Казань
ГӀала ГӀезалойчоьнан коьрта шахьар | ||||||||
Казань | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
гӀез. Казан | ||||||||
| ||||||||
|
||||||||
55°47′27″ къ. ш. 49°06′52″ м. д.HGЯO | ||||||||
Пачхьалкх |
![]() |
|||||||
Регион | Республика ГӀезалойчоь | |||||||
ГӀалин гуо | Казань | |||||||
Йукъара йекъайалар | гӀалин 7 кӀошт | |||||||
Мэр | Ильсур Метшин | |||||||
Истори а, географи а | ||||||||
Йиллина | 1005 | |||||||
Дуьххьара хьахор | 1391 | |||||||
Майда | 641,2 км² | |||||||
Центран локхалла | 60 м | |||||||
Сахьтан аса | UTC+3 | |||||||
Бахархой | ||||||||
Бахархой | 1 176 187[1] стаг (2013) | |||||||
Луьсталла | 1915 стаг/км² | |||||||
Агломераци | Казанан (1 700 000 стаг) | |||||||
Къаьмнийн хӀоттам | гӀезалой, оьрсий, украинаш, чувашаш, кхин а[2]. | |||||||
Динан хӀоттам | хьанафийн мазхабера, православин, кхин берш а. | |||||||
Бахархойн цӀерш | Казанхо, казанхой | |||||||
Официалан мотт | оьрсийн мотт, ГӀезалойн мотт | |||||||
Идентификаторан терахьаш | ||||||||
Телефонан код | +7 843 | |||||||
Поштан индексаш | 420000-421992 | |||||||
Автомобилан код | 16, 116, 716 | |||||||
ОКАТО | 92401 | |||||||
Кхин | ||||||||
СовгӀаташ |
![]() Къинхьегаман майраллин гӀала |
|||||||
ГӀалин де | 30 августехь | |||||||
|
||||||||
kzn.ru (оьр.)(ингалс.)(гӀез.) |
||||||||
Картин тӀехь | ||||||||
Казань (гӀез. Казан) - Российн гӀала, ГӀезалойчоьнан коьрта шахьар. Российн экономикин, Ӏилманан, дешаран, динан, оьздангаллин, спортан уггаре а йаккхийчу йаккъехь цхьаъ, шен эзар шо даздина 2005 шарахь[3]. Къинхьегаман доьналлин гӀала.
1984 шеран 4 майхь Казанан совгӀат дина Ленинан орденца.
2013 шарахь хилира Российн Федерацин Оьздангаллин министралла Российн Федерацин Оьздангаллин министраллин «Российн Керла шеран коьрта шахьар» а, Российн Керла шеран коьрта шахьар 2013 а керла туристийн йоккхамасштабан проектехь дакъа лаца бакъо йелла хьалхара гӀала[4].
2021 шеран 20 январехь официалан сурсатийн хьаьрк «Казань — Российн гастрономин коьрта шахьар», иза болх беш йу 2030 шеран 22 январь кхаччалц.
ЮНЕСКОн дуьненайукъара тӀаьхьенан объектийн реестрна йукъатоьхна: музей-заповедник Казан кремль, Болгарийн историн-археологин комплекс, Успенски килс, Свияжск гӀайре-гӀалин монастырь, Казанан федералан университетан обсерватори. 2020 шарахь Казанан делла диплом а, Россера ЮНЕСКОн вакийлатийн дешин «Пальмин машаран га» мидал.
2023 шеран жамӀашца Казано йаьккхина 4 меттиг гӀаланашна-миллионникашна йукъахь гӀалин кхоченехь дикаллин индексца. Forbes «Бизнесан уггаре дика гӀаланаш» рейтинге (2023) 7 меттиг йаьккхина. 2024 шарахь майн Ӏиданашна Российн уггаре чӀогӀа бронь йо гӀаланашна йукъахь.
2024 шарахь Казань къобал йира Российн уггаре дика гӀала шен гӀалин бахам дика хиларца[5]. Дахаран тӀегӀа дика долу российн гӀалин испискица Казано йаьккхина итталгӀа меттиг Российн Федерацин Правительствера финансийн университето хӀоттийначу рейтингца[6]. 2024 шеран 19 декабрехь пресс-конференцехь РФ президента Путин Владимира Казань уггаре дикачех гӀала йу Европехь[7].
Этимологи
ГӀалин цӀе схьайаларх тайп-тайпана версеш йу, уггаре хьалхарчара боху, цӀе схьайаьлла гӀезалойн дешах «казан», иза бохург ду «йай», йа «казанлык» — «чутаьӀе»[8]. Йерриге XIX бӀешеран йуккъера дуьйна цхьа 100 сов верси йалийна, царна йукъахь 30 гергга гипотеза аратеттина казанан Ӏилманчаш[9][10][11][12]. Дукхаха йолу версеш дӀатеттира бух ца хиларна[8].
2003 шарахь лингвиста Добродомов Игора иштта ойла аьлла: «<…> йухьанца йара тойен аланийн-буртасийн цӀе Хадзанг, иза йоьзна йу Ийдал чӀогӀа хьовзачехь гӀала латтарца. Чувашийн лаьтта тӀехь цунах хилла Хузан, ткъа оьрсаша лелорехь Казань»[8]. Цунах тера верси тӀечӀагӀйира топонимисто Г. Саттаровс, цо чӀагӀдора, эркан Казанка цӀе кхоллаелла «казан» боху дашах, йуьхьанца ширачу туьркийн маттахь «ахка, ор даккха» боху маьӀна долуш хилар. Цу тӀера схьадолу, Ӏилманчас дийцарехь, Казанан цӀе «Казан(ка)» бохучу гидронимах схьаяьлла хилар[9][12].
Бахархой
1557 | 1800 | 1811 | 1840 | 1856 | 1858 | 1863 |
---|---|---|---|---|---|---|
7000 | ↗40 000 | ↗53 900 | ↘41 300 | ↗56 300 | ↗61 000 | ↗63 100 |
1897 | 1907 | 1914 | 1917 | 1920 | 1923 | 1926 |
↗130 000 | ↗161 000 | ↗194 200 | ↗206 562 | ↘146 495 | ↗157 600 | ↗179 000 |
1931[13] | 1933[14] | 1934 | 1937[15] | 1939 | 1956 | 1959 |
↗200 900 | ↗258 700 | ↘200 900 | ↗358 592 | ↗398 014 | ↗565 000 | ↗646 806 |
1962 | 1964 | 1966 | 1967 | 1970 | 1973 | 1975 |
↗711 000 | ↗742 000 | ↗804 000 | ↗821 000 | ↗868 537 | ↗919 000 | ↗959 000 |
1976 | 1979 | 1982 | 1985 | 1986 | 1987 | 1989 |
→959 000 | ↗992 675 | ↗1 023 000 | ↗1 051 000 | ↗1 060 000 | ↗1 068 000 | ↗1 094 378 |
1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
↘1 094 000 | ↗1 105 000 | ↘1 104 000 | ↘1 098 000 | ↘1 092 000 | ↘1 076 000 | →1 076 000 |
1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 |
↗1 085 000 | ↘1 078 000 | ↗1 100 800 | ↗1 101 000 | ↘1 090 200 | ↗1 105 289 | ↗1 105 300 |
2004[16] | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 |
↗1 106 900 | ↗1 110 000 | ↗1 112 700 | ↗1 116 000 | ↗1 120 238 | ↗1 130 717 | ↗1 143 535 |
2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
↗1 145 424 | ↗1 161 308 | ↗1 176 187 | ↗1 190 850 | ↗1 205 651 | ↗1 216 965 | ↗1 231 878 |
1 январь 2018[17] | 2018[18] | 2019[19] | 2020[20] | 2021[21] | 2022 | 2023[22] |
↗1 243 500 | →1 243 500 | ↗1 251 969 | ↗1 257 391 | ↗1 308 660 | ↘1 259 173 | ↗1 314 685 |
2024[23] | ||||||
↗1 318 604 |
Нумизматикехь а, филателехь а
- 2020 шеран 27 майхь Российн пошто поштан блок арахецна, иза лерина Республика ГӀезалойчоьнан бӀе шо кхачарна (блок тӀера йоза № 1993. Российн Федерацин субъектийн а, гӀаланийн хӀосташ. Республика ГӀезалойчоь). Поштан блок тӀехь гайтина Казанан хӀост[24].
- Российн банко 2022 шеран 6 майхь арахецна иэсан нахарт мехала доцучу металлах номинал 1 туьма йолуш «Казань», «Къинхьегаман хьуьнаран гӀала» серера[25].
Панорамаш
Хьажа кхин а
Билгалдахарш
- ↑ Татстат: Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2013
- ↑ Всероссийская перепись населения-2020 . Федеральная служба государственной статистики. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 17 май.
- ↑ Кокорина Н.А., Кузьминых С.В. Каза́нь / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2008. — Т. 12. Исландия - Канцеляризмы. — С. 406. — 766 с. — 65 000 экз. — ISBN 978-5-85270-343-9. (Архивйина 2019 шеран 7 июнехь).
- ↑ 2013 год новогодняя столица России отметит красочным театрализованным представлением . Официальный портал органов местного самоуправления города Казани (2012 шеран 30 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 20 декабрь.
- ↑ "Казань признали лучшим городом России по качеству городского хозяйства". Коммерсантъ. 2024-11-26. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 27 ноябрехь.
- ↑ "Казань вошла в топ-10 городов по качеству жизни". AiF. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 27 ноябрехь.
- ↑ "Путин назвал Казань одним из лучших городов Европы". TACC. 2024-12-19. ТӀекхачаран де: 2024 ш. 19 декабрехь.
- ↑ 1 2 3 Поспелов Е. М. Историко-топонимический словарь России. Досоветский период. — М.: Профиздат, 2000. — С. 209. — 224 с.
- ↑ 1 2 Раис Сафаров. Еще раз о названии "Казань" . Газета "Республика Татарстан" (22 мая 2003). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
- ↑ Ренат Бикбулатов. Почему «Казань»? — можно делать разные предположения . Каз@нские истории (31 августа 2005 года). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
- ↑ Мирфатых Закиев. Кем основана Казань? Официальный Татарстан. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май.
- ↑ 1 2 Гумер Саттаров. Почему Казань назвали Казанью . Газета «Казанский университет» (2005 шеран август). ТӀекхочу дата: 2024 шеран 13 май. Архивйина 2017 шеран 1 декабрехь
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/17630/sssr_ad-ter_delenie_1931_rsfsr.pdf
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/53487/adm._delenie_sssr_1934.pdf
- ↑ http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/47581-vsesoyuznaya-perepis-naseleniya-1937-goda-obschie-itogi#mode/inspect/page/64/zoom/4
- ↑ http://istmat.info/files/uploads/46358/r_05.doc
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Росстат.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar
- ↑ http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/64ec280049620f14a900ff3fbd401489/МОчисл2019.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx
- ↑ 27 мая в обращение вышел почтовый блок, посвящённый 100-летию Республики Татарстан . Акционерное общество «Марка». ТӀекхочу дата: 2024 шеран 8 май.
- ↑ Казань . Банк России. ТӀекхочу дата: 2024 шеран 8 май. Архивйина 2022 шеран 10 октябрехь
Литература
- Государственный докдад. О состоянии природных ресурсов и об охране окружающей среды Республики Татарстан в 2022 году. — Казань, 2023.
- Климат Казани / Под ред.: Н. В. Колобова и др. — Л.: Гидрометеоиздат, 1990.
- Соколов С. В. Казань. Портрет в стиле импрессионизма. — Казань: Отечество, 2011. — ISBN 978-5-9222-0408-8.
- Супруненко Ю. П. Казань. Между Востоком и Западом. — М.: Вече, 2013. — ISBN 978-5-4444-0321-1.
- Топуридзе К. Т. Казань (Серия «Сокровища русского зодчества»). — М., 1945.
- Минзарипов Р. Г., Ишкинеева Ф. Ф., Ахметова С. А. Динамика демографических процессов в республике Татарстан: сдержанный оптимизм // Учёные записки Казанского университета. — 2013. — № 6. — С. 47—61.
Хьажоргаш
- Официальный портал мэрии Казани
- Архитектура Казани . Кху чуьра архивйина оригиналан 2009 шеран 11 февралехь
- Город Казань на старинных фотографиях
- Тысячелетие Казани
- Прогулки по Казани . Кху чуьра архивйина оригиналан 2011 шеран 11 мартехь
- Моя Казань. История города и фотографии
- Путеводитель по святыням Казанской епархии
- Археологическое изучение Казани
- Виртуальный тур по Казани. 3D панорамы Казани
- Книги Казани, о Казани и Казанском крае
- «1000-летний возраст для Казани — очень древний, солидный. Зачем удревнять?»
- Ленинан орден йелла гӀаланаш
- Абатца нисйина нах беха меттигаш
- 1005 шарахь йехкина нах беха меттигаш
- Казань
- Дешин Ордан гӀаланаш
- Ийдал тӀера гӀаланаш
- Российн гӀаланаш-миллионераш
- Къинхьегаман доьналла долу гӀаланаш
- Аьхкенан Универсиадийн коьрта шахьарш
- Российн республикийн коьрта шахьарш
- ГӀезалойчоьнан гӀаланаш
- Туьркийн дуьненан оьздангаллин коьрта шахьарш
- ГӀезалойчоьнан гӀалин гуонаш
- ОГВН