеран 1-чу октябрехь дийнахь арадаьллачу указца дездечу дийнан цӀе тиллира «Радион де, зӀенан массо а дакъошкахь белхалойн дезаде».

Дезде

7-гӀа май де ду Россехь студенташа а, хьехархоша а, радиотехникаца а, зӀенца а йоьзна йолчу дешаран заведенеш чекхъйаьхначара а, музейн белхахоша а, радиолюбителяша а даздеш долу Радион де.

2024-чу шарахь Россин гӀаланашкахь телебӀовнаш латийна даздарийн иллюминаци. Останкино телебӀовно гайтира «Декъала хуьлда Радион де» цӀе йолу видеоролик, радиотулгӀенийн суьрташ а долуш, микрофон а йолуш. Симферополехь А. С. Попов гайтина цу бӀовнан медиа-фасадехь. Ярославлехь йозанаш ду "ХӀара тхан ду. Цо болх бо! "7-гӀа май – Радион де" боху текст гайтина Воронежехь а, Соьлжа-г1алахь а, Нижни Новгородехь а, Саратовехь а, Челябинскехь а, кхечу гӀаланашкахь а телебӀовнаш тӀехь.

Радион де билгалдоккху иштта Болгарехь (болгар. Ден на радиото и теливизията 1968 шарахь дуьйна), Эрмалойчохь, ГӀиргӀазойчохь а, Беларусин Республикехь а, цигахь 2023 шарахь, говзаллин дезчу дийнан сий деш, белхахой дог айа, белхалой юкъа а лоцуш унитарни предприятера электросвязь тӀехь терго латторан предприяти "БелГИЭ".

2009 шарахь Google-о зорбане йаьккхира радион кепара дедл, и дезде даздеш.

Файл:Воронежская телебашня подсветка ко Дню радио.jpg

Воронежан телебӀов тӀехь Радион денна даздарийн илюминаци

Ламасташ Россияхь

Екатеринбург

Екатеринбургехь УГТУ-УПИ-н радиотехнически факультетан студенташа а, выпускникаша а, хьехархоша а хӀора шарахь дӀахьо барамаш, церан мехала хиламех цхьаъ бу факультетан гӀишлонна тӀера Попов Александр Степановичан хӀолламна тӀекхаччалц ламастан дуьйладалар. Дерриге а кӀиранах лаьтта и даздар, цу йукъахь университетан куьйгалло тайп-тайпанчу проектан гӀуллакхашка студенташ хилла ца Ӏаш, ишколан дешархой а йукъаозош, царна таро ло оцу дешаран заведенин истори а, цуьнан дешаран программаш а йовза. Ламастехь ма-хиллара, хӀоллам буьлу, ткъа ша Радион дийнахь, 7-чу май, концертан программа вовшахтуху. Дуьйладалар чекхйолу синкъе дездеш салютацалар. 2020-чу шарахь COVID-19 пандеми бахьана долуш хӀора шарахь дӀахьош йолу дуьйладалар йукъахйаьккхира, амма ши шо даьлча и ламаст йуха а дӀадолийра.

Даздарийн кӀира чекхдолуш студентийн тоьллачу проектийн гайтам дӀахьо: бӀеннаш абитуриенташна йукъахь дӀахьо таллам, ткъа чаккхенехь 30-40 гергга болх мах хадо йукъараллина дӀахӀоттабо. Конкурсанташна шайна хетарг дӀаала ницкъ кхочуш болу оцу отраслехь йолчу предприятийн директорш кхайкхина бу гайтаме. Цуьнца цхьаьна дӀахьо белхан меттигийн ярмарка, цигахь студентийн аьтто хуьлу тӀейогӀучу хенахь болх каро йа практика а, стажировка а йан меттиг каролар.

А. С. Поповн цӀарахчу Екатеринбургерчу радион музейно шен леррина дезде даздо ламастан схьаделлачу неӀарийн денца, цу йукъахь вовшахтуху маьхза экскурсеш, уьш лерина йу радиона: иза кхолларна а, кхиарна а, кхузаманан дуьненахь маьӀна хиларна а.

Таганрог

Таганрогехь йолчу радиотехническийн системийн а, урхаллин а дӀахьош йу цхьа могӀа тематикан барамаш хӀинцалерчу а, хинболчу а студенташна: студентийн клубан артисташа дӀахьо бакалавран а, говзанчийн а студенташна лерина гайтамаш, иштта дӀахьо викторинаш а, сурти конкурсаш а. Иштта школера дешархойн таро йу ИТА СФУ Политехнически музей экскурсе баха.

Рязань

Рязански пачхьалкхан радиотехнически университетан а шен ламасташ ду радион де даздарехь: оцу дешаран заведенин выпускникаш а, студенташ а, дукхахьолахь, коьртачу дешаран гӀишлонехь гулло, ишттачу дешнашца вовшийн декъалдар «Попов денвелла!» 2020-чу шарахь и даздар дӀадаьхьира онлайн-трансляцин форматехьи.

Москва

1971 шарахь Москох физикан-технологин институто вовшахтоьхна радиотехническийн конструкцин а, компьютеран программийн а конкурс, радион денца лерина. Цигахь дакъалаца бакъо йелира радиотехникан а, кибернетикан а факультетера студенташ хилла ца Ӏаш, оцу дешаран заведенин кхечу кафедрашкара студенташна а. СовгӀаташ баьхначарна а, совгӀаташ кхаьчначарна а хӀора шарахь стипенди а, совгӀаташ а тӀетохарш лора. ТӀаьхьарчу шерашкахь хӀора шарахь дӀахьош йолу и мероприяти вовшахтухуш йу радиотехникан а, компьютеран технологийн а Физтехан-школан (ФРКТ), радиоинженерин а, кибернетикан а факультетан бух тӀехь. Цу кепара, 2023-чу шарахь дӀайаьхьира «Микроконтроллерийн а, радиотехникин а, проектийн конкурс».

2024-чу шеран 30-31-чу май Москвахь дӀайаьхьира 79-гӀа Ерригроссин конференци "Радиоэлектронни гӀирсаш а, инфокоммуникацин технологийн системаш а" цӀе йолу, Радион денна лерина.

2025-чу шарахь ВДНХ-н "Росси" къоман центрехь дӀахьур ду Радион ден сий деш даздарийн барам. Гайтаман майданахь дӀахьур йу мастер-классаш а, артистийн спектаклаш а, радион дӀахьошверш а, совгӀатийн призыш а. Фестиваль дӀайерзор йу коьртачу урамийн сцени тӀехь концертца.

Томск

Томскехь Радион де даздар ламаст гучуделира 1986 шарахь, Томскера радион а, электронан а, инженерин институт кхоьллича, цу чохь схьайиллина радион а, электронана, факультет. ХӀетахь дуьйна хӀора шарахь 7-чу май студенташа шайн даймахкара урамашкахула синкъераман дуьйладалар вовшахтуху. Дезачу денна официалан статус йелира гӀалин хилам санна 2001 шарахь. Цуьнан цӀе йу RadioBOOM фестиваль.

1988 шарахь кхин цхьа ламаст кхолладелира: оцу дийнахь Томскерчу студенташа общежитин иссалгӀачу этажера тӀера йерриг а шира, болх беш йоцу электроника аракхосса йолийра. Цу мероприятин цӀе йара "Технически прогресс". Цу мероприяте хьовсархоша схьа ца эцна дӀакхоьссина компьютерш, лампийн телевизорш, мониторш, кхин болу гӀирсаш тӀаьхьо дешаран учрежденин белхахоша схьагулбо, йухалело дӀахьажош бу. 2016-чу шарахь 500 сов электроника дӀакхоьссина – дӀакхоьссиначу гӀирсийн барамца рекорд йу.

Иштта Томскехь Радион дийнахь дӀахьо ламастан радиоярмарка, иза лаьтта ТУСУР студентийн кампусан спортан майданахь, цигахь хӀора факультето шарахь дӀахьо тайп-тайпана къовсадаларш а, кхин долу гӀуллакхаш а.

Санкт-Петербург

1995-чу шарахь дуьйна хӀора шарахь Кронштадтехь Поповн майданахь дӀахьош йу Радион денна лерина митинг.

Санкт-Петербургехь, Петроградан агӀора майданахь лаьттачу Попов Александр Степановичан хӀолламехь хӀора шарахь дӀахьо гӀалин мероприяти, цигахь декъалбо зӀенан массо а дакъошкара белхалой. Вовшахтохархой бу Санкт-Петербурган пачхьалкхан электротехнически университет а, ткъа иштта профессор М. А. Бонч-Бруевич, А. С. цӀарах йолчу Санкт-Петербурган пачхьалкхан телекоммуникацийн университет, зӀенан йуккъера музей А. С. Попов цӀарах йолчу, Мемориалан музей-квартира А. С. Поповн а, тайп-тайпанчу йукъараллин организацеша а. 2015-чу шарахь и барам лерина бара радио кхоьллина 120 шо кхачарна.

2015-чу шеран 7-чу май А. С. Поповн цӀарахчу ЦМС, музейн даималерчу гайтаман «XIX бӀешо чекхдолуш хиллачу радиозӀенийн» залехь, диллина мемориалан у А. С. Попов лерина, цхьаьнакхетараллин 150 шо кхачарца доьзна юбилейн почтан марка дагалецаман дӀайаккхар вовшахтоьхна. Иштта схьадиллина «Телеграфан аппаратера I-phon а, I-pad а» цӀе йолчу темина А. С. Попов дагалоцуш хилла VIII-гӀа Ӏилманан ешарш.

2024-чу шеран 7-чу май А. С. Поповн цӀарахчу ЦМС-хь дӀайаьхьира "Радиолюбительстван 100 шо кхачарца йоьзна выставка" а, А. С. Поповн дагалецамашкахь XIV Ӏилманан йешарш а "Радио: Ӏилманан а, технологийн а, тӀаьхьало" схьайеллар.

Кхин деза денош

Радион де хийца ца деза ишттачу дезчу деношца:

• Дуьненайукъара радион де даздо 13-гӀа февралехь;
• Дуьненайукъара телекоммуникацин де даздо 17-гӀа май;
• Дуьненайукъара радиолюбителян де даздо 18 апрелехь;
• Украинин радион а, телевиденин а, зӀенан а белхахойн де билгалдоккху 16-чу ноябрехь;
• ТӀеман зӀенчан де даздо 20 октябрехь.

Культурехь

• 2001 шеран 24 май хилира «Радион де» спектаклан премьера, цу чохь коьрта ролаш ловзийра «Квартетан И» актераша;
• 2008-чу шарахь режиссеро Дьяченко Дмитрийс кино йаьккхира изза цӀе йолчу «Радион де» цӀе йолчу пьесин буха тӀехь.

Билгалдахарш

Литература

• 50 лет радио: научно-технический сборник / под редакцией А. Д. Фортушенко. — М.: Государственное издательство литературы по вопросам связи и радио, 1945. — 382 с.
• Берг А. И. Изобретатель радио А. С. Попов // Электричество. — 1945. — Май (№ 5).
• Борисова Н. А. Отечественные разногласия о приоритете А. С. Попова в изобретении радио // Terra Linguistica. — 2019. — № 2. — С. 98—111.
• Зелевич Е. П., Зудков П. И. «Отец радио» Александр Степанович Попов (к 150-летию изобретателя радио) // T-Comm. — 2009. — № S-DSPA. — С. 4—8.
• Из истории изобретения и начального периода развития радиосвязи: Сб. док. и материалов / Под. ред. проф. В. Н. Ушакова. — СПб.: Изд-во СПбГЭТУ «ЛЭТИ» им. В. И. Ульянова (Ленина), 2008.
  

Хьажоргаш

• Поздравления с Днём радио в стихах
• Когда радио «заговорило»
• Центральный музей связи имени А. С. Попова. Виртуальный музей
• Кто "изобрёл" радио?