Анна Иоанновна
| Анна Иоанновна | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) | ||||||
 | ||||||
|
||||||
| Хьалха хилларг | Пётр II | |||||
| Когаметтаниг | Иван VI | |||||
|
||||||
| Хьалха хилларг | Елизавета София Бранденбурган | |||||
|
|
||||||
| Дин | керста | |||||
| Йина терахь | 1693 шеран 28 январь (7 февраль) | |||||
| Йина меттиг | Москох | |||||
| Кхелхина терахь | 1740 шеран 17 (28) октябрь (47 шо) | |||||
| Кхелхина меттиг | Петарбух | |||||
| ДӀайоьллина | ||||||
| Тайпа | РомановгӀар | |||||
| Да | Иван (Иоанн) V | |||||
| Нана | Прасковья Фёдоровна | |||||
| Майра | Фридрих Вильгельм (Курляндин герцог) | |||||
| Бераш | дац | |||||
| Динлелор | керста | |||||
| Автограф |
 |
|||||
| Монограмма |
 |
|||||
| СовгӀаташ | ||||||
 Медиафайлаш РУВИКИ.Медиа чохь | ||||||
А́нна Иоа́нновна (А́нна Ива́новна; 1740 шеран 17 1740 шерашкахь — РомановгӀеран некъех Йерригроссийн Император-аьзни.
Иван V-гӀачун (Салтыкова Прасковья Фёдоровнин а йоьалгӀа йоӀ. Фридрих Вильгельме. Иза жеро йисира маре йахана 2,5 бутт баьлча, Петр I-чо Анна дӀахьажийра Курлянде. Пётр II-гӀа веллачул тӀаьхьа, Лакхара къайлаха кхеташоно йуьззина бакъонаш йолу монарх санна, аристократашна пайденна дозатоьхна йолу, амма элин гӀоьнца Лакхара къайлаха кхеташо дӀасахецна, метахӀоттийра абсолюталла. Цуьнан урхаллин заманах тӀаьхьуо цӀе тиллира «бироновщина», Аннин везаран Бирон Эрнстан цӀарах.
Бералла
.jpg)
|
.jpg)
| |
Анна Иоанновна йина 28 январехь (Иван (Иоанн) V Алексеевичан а, цуьнан зудчун паччахь-аьзнин Прасковья Фёдоровнин а доьзалехь. Оьрсийн паччахьийн кхин бераш санна, Анна йина Москохан Кремлехь Теремни гӀалин ЖӀарийн палатехьИзмайлово. Измайлово кхелхира паччахь-аьзнин кхо йоӀ а — пхи шо долу Екатерина, кхо шо долу Анна, ши шо долу Прасковья[4].
.
Жеро йисина паччахь-аьзнин Прасковья Фёдоровнин муьрехь Измайлово йара ширачу Российн гӀайре, цига ца кхаьчнера паччахьан Петр I-чун хийцамаш. Жеро йисинчу паччахь-аьзнин керт йара ши бӀе ахбӀе стольник, паччахь-аьзнин а, паччахьан йоьӀрийн а чоьнийн штатехь бара иттаннаш ялхой, наной, бабанаш, самукъа доккхуш бехаш бершАлексей Михайловичан заманахь дуьйна Измайловохь болийнера зиеран гӀалин бахам. Ӏежийн, хьорматийн, баьллийн бошмашна гуонаха ткъеха Ӏоман (Просянин, Лебедевн, Серебряни, Пиявочни, кхин а) бердаш дара. Ӏаьмнашна чохь дара жӀараш тӀехь дешин чӀагарш йолу стерлядь тайпана чӀерий, уьш, историко М. И. Семевскийс билгаладаккхарехь, доьхкинера И. Г. Корба дитира цунах лаьцна шена гинарг: «…музыканташ бара, шайн гӀирсийн гармоникин мелоди цхьаьнатухуш меллаша диттийн баххьаш тӀера охьаоьху механ лестамца. Паччахь-аьзни а, марехь боцу паччахьан йоьӀрий а, оцу буозбунчаллин къайленахь дӀахьо шайн паргӀата дахар мела а дендан лууш, сих-сиха арабовлу боьлаке, хазахета геннаш Ӏиттало коканаша долчу тачанаш тӀехула буьйлалуш. Нислора, лакхара зударий лелара шайна гуонаха зурманийн тамен аьзнаш долуш»[5].
Кегийра болуш дуьйна паччахьан йоьӀаршна хьоьхура абат, арифметика, географи, хелхарш, французийн а, немцойн а меттанаш. Немцойн меттан хьехархо вара Иоганн Христиан Дитрих Остерман, хин волчу вице-канцлеран А. И. Остерманан воккхаха волу ваша. Хелхарш а, французийн мотт а хьоьхура французо Стефан Рамбурга[6].
1708 шарахь паччахьо Пётра сацам бира паччахьан доьзал Шлиссельбурган уллехь паччахьо даздарца тӀеийцира шен кӀант, 18 шо долу Алексей; йижрий — паччахьан йоьӀрий Феодосия, Мария, Наталья; шиъ жеро йисина паччахь-аьзни — Марфа Матвеевна (паччахьах Фёдор Алексеевичах йисина) Прасковья Фёдоровна. Паччахь-аьзни Прасковьяца цхьаьна баьхкира Петран йишин бераш Екатерина, Анна, Прасковья. Пётрас, кхуьйсучу йаккхийн тоьпашца, шен доьзал кеман тӀе а ховшийна, хӀорд чухула хихкира, хьалха Петарбуха кхаччалц, ткъа тӀаьхьа КронштадтеПолтавин тӀом» чекхбаьлчаСмольнин гергахь[9].
Курляндин герцог-аьзни
Девешин лаамца
Оцу хенахь Къилбаседин тӀом боьдуш бара. Оьрсийн эскарша цакоьрруш дӀатоьттура шведаш Балтикайистера, паччахь Пётр ойла йан волавелира регионера Курляндин герцогаллин, иза бозуш бара Данциге. Речь Посполитехь наг-наггахь ойла кхоллалора герцогалла дӀайаккха, иза баьччаллашка екъа. Герцог Фридрих-Вильгельман деваша пруссин паччахь Фридрих Вильгельм I-рниг а вара хан ларйеш, герцогалла шен махках схьатоха. Шведаш эшначул тӀаьхьа, Курлянди дӀалаьцна хилира оьрсийн эскарша, Россегахь йисира архаш оцу ловзарехь[10]. 1709 шеран октябрехь Пётр I цхьаьнакхийтира паччахь Фридрих Вильгельм I-чуьнца Мариенвердерехь, полтавехь толаран тулгӀенан тӀехь, паччахьера пурба даьккхира оьрсийн паччахьан доьзалан векалех цхьаъ къона герцоге йахийта. Харжам бира Петран вешин Иван V-гӀачун тӀаьхьенах. Билггала маре йохуьйтург харжа тӀедиллира паччахь-аьзни Прасковьян шена, цуо хаьржира шен йуккъера йоӀ — Анна[11]. Официалан йехаран доьхьала Аннас йаздира шен хинволчу майрачуьнга: «Хьан сийлаллера 11-гӀа июлехь даийтинчу безамечу кехатера, суна башха самукъадолуш хиира, Делан пурбанца а, церан сийлалла сан дукха безачу гергарчеран пурбанца а, вайшиннан мах барех лаьцна. Цуьнца цхьана ца тешийтича ца йолу Хьан сийлалла, цхьан хӀума хир дац суна иштта таме, ахьа хьайн безам балхор санна. Сайн агӀора тешам ло аса, хьан сийлалла, иштта безам сайн а хиларх: вайшиъ ирахь Ӏаш меттиг ма-елли аса багахула изза хьоьга дӀаэр ду, бухайуьсу, серлонан герцог, Хьан сийлаллин къера хьадалча»[11]. Амма бийца бух бу дерриг иштта хаза цахиларх, официалан кехатехь санна, кхин тӀе иза хиира гӀалахошна а. Оцу хенахь петарбухехь лекхна эшаран дешнаш а дисина[12]:
Ма лохьа со, деваша, паччахь Пётр Алексеевич, хира махка керста боцучу, мостагӀийн болчу,
Лохьа со, паччахь, хьайн инарле, эла-боярине.
Историко Анисимов Евгенийс тидам бо, паччахьан доьзалера драмин, халкъан реакци дика хиларан. 17 шо долу, нуьцкъала, безам а боцуш мостагӀчуьнга маре ло, ирс доцучу йоьӀах эшар, цуо цхьаьна могӀаршка хӀоттайо паччахьан тайпанан кхечу зударийн хала кхолламех эшаршца — паччахь-аьзнин Евдокия Фёдоровнин (эшар «Корта ларга, сан хьомен йоцург, корта ларга, даго тӀе ца оьцург…») а, паччахь-аьзнин Марфа Матвеевнин а, иза майрачух йелира къона йолуш маре йахана ши бутт болуш, 34 шарахь ша йаллалц жеро Ӏийра («Хьанна ца хезна паччахь-аьзнин Марфа Матвеевнин бӀаьрахишшах»)[13].
Паччахьан йоьӀан Аннин муха лаам белахь а, буьрса девешин а, морса ненан а лаамна дуьхьала йала йиш йацара. Къоначеран мах бира 31 октябрехь (Меншиковн гӀалин чохь, ткъа шолгӀачу дийнахь циггахь паччахьан той хилира1711 шарахь къонанаш дӀабахара Курлянде1711 шарахь. Герцоган валаран шеко йара маларх возуш хилар, хӀунда аьлча хьалхарчу дийнахь иза къийсавелира паччахь Петрца маларан говзаллехь[14].
Къона жеро
ВуьрхӀитта шо долу герцог-аьзни йухайирзира Петарбуха, нана йолчу. 1712 шарахь бен паччахьо Пётра сацам ца бира шен вешин йоьӀан кхин дӀа болчу кхолламах: иза йухайоьрзура Курлянде. 1712 шеран 30 июнехь (11 июлехь) Пётра курляндин элашка цӀеран грамота яхьийтира, ловзарал хьалха бинчу барт тӀетевжина, омар делира герцогах йисинчу жеронна, Фридрих Вильгельман хилла шен паччахьан керт кхаба, ахча вовшахтоха аьллаБестужев-Рюмин Пётр, цунна Пётра, меттигера олаллех тешна ца Ӏаш, омар делира герцог-аьзнин керт кхаба ца кхоъош хьал латтаде аьлла, нагахь эшахь, ригин коменданте тӀемца гӀодехар адомен хӀаллак йина, ткъа герцоган гӀап-гӀалин талораш динера, йуьхьанца герцог-аьзнин керт йерриг дӀакхоьссинчу цӀа чохь йара. Аннин дийзира ша оьцуш хӀусамаш оьшучух юза[16].
Ненаца йолу йукъаметтиг
Ненаца, паччахь-аьзница Прасковьяца, Аннин цкъан а йацара шера. Берриг шен ненан безам паччахь-аьзнис дӀалора йоккхаха йолчу йоьӀан Екатеринина, ткъа Аннин кхочура буьрса таӀзар. Анна кхера а коьрура ненах[17].
Йукъаметтигаш цӀеххьана телхира, паччахь-аьзнин Прасковьян Аннин Бестужевца йолу «иэхье» уьйранех дерг хиича. Паччахь-аьзни Прасковья чугӀоьртира паччахьан Петран Бестужев Митавера схьакхайкхар тӀедилларца йа шена йоӀ йолчу йаха бакъо йелла, цигахь шега низам хӀоттадайтитарца. Митаве вахара паччахь-аьзнин ваша Салтыков Василий, иза сихха девне велира Бестужевца, цуо шен йишега йаздира уггаре гӀониг, Бестужевх лаьцна а, йишин йоьӀах лаьцна а[17].
Оцу муьрехь Аннин тасаделира Петр I-чун зудчуьнца, паччахь-аьзни Екатериница, дика гергарло, цуо ларйора Анна, нанна хьалха гӀо а доккхура цуьнгахьа. Екатерина йара Анница къинхетаме а, дика а. Цара вовшашка «хабарш» кхоьхьийтара, кегийра совгӀаташ а дора, масала Аннас совгӀат дина чӀижан пхьегӀаш санна. 1719 шарахь Аннас иштта йаздора Екатеринега: «Сан паччахь-аьзни деца, нана-паччахь Екатерина Алексеевна, де дика хуьлда, сан паччахь, дуккха а шерашна сан деца паччахьца цхьаьна, вайн девежаршца а, йижаршца а! Баркалла олу, сан нана, хьан къинхетам бахьнехь, со дага а йеина. Ца хаьа, сан нана, хьан боккха къинхетаман баркалла муха ала деза, мел хазахийтира суна, Дала Хьан, сан серло, иштта самукъадаккхийла… Хьо йоцург, сан серло, цхьан а догдохийла йац. Аса со дӀало Хьан ненан къинхетаме…»[18]. Аннин ненаца йолу йукъаметтиг Ӏоттайелла йара паччахь-аьзни Прасковья йаллалц. Йалале хьалха, 1723 шеран гурахь, паччахь-аьзнис йаздира Аннега цхьа дика доцу кехат, цунна дуьхьала Аннас дийхира император-аьзнега Екатеринега паччахь-аьзни Прасковья шена къинтӀера йаккхар. Нанас къинхетам бина йалале хьалха къинтӀера йелира йоьӀна. Прасковья Фёдоровнас йаздира йоьӀе: «Хезна сунна сайн безаме несегара, император-аьзнегара Екатерина Алексеевнегера, хьо йоккхачу шеконехь йу аьлла, — сан наьӀалт кӀелахь йу аьлла, цунах шек ма йала: Цуьнан сийлалло хьахийначунна сан безаме паччахь-несо аьллачунна со къинтӀера йолу хьуна, ахьа сунна хьалха летийначу къиношна»[19].
Арахьара видеофайлаш
.jpg)
