Васко да Гама
| Васко да Гама | |
|---|---|
| Vasco da Gama | |
.jpg) | |
| ГӀуллакхан тайпа | хӀордан эпсар, Португалин ХӀиндин губернатор |
| Вина терахь | 1460 |
| Вина меттиг | Синиш, Португали |
| Кхелхина терахь | 1524 шеран 23 декабрь |
| Кхелхина меттиг | Кочин, ХӀинди |
| Корматалла | хӀордхо, некъахо |
| Гражданалла |
 Португали |
| Да | Эштеван да Гама (1430—1497) |
| Нана | Изабель Содре |
| Зуда | Катарина ди Атаиди |
| Бераш |
Франсишку да Гама. |
 Васко да Гама Викилармехь | |
Ва́ско да Га́ма (португалхойн алар Ва́шку да Га́ма, Сийлахь-Баккхий географин белламийн муьран хӀордахо. Дуьххьала хӀордан чухула Португалин ХӀиндин губернатор, ХӀиндин вице-паччахь (1524).
Схьавалар
Васко да Гама вина 14601469 годуалкайдан португалин рыцаран Эштеван да Гамин (1430—1497) а, Изабель Содрен а (Паулу да Гама, тӀаьхьа дакъалецира ХӀинди воьдучу экспедицехь Васкоца, Жуан Содре (ненан фамили лелош хилла), Васко да Гама, Педро да Гама, Эйрес да Гама.
Хууш ду цхьаъ бен йоцу йоӀ хиллий Эштеванан а, Изабелан а — Терезе да ГамаАфонсу III-гӀачун, къаьстира Ӏаьржа Ӏарбашца тӀамехь, цунна рыцаран даржФернандун, Визеу герцоган цӀахь, Сантьягон рыцарийн орденан декъашхо а вара.
Къуона шераш
1480-гӀа шерашкахь вежаршца цхьаьна Васко да Гама ша а декъа вахара Сантьягон орденанЗакуто Авраам[5]. Васко къуоначу хенахь дуьйна дакъалоцуш вара хӀордан тӀемашкахь. 1492 шарахь французийн хӀордан талорхоша португалин Гвинейра Португали дешийца догӀу каравелла-кема дӀалаьцчахь, паччахьо цунна тӀедиллира французийн бердашца дӀа а гӀой, церан дерриг лаьтташ долу кеманаш схьалаца аьлла. Къуоначу эло кхочушдира тӀедиллинарг гӀуно сиха а, говза а, цул тӀаьхьа Францин паччахьан дийзира лаьцна кема йухадерзо. Оцу хенахь дуьххьала вевзира Васко да Гама.
Васко да Гамал хьалхарнаш
ХӀинди боьду хӀордан некъ лахар Португалин бӀешеран Ӏалашо хилла. Мохк бара оцу хенан йохк-эцаран новкъашна генахь, шен боккха пайда болуш дуьненан йохк-эцарехь дакъа ца лацалора. Экспорт жима йара, ткъа Малхбалера мехала сурсаташ, масала чамбийриш, португалхоша оьцура чӀогӀа лакхарчу мехех, ткъа мохк Кастилица хиллачу тӀемнел тӀаьхьа къиен бара, финансийн таронаш йацара.
Амма Португалин географин хьал чӀогӀа дика дара Африкин малхбуза бердашца керла мехкаш карабан а, «чамбечеран мехка» хӀордаца некъ карабан а. И ойла кхочунйан аравелира португалин инфант Энрике, исторехь вевза Генрих ХӀордахо цӀарца. 1415 шарахь Сеута дӀалаьцначул тӀаьхьа Энрике волавелира цхьаъ кхечун тӀаьхьа хьажош хӀордан экспедицеш хьежо африкин бердашца къилбехьа. ТӀаьхь-тӀаьхьа гена бовлуш, цара Гвинейн бердашкара дахьара деший а, балабора лайш а, кхуллура карийначу латташ тӀехь тӀетовжаман меттигаш[6].
Экспедицина кечам
Экспедици лерина кечйинера. Леррина цунна паччахь Жуана II-гӀа дийна а волуш, куьйгаллехь хьалха Африкин гонхьара некъ теллина, цигарчу хиш чохь хӀун кепара кеманаш деза хууш зиеделларг волу къайлаха векал Бартоломеу Диаш а волуш, диъ кема дира. «Сан-Габриэл» (флагманан кема, капитан Гонсалу Алваришкаравелла-кема «Берриу» лач гатанашца (капитан — Николау Коэльо), юург-мерг дӀайахьа транспортан кема куьйгаллехь Гонсалу Нуниш а волуш. Экспедицехь дара уггар дика карташ а, навигацин гӀирсаш а. Коьрта штурман хӀоттийнера хьалха Диашца Дикане Догдохийлан мере вахана гӀараваьлла хӀордахо Перу Аленкер. Хиновкъа хӀордахой бевлла ца Ӏаш, бахара мозгӀар, йозанча, астроном, Ӏаьрбийн а, экваторан Африкин цигарчу меттанийн масех талмаж. Йерриг экипажан барам, тайп-тайпана мах хадорца, бара 100 - 170 стаг. 10 царех хан тоьхна зуламхо вара, уьш уггар кхераме болх бала дагахь бигнера[8].
Хинекъ бахлур болундела кеман трюмаш чу ма-диллало хи а, юург а йиллира. Оцу хенахь геначу хиновкъа бевллачу хӀордахойн даар дара: сухарш, кхоьшах йа хьозийн кхоьш дина худар. Кхин а хӀора декъашхочун денна дала дезара ах фунт дакъийна жижиг (мархийн деношкахь хуьйцура новкъахь лоцучу чӀераца), 1,25 литр хи, ши зӀока чагӀар, кӀеззиг къонза, зайтдаьтта. Наггахь, даар хийца лора хох, боь, нехча, хьач.
Дуург, мерг, духар доцуш, хӀора хӀордахочун дала дезара алап — 5 крузаду новкъан хӀора баттахь, ткъа кхин а хӀонцӀан билгала декъан бакъо йара. Эпсаршна а, штурманашна а, хууш ма-хиллара, алсама кхочура.
Португалхой максимум ладаме хьевсира экипажан герзе а. Флотилин хӀордахошкахь дара тайп-тайпана шийла герз: гӀад долу герз, гоьмукъ, алебарда, секхаӀад, лардалархьама лелайора неӀаран тӀон, эпсарша а, салтийн цхьаьна декъо а эчиган кирасаш. ХӀоъ йа чаччамаш туху герз хилар хьахийна дац, амма артиллерица армада дика кечйина йара: жимачу «Берриу» тӀехь а хӀоттийнера 12 йоккха топп, «Сан-Габриэла» а, «Сан Рафаэла» хьуш йара 20 деза герз, фальконет йоцуш.
Португалхой максимум ладаме хьевсира экипажан герзе а. Флотилин хӀордахошкахь дара тайп-тайпана шийла герз: гӀад долу герз, гоьмукъ, алебарда, секхаӀад, лардалархьама лелайора неӀаран тӀон, эпсарша а, салтийн цхьаьна декъо а эчиган кирасаш. ХӀоъ йа чаччамаш туху герз хилар хьахийна дац, амма артиллерица армада дика кечйина йара: жимачу «Берриу» тӀехь а хӀоттийнера 12 йоккха топп, «Сан-Габриэла» а, «Сан Рафаэла» хьуш йара 20 деза герз, фальконет йоцуш.
Васко да Гамал хьалхарнаш
Генрих ХӀордахо велира 1460 шарахь. Оцу хенахь португалхойн кеманаш шайн аьттоне хьаьжна ца Ӏаш экваторе а ца кхаьчнера, ткъа Энрике веллачулла тӀаьхьа цхьана ханна экспедицеш севцира. Амма 1470 шо чекхдаьлчи йуха а йолийра, Сан-Томе а, Принсипи а гӀайренашка кхечира, ткъа 1482—1486 шерашкахь Диогу Кана европахошна дӀайиллира Африкин бердан йоккха аса экваторан къилбехьа.
1487 шарахь Жуан II-гӀачо латтан тӀехула ши эпсар да Ковильян Перу а, ди Пайва Афонсу а, пресвитер Иоанн а хьажийра, «чамбешболчеран мохк» лаха, легенда хилла волу урхалча ву Йуккъера Азин керсталлин пачхьалкхан аьлла легенда йина Ковильянан аьтту хилира ХӀинде кхача, амма йуха вогӀуш, шен новкъахо Эфиопехь кхелхана хилар хиина, иза цига вахара, императоран омрица иза лецира. Ковильянан аьтту белира ша бинчу белхах хаамаш даймехка дӀакхачо, цуо хаийтира ХӀинди Африкин гуо баьккхина кхачар боккъала тарло аьлла[9].
Оццу хенахь Бартоломеу Диаша дӀабиллира ХӀиндий Ӏапказ чу а кхечира иза, цуьнца цуо гайтира, Ӏилманчашна ма-моьттура, Африка полюс тӀекхаччалц йоций. Диашан флотилин хӀордахой, кхин дӀа ца боьлхуш йухабирзира, иза бахьнехь хӀордахо ХӀинде ца кхочуш Португали вухверзавийзира[10].
Диашан а, Ковильянан а хаамашца паччахьан лиира керла экспедиции хьажо. Амма тӀаьхьарчу масех шарахь цуьнан кечам ца хилира, хила тарло, цӀеххьана бохам хилла паччахьан Ӏаршан когаметтаволу хьомен кӀант валар бахьнехь, паччахь сингаттаме а воьжна, пачхьалкхан гӀуллакхаш дӀатасар. 1495 шарахь Жуан II-гӀаниг веллачул тӀаьхьа Ӏарш кхечира Мануэл I-чунна, ХӀинде йоьду хӀордан экспедицин кечам ладаме карлабаьккхира.
ХӀинде дуьххьара хиновкъа бахар (1497—1499)
Дикачу Сатийсаман мере новкъа
1497 шеран 8 июлехь даздарца новкъабевлира Кастилин долу Канарийн гӀайренашка, амма Васко да Гамас омар делира уьш агӀонехь дита аьлла, мостагӀашна – испанхошна шайн Ӏалашо ца хаийта. Боцца севцира Португалин Сан-Жоржи-да-Мина гӀопе вирзира), мехашна, Экваторан а, Къилба а Африкин бердашца дуьхьала долу хӀордан лелачу хишна а ца вахархьама, вахара къилба-малхбузе Атлантикин Ӏапказан кӀорге, экватор чекхйаьлча бен къилба-малхбале ца вирзира. Кхо бутт белира португалхошна йуха а латта ганза[11].
4 ноябрехь кеманаш Сийлахь Елена аьлла тӀаьхуо цӀе тиллинчу берда тӀедаьхкира. Кхузахь Васко да Гамас омар делира кеманаш тодан совца аьлла, амма португалхой кестта девне бевлира меттигерчу бахархошца, герзаш а лелош дов хилира. Бакхий эшамаш дика кечам бина хӀордахошна ца хилира, амма пхена Ӏад тоьхна чов йира Васко да Гаман. Дикка тӀаьхьа и меттиг йийцина Камоэнса шен «Лузиада» поэмехь[12].
Ноябрь чекхболуш флотили масех дийнан шторм дӀайаьлчи хала дехьа бевлира Дикачу Сатийсаман мерал, цул тӀаьхьа саца дийзира кеманаш тодан Мосселбай бухтехь. Киран кема чӀогӀа дохийнера, толур а доцуш, цунлера (кхин а оцу хенахь хӀордахойн цхьа дакъа деллера цингах, деа кеман тӀехь некъ бан адамаш ца тоара) сацам бира иза даго. Сурсаташ вукха кеманаш тӀе а доьттина, шеш а дехьабевлира дисинчу кхаа кеман тӀе. Кхуззахь меттигера нах гина, португалхоша цаьргара провиант (аьлчи а юург, йа провизи) ийцира, пийлан даьӀахкех дина совгӀаташ а хийцира шайца деанчу сурсаташца. ТӀаккха флотили йахара кхин дӀа къилбаседа-малхбале африкин бердашца.
1497 шеран 15 декабрехь португалхой тӀехбевлира Диаша хӀоттийначу тӀаьххьарчу падранах, ткъа 25 декабрехь кхечира хӀинца Квазулу-Натал провинци. Цул тӀаьхьара бутт, кеманех куьг Ӏотта а, юург гулйан а шозза совцар доцург, сингаттам боцуш чекхбелира.
Момбаса а
Дикачу Сатийсаман маран дехьабевлла, португалхой чубаьхкира масех бӀешарахь Момбасе, цу тӀе Гамас хӀорда чохь схьалецира Ӏарбийн доу, талораш дира цунна, лолла (йийсаре) лецира 30 стаг.
Малинди
Африкин бердашца некъбеш, Васко да Гама кхечира Малинди. Меттигерчу шайхо дика тӀелецира Васко да Гама, хӀунда аьлчи иза вара Момбасаца девнехь. Цуо бартбира португалхошца йукъарчу мостагӀчунна дуьхьала. Малиндехь португалхошна дуьххьара гира хӀиндин совдегархой. Девзаш доцучу ХӀиндин Ӏапказ чухула валавезий кхеташ, Васко да Гама гӀиртира Малиндехь зиеделла лоцман лаца. ЧӀогӀа халаАхьмад ибн Маджид хилар лорура. Амма хӀинца историкаш тӀебаьхкина, Ахьмад ибн Маджид Васко Да Гаман лоцман хуьлийла дац бохучу ойлане[16].
Лоцмана къилбаседа-малхбален агӀора некъ лецира, новкъаца йолу муссонца, кеманаш ХӀинде дӀакхачийра. 1498 шеран Кожикоде) гӀалан дуьххьала хӀорд чохь севцира.
Каликут, ХӀинди
Каликутан заморина португалхой ларамца тӀеийцира — 3000 салтийн тӀеман парад а хӀоттош, Васко да Гаман аудиенци а йеш. Цуо дӀаделира заморинан совгӀаташ, амма цара иза цец ца ваьккхира. Заморинан кертахь болчу бусалба йохк-эцархоша гайтира, европин урхалчин совгӀаташ иштта хила ца дезар, ткъа Васко да Гама паччахьан векалел хӀордан талорхох алсама тера хиларфактореш дӀаелла, амма церан мах ледара хуьлура. ХӀиндахошца къийсамаш бевлира португалхошкара йоьху налог бахьнехь. Дохковаьлла, Васко да Гама Кожикодера дӀавахара, шеца нуьцкъала ткъех овхо а вуьгуш[18].
.jpg)
