Йуьртан кхеташо

Йуьрткхеташо, йуьртан кхеташо, й/кх — ССРС меттигера Ӏедалан меженан цӀе а (халкъан депутатийн йуьртан Кхеташо), администативан-мехкан бекъабаларан дакъа а. Шен кеп хийцина (наггахь изза цӀе йолуш) йуьрткхеташонан институт йисина ССРС махкахь кхоллайеллачу цхьа могӀа пачхьалкхахь.

ССРС йуьрткхеташонаш

ССРС йуьрткхеташо — советийн Ӏедалан хьалхара меже йу, Халкъан депутатийн кхеташонийн системийн лахара зӀе йу.

1917 шеран 24 декабран Совхалкоман «Ша шена урхаллин меттигера меженийн» дӀайаха йолийна лахара административан латтанийн дерриг чкъоьрийн ша шен урхаллин меженаш Ханна правительство — волостан кхочушдаран а, волостан лаьттан урхаллаш, — ирс эцна дӀайаьхначу волостан гуламаш, урхаллаш, кхелан а, баккхийчеран административан а, финансийн а, экономикин а функцеш. И меженаш практически цкъа а болх бан ца йолаелира, 1917 шеран октябрь баттахь уьш хийцира волостан исполкомаш (волостан гуламийн кхочушдаран меженаш) а, «юьртан кхеташонаш» а

Йуьртан кхеташонийн система чӀагӀйира 1918 шеран РСФСР Конституцица. Йуьртан Кхеташонаш кхолларан раж а, гӀуллакхаш а, декхарш а билгалдаьхна Конституцино а, цул тӀаьхьа арадевллачу законийн акташца а, масала:

• 1920 шеран 15 февралехь ВЦИК «О сельских советах» цӀе йолу положеница (зорбатоьхна ВЦИК № 34 йолчу «Известехь»).
• «Юьртан кхеташонех лаьцна положеница», тӀечӀагӀдина Йерригроссин ЦИК-о 1922 шеран 26 январехь.
• «Юьртан кхеташонех лаьцна положеница» 1924 шеран 16 октябрехь хан йолуш, кхин а.

Йуьртан кхеташонан структура а, белхан низам а

Йуьртан Кхеташо билгалйаьккхинчу хенаца хоржу. ХӀинцалера болх дӀахьош йу председатель коьртехь волу кхочушком. Кхеташо кест-кеста кхойкху Кхочушкомо.

Конституцица йуьртан кхеташо кхуллу норманца 1 депутат бахархойн 100 стагана, амма берриг депутатийн терахь 3-л кӀезиг а, 50-л сов а ца хилийта, кхеташонан хан ю кхаа баттахь. Исполком лаьтта председателах а, 3-5 декъашхочух а. Кхеташо лаххара а кӀиранах шозза кхойкху.

1920 шеран низамо нисйира йуьртан кхеташонан структура, билгалйаьккхира уьш кхолларан кеп:

• Кхеташонаш кхуллу лаххара а 300 стаг вехачу йарташкахь. 300 ца кхоччуш вахархо вехачу йарташкахь болх беш йу Конституцино билгалйаьккхина харжамхойн йукъара гулам; цу хьолехь кхеташоно йуьртан Кхеташонан председателан гӀуллакхаш кхочушдеш волу председатель хоржу, йа и йарташ кхечаьрца цхьаьна а тоьхна, цхьана йуьртан Кхеташо йо.
• Исполкомаш 10 эзар сов стаг вовшахтоьхначу йуьртан кхеташонаша кхуллу; 10 эзар ца кхоччуш бахархой бехачу йарташкахь исполкомаш хоржуш йац, ткъа кхочушдаран Ӏедал йуьртан Кхеиашонан председатело кхочушдо.
• Юьртакхеташонаш лахйина баттахь 2-зза.

1922 шеран хьолехь

• Советаш йан йолийра 400 сов бахархой бехачу нах бехачу меттигашкахь, нормица 200 стаган тӀера 1 депутат (верриг депутат 25 сов хила йиш йац). Оцуо Советийн хӀоттамна цхьаьна эшшаралла а йира, лагӀбира церан барам.
• Кхочушком лагӀйира председателан а, 2 декъахочуьнга кхаччалц.
• Йуьртан Кхеташонан йуьззийн бакъонийн хан йахйира 1 шаре кхаччац.

1924 шеран хьоло йукъайаьккхира норма 100 стаган тӀера 1 депутат, айира Кхеташонан декъахойн барам (3-л сов а, 100 стагал кӀезиг а), цуьнца цхьаьна керла кадраш а далош йуьртакхеташонашка.

РСФСР-н 1918-чу шеран Конституцица юьртан кхеташонашна кӀел кхуллуш йара догӀуш долу «дакъош», шайна тӀедехкина гӀуллакхаш кхочушдан. Практикехь дакъош наггахь бен ца кхуллу; ца оьшу уьш. Цундела ВЦИК-ан 1918 шеран 2 декабрехь «Волостан а, йуьртан а кхеташонаш йухахаржаран низамо» тӀедилларо билгалдоккхура дакъош йуьртан Кхеташонаша кхуллуш цахилар.

1920 шеран хьолаца йан таро йара йуьртан кхеташонашкахь ячейкаш гӀодан белхалойн-ахархой инспекцин а, комиссийн а цхьацца белхан отраслашкахула, церан Ӏалашо ахархой декъа озор ладаме йуьртан дахаран хеттаршна.

1924 шеран хьолаца йуьртан кхеташонашкахь хоржура «ревизионни комиссеш», цара кхочушйора советийн балха тӀехь йукъараллин тергонан функцеш. Хьоло бакъо йелира йуьртан кхеташонашна комиссеш (секцеш) кхолла, йуьртан йукъараллин жигархоша урхаллехь дакъалацаран кеп санна. Коьрта меттиг дӀалоцуш хилла «йуьртан гуламашна» – йуьртан бахархойн йукъара гуламашна, керла дахар дӀахӀотторехь бахархой йукъаозош мехала гӀирс санна.

1927 шеран 21 мартехь арадаьллачу «КӀоштан а, волостан а кхочушкомашна а, йуьртан кхеташонашна а кӀел йолу даима йолчу комиссех (секцех) лаьцна» цӀе йолчу Хьоло билгалдаьккхира комиссин (секцийн) хӀоттам: йуьртабахаман а, оьздангаллин а, дешаран а, могашалла Ӏалашъяран а, налогийн а, кооперацин а.

Йуьрткхеташонаш хӀокху заманан Россехь

Йуьртан кхеташонаш йисира Российн Федерацин дукхахйолчу субъекташкахь 1990-гӀа шераш йуккъе даххалц. 1995 шеран 28 августехь арадаьлла «Российн Федерацехь меттигера ша-шена урхалла вовшахтохаран йукъара принципаш» цӀе йолу Федералан закон № 154 тӀеэцначул тӀаьхьа хийцира йуьртан кӀошташ. Российн Федерацин цхьайолчу субъекташкахь (Республика ДегӀаста, Ставрополан мохк, и. дӀ. кх. а) «йуьртакхеташо» дош леладо йуьртан меттиг цӀерашкахь, царна йукъа йогӀу шиъ йа масех йуьрт. Барта къамелехь «йуьртакхеташо» дош дукха хьолахь леладо йуьртан урхалла йа йуьртан муниципалан субъект хьахош, нагахь санна цуьнан официалан цӀарца и дош дацахь а.

2019 шарахь дуьйна, гӀалин кӀошташ муниципалан кӀошташца цхьаьнакхетначу хенахь, хьалха хилла йуьртан кхеташонаш хилира иштта кхоллаеллачу муниципалан кӀоштийн администрацин Мехкийн дакъош.

Йуьрткхеташонийн функцеш

Йуьрткхеташонийн а, церан председателийн Ӏалашонна йукъайагӀара:

• административан урхалла: зуламашца къийсам латтор, къаьсттина къайлаха къаркъа дарца, революцин къепе ларйар, къинхьегаман йоцу элементаш къастор, кхаьжнаш тасаран бакъонаш дӀайахар а, меттахӀиттор а, налогаш а, тайп-тайпана ахчанаш а гулдаран гӀуллакхаш дар, шайна йукъахь бахаман инвентаризаци а йолуш.
• Йуьртабахаман декъехь: юьртабахаман коммунаш, артелаш, и.дӀ.кх.а.
• Экономикин декъехь: кхеташонаша терго йан йезаш йара тӀайш, лаьттан некъаш, автомагистралаш нийсачу хьолехь а, тойарехь а, йуьртахь цӀейайаран кхерамазалла вовшахтоха, йукъараллин гӀишлош ларйар дӀадахьа дезаш дара, и.дӀ.кх.а.

Йуьртакхеташонаш Белоруссехь

Коьрта йаззам: Йуьртакхеташонаш Белоруссехь

Хьажа иштта: Белоруссин административан йекъайалар

Йуьртан кхеташонаш Беларусан — лахара административан-мехкан дакъош ду. Йуьртан кхеташонаш кӀошташна йукъа йогӀу. Йуьртан кхеташо цхьана нах бехачу меттигах лаьтташ хила тарло, йа шен лаьтта тӀехь масех йуьртан нах беха меттигаш цхьаьнатоха тарло. Административан йукъ йуьртан кхеташонан дукхахьолахь хуьлу агрогӀалахь, нагахь санна кхечу нах бехачу меттигашкахь йацахь. Махкахь Ӏедал ду халкъан депутатийн юьртан кхеташо.

Сельсоветаш бахархойн барам 1 эз. стагал кӀезга берш дӀайоху, ткъа мохк а, нах беха меттигаш а дӀало уллерчу йуьртан кхеташонна.

2020 шеран 1 январехь Республика Беларусехь йу 1 эз. 151 йуьртан кхеташо.

Украинин йуьртакхеташонан

Коьрта йаззам: Украинин йуьртакхеташонан

Советийн кепара йуьртан кхеташонаш ларйира Украинин регионашкахь 2020 шо кхаччалц, «Мехкан йукъараллаш лаамехь цхьаьнатохарх лаьцна» низам тӀеэцначул тӀаьхьа 2015 шеран 5 февралехь йуьрткхеташонаш 2020 шо кхачале, йерриг хийцира «мехкан юкъараллашца».

Хьажа кхин а

• Волость
• Йуьртан гуо
• Йуьртан меттиг
• Поселкан кхеташо
• Белоруссин административан йекъайалар
• Нижни Новгородан областан мехкан бекъабалар (йуьркхеташонаш Россехь)
• Советаш

Билгалдахарш

Литература

• Очерки по истории органов советской государственной власти. — М., 1949. — С. 40, 47, 74, 79 — 82, 137—138, 151—152.
• Органы Советской государственной власти на территории Нижегородской губернии (1917—1929): Краткий справочник. — Горький: Волго-Вятское кн. изд-во, 1982. — С. 67 — 68.
• Коржихина Т. П. История государственных учреждений СССР. — М., 1986. — С. 157.

Ссылки

• Закон РСФСР от 19.07.1968 «О поселковом, сельском совете народных депутатов РСФСР»(ТӀе цакхочу хьажорг)
• Общероссийский классификатор территорий муниципальных образований