Казань

55°47′27″ къ. ш. 49°06′52″ м. д.HGЯO
Хӏара йаззам РУВИКИ чуьра бу — маьрша энциклопеди
ГӀала
ГӀезалойчоьнан коьрта шахьар
Казань
гӀез. Казан
Agricultural Palace
Spasskaya TowerQolşärif Mosque
View of Söyembikä Tower at nightEpiphany Cathedral and Bauman Street
Aerial view of the Kazan Kremlin
Байракх[d] ХӀост
Байракх[d] ХӀост
55°47′27″ къ. ш. 49°06′52″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Регион Республика ГӀезалойчоь
ГӀалин гуо Казань
Йукъара йекъайалар гӀалин 7 кӀошт
Мэр Ильсур Метшин
Истори а, географи а
Йиллина 1005
Дуьххьара хьахор 1391
Майда 641,2 км²
Центран локхалла 60 м
Сахьтан аса UTC+3
Бахархой
Бахархой 1 176 187[1] стаг (2013)
Луьсталла 1915 стаг/км²
Агломераци Казанан (1 700 000 стаг)
Къаьмнийн хӀоттам гӀезалой, оьрсий, украинаш, чувашаш, кхин а[2].
Динан хӀоттам

бусалбанаш суннийш

хьанафийн мазхабера, православин, кхин берш а.
Бахархойн цӀерш Казанхо, казанхой
Официалан мотт оьрсийн мотт, ГӀезалойн мотт
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код +7 843
Поштан индексаш 420000-421992
Автомобилан код 16, 116, 716
ОКАТО 92401
Кхин
СовгӀаташ Ленинан Орден
Къинхьегаман майраллин гӀала
ГӀалин де 30 августехь

kzn.ru
(оьр.)(ингалс.)(гӀез.)
Картин тӀехь
Казань картин тӀехь
Казань

Казань (гӀез. Казан) - Российн гӀала, ГӀезалойчоьнан коьрта шахьар. Российн экономикин, Ӏилманан, дешаран, динан, оьздангаллин, спортан уггаре а йаккхийчу йаккъехь цхьаъ, шен эзар шо даздина 2005 шарахь[3]. Къинхьегаман доьналлин гӀала.

1984 шеран 4 майхь Казанан совгӀат дина Ленинан орденца.

2013 шарахь хилира Российн Федерацин Оьздангаллин министралла Российн Федерацин Оьздангаллин министраллин «Российн Керла шеран коьрта шахьар» а, Российн Керла шеран коьрта шахьар 2013 а керла туристийн йоккхамасштабан проектехь дакъа лаца бакъо йелла хьалхара гӀала[4].

2021 шеран 20 январехь официалан сурсатийн хьаьрк «Казань — Российн гастрономин коьрта шахьар», иза болх беш йу 2030 шеран 22 январь кхаччалц.

ЮНЕСКОн дуьненайукъара тӀаьхьенан объектийн реестрна йукъатоьхна: музей-заповедник Казан кремль, Болгарийн историн-археологин комплекс, Успенски килс, Свияжск гӀайре-гӀалин монастырь, Казанан федералан университетан обсерватори. 2020 шарахь Казанан делла диплом а, Россера ЮНЕСКОн вакийлатийн дешин «Пальмин машаран га» мидал.

2023 шеран жамӀашца Казано йаьккхина 4 меттиг гӀаланашна-миллионникашна йукъахь гӀалин кхоченехь дикаллин индексца. Forbes «Бизнесан уггаре дика гӀаланаш» рейтинге (2023) 7 меттиг йаьккхина. 2024 шарахь майн Ӏиданашна Российн уггаре чӀогӀа бронь йо гӀаланашна йукъахь.

2024 шарахь Казань къобал йира Российн уггаре дика гӀала шен гӀалин бахам дика хиларца[5]. Дахаран тӀегӀа дика долу российн гӀалин испискица Казано йаьккхина итталгӀа меттиг Российн Федерацин Правительствера финансийн университето хӀоттийначу рейтингца[6]. 2024 шеран 19 декабрехь пресс-конференцехь РФ президента Путин Владимира Казань уггаре дикачех гӀала йу Европехь[7].

Этимологи

[нисйе бӀаьра | нисйе]

ГӀалин цӀе схьайаларх тайп-тайпана версеш йу, уггаре хьалхарчара боху, цӀе схьайаьлла гӀезалойн дешах «казан», иза бохург ду «йай», йа «казанлык» — «чутаьӀе»[8]. Йерриге XIX бӀешеран йуккъера дуьйна цхьа 100 сов верси йалийна, царна йукъахь 30 гергга гипотеза аратеттина казанан Ӏилманчаш[9][10][11][12]. Дукхаха йолу версеш дӀатеттира бух ца хиларна[8].

2003 шарахь лингвиста Добродомов Игора иштта ойла аьлла: «<…> йухьанца йара тойен аланийн-буртасийн цӀе Хадзанг, иза йоьзна йу Ийдал чӀогӀа хьовзачехь гӀала латтарца. Чувашийн лаьтта тӀехь цунах хилла Хузан, ткъа оьрсаша лелорехь Казань»[8]. Цунах тера верси тӀечӀагӀйира топонимисто Г. Саттаровс, цо чӀагӀдора, эркан Казанка цӀе кхоллаелла «казан» боху дашах, йуьхьанца ширачу туьркийн маттахь «ахка, ор даккха» боху маьӀна долуш хилар. Цу тӀера схьадолу, Ӏилманчас дийцарехь, Казанан цӀе «Казан(ка)» бохучу гидронимах схьаяьлла хилар[9][12].

Бахархойн дукхалла
1557180018111840185618581863
700040 00053 90041 30056 30061 00063 100
1897190719141917192019231926
130 000161 000194 200206 562146 495157 600179 000
1931[13]1933[14]19341937[15]193919561959
200 900258 700200 900358 592398 014565 000646 806
1962196419661967197019731975
711 000742 000804 000821 000868 537919 000959 000
1976197919821985198619871989
959 000992 6751 023 0001 051 0001 060 0001 068 0001 094 378
1990199119921993199419951996
1 094 0001 105 0001 104 0001 098 0001 092 0001 076 0001 076 000
1997199819992000200120022003
1 085 0001 078 0001 100 8001 101 0001 090 2001 105 2891 105 300
2004[16]200520062007200820092010
1 106 9001 110 0001 112 7001 116 0001 120 2381 130 7171 143 535
2011201220132014201520162017
1 145 4241 161 3081 176 1871 190 8501 205 6511 216 9651 231 878
1 январь 2018[17]2018[18]2019[19]2020[20]2021[21]20222023[22]
1 243 5001 243 5001 251 9691 257 3911 308 6601 259 1731 314 685
2024[23]
1 318 604

Нумизматикехь а, филателехь а

[нисйе бӀаьра | нисйе]
1 туьма, Казань, 2022 шо
  • 2020 шеран 27 майхь Российн пошто поштан блок арахецна, иза лерина Республика ГӀезалойчоьнан бӀе шо кхачарна (блок тӀера йоза № 1993. Российн Федерацин субъектийн а, гӀаланийн хӀосташ. Республика ГӀезалойчоь). Поштан блок тӀехь гайтина Казанан хӀост[24].

Панорамаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
Казанкин аьрру берд историн центрехь, 1552 шарахь Казань йоккхуш эгна тӀемлошна йина йерда-иэс а, Казанан кремль а
Казанкин аьрру берд историн центрехь, 1552 шарахь Казань йоккхуш эгна тӀемлошна йина йерда-иэс а, Казанан кремль а
Казанкин ший а берд
Казанкин ший а берд

Хьажа кхин а

[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  1. Татстат: Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2013
  2. Всероссийская перепись населения-2020. Федеральная служба государственной статистики. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 17 май.
  3. Кокорина Н.А., Кузьминых С.В. Каза́нь / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2008. — Т. 12. Исландия - Канцеляризмы. — С. 406. — 766 с. — 65 000 экз. — ISBN 978-5-85270-343-9. (Архивйина 2019 шеран 7 июнехь).
  4. 2013 год новогодняя столица России отметит красочным театрализованным представлением. Официальный портал органов местного самоуправления города Казани (2012 шеран 30 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 20 декабрь.
  5. "Казань признали лучшим городом России по качеству городского хозяйства". Коммерсантъ. 2024-11-26. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 27 ноябрехь.
  6. "Казань вошла в топ-10 городов по качеству жизни". AiF. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 27 ноябрехь.
  7. "Путин назвал Казань одним из лучших городов Европы". TACC. 2024-12-19. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 19 декабрехь.
  8. 1 2 3 Поспелов Е. М. Историко-топонимический словарь России. Досоветский период. — М.: Профиздат, 2000. — С. 209. — 224 с.
  9. 1 2 Раис Сафаров. Еще раз о названии "Казань". Газета "Республика Татарстан" (22 мая 2003). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
  10. Ренат Бикбулатов. Почему «Казань»? — можно делать разные предположения. Каз@нские истории (31 августа 2005 года). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
  11. Мирфатых Закиев. Кем основана Казань? Официальный Татарстан. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
  12. 1 2 Гумер Саттаров. Почему Казань назвали Казанью. Газета «Казанский университет» (2005 шеран август). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май. Архивйина 2017 шеран 1 декабрехь
  13. http://istmat.info/files/uploads/17630/sssr_ad-ter_delenie_1931_rsfsr.pdf
  14. http://istmat.info/files/uploads/53487/adm._delenie_sssr_1934.pdf
  15. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/47581-vsesoyuznaya-perepis-naseleniya-1937-goda-obschie-itogi#mode/inspect/page/64/zoom/4
  16. http://istmat.info/files/uploads/46358/r_05.doc
  17. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 годаРосстат.
  18. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar
  19. http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/64ec280049620f14a900ff3fbd401489/МОчисл2019.pdf
  20. https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
  21. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
  22. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx
  23. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx
  24. 27 мая в обращение вышел почтовый блок, посвящённый 100-летию Республики Татарстан. Акционерное общество «Марка». ТӀекхочу дата: 2024 шеран 8 май.
  25. Казань. Банк России. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 8 май. Архивйина 2022 шеран 10 октябрехь

Литература

[нисйе бӀаьра | нисйе]
  • Государственный докдад. О состоянии природных ресурсов и об охране окружающей среды Республики Татарстан в 2022 году. — Казань, 2023.
  • Климат Казани / Под ред.: Н. В. Колобова и др. — Л.: Гидрометеоиздат, 1990.
  • Соколов С. В. Казань. Портрет в стиле импрессионизма. — Казань: Отечество, 2011. — ISBN 978-5-9222-0408-8.
  • Супруненко Ю. П. Казань. Между Востоком и Западом. — М.: Вече, 2013. — ISBN 978-5-4444-0321-1.
  • Топуридзе К. Т. Казань (Серия «Сокровища русского зодчества»). — М., 1945.
  • Минзарипов Р. Г., Ишкинеева Ф. Ф., Ахметова С. А. Динамика демографических процессов в республике Татарстан: сдержанный оптимизм // Учёные записки Казанского университета. — 2013. — № 6. — С. 47—61.

Хьажоргаш

[нисйе бӀаьра | нисйе]