Лопухина, Евдокия Фёдоровна

Лопухина Прасковья Илларионовна
Евдокия Фёдоровнин сурт
Российн паччахь-аьзни  — 1698 шо
Хьалха хилларг	Салтыкова Прасковья
Когаметтаниг	Екатерина I
Йина меттиг	Серебрено, Мещовски уезд, Оьрсийн паччахьалла
Тайпа	РомановгӀар
Да	Лопухин, Илларион Аврамович
Нана	Ртищева Устинья Богдановна
Майра	Пётр I
Бераш	Алексей Петрович, Александр Петрович

Паччахь-аьзни Евдоки́я Фёдоровна, йина Лопухина́ (йечу хенахь Праско́вья Илларио́новна

Биографи

Схьайалар а, хьалхара шераш а

Евдокийн да вара Илларион Авраамович Лопухин, паччахьан Алексей Михайловичан кертахь йуург йийриг. Фёдоре Алексеевич волуш Евдокийн да полковник а, кхийсархойн корта а бара, тӀаьхьа — паччахьан хьашташ кхочушдеш верг вара, ткъа Евдокия йалорца хьалаваьккхира бояринан чине. Евдокия йина шайн дай баьхначу — Мещовски уездан Стрешнева Евдокия, Михаила Фёдоровичан зуда — Петр I деден. Мах бечу хенахь «Прасковья» цӀе хийцира дика йекачу а, паччахь-аьзнегахь товр йолу а цӀарца — «Евдокия», тарло, цуьнан махкара йолчу Пётран де ненан сий деш тиилина хила, кхин а, тарло, Пётрца урхалла дечу Иван V зудчунца Прасковья Салтыкован цӀерах тера йолун дера. Ден цӀе а Илларионовна хийцира «Фёдоровна» цӀарца (ламастехь, РомановгӀеран сийлаллин — Феодоран иконин).

Зуда йалор

Нускал хаьржира Наталья Кирилловнас 16 шо кхаьчна зуда йалочуьнга а ца олуш. КӀентан зуда йало хан йу, нанна дагатесира керланаш, Салтыкова Прасковья берах йу бохуш (Петрас Лопухина йалийна 2 бутт баьлча йира Мария Ивановна). Наталья Кирилловнин оцу зуда йалайарх дика хетара, ЛопухингӀеран тайпа, йукъадодара НарышкингӀаьрца бертан, и гӀийла бара, амма шорта бара, цуо дог дохура, уьш шен кӀентан лаамаш ларбеш хир бу, гӀарабевлла болдера кхийсархойн эскарехь. Петрас сту Трубецкой йалайо бохуш дара, НарышкингӀар а, Стрешнев Тихона новкъарло йира цунна.

Петр I а, Лопухинин а мах бар хилира 27 январехь (6 февралехь) 1689 Москан гергарчу Преображенски гӀалин килсехь. Хилам чӀогӀа маьӀна долуш бара, Пётрас урхалча Софья хийцаре сатуьйсучарна, «хӀунда аьлча оьрсийн кхетамехь, зудайалийна стаг гӀеметта хӀоьттина лору, Пётрас шен халкъан хьалха бакъо хилира шен йишин Ӏуналлера дӀавала».

Евдокия кхиийнера ширачу гӀиллакхашца, цуо ца йоькъура малхбузен волу майрачун ойланаш, цу тӀе дикка цхьаннех йозуш йоцу амал йара. Цуьнан йиша Ксения йара (1691 шарахь дуьйна) Борис Иванович Куракинехь. Цуо сурт хӀоттийна Евдокийн «Паччахьах Петр Алексеевичах лаьцна истори»:

«Принцесса йара йуьхь тӀера хаза, бакъ ду йуккъера хьекъал долуш а, амалшца майрачух тера йоцуш а йара, иза бахьнехь шен ирс дайира, дерриг тайпа а хӀаллакдира… Бакъ ду, йуьхьанца безам царна йукъахь чӀогӀа бара, амма бах ца белира иза цхьаьна шарахь бен. ТӀаьхьа байра; кхин тӀе паччахь-аьзнин Наталья Кирилловнин шен нус ца йезара, цунна лаара майрачуьнца иза бертахь ца йехийла. Маренах Российн пачхьалкхан даккхий гӀуллакхаш хилла, уьш нахала девлла дерриг дуьненна таьх…»

ЛопухингӀеран тайпа, ловзар дӀадаьлча массарна а гуш дара, цуьнан амал йуьйцу иштта:

«… гӀо нах, пис, мотт бетташ, хьекъал кӀезга долуш, паччахьан кетахь хӀун лело деза ца хууш… Дукха хан йалале массо ца бийзира, паччахьан къинхетаме багӀахь, массо а хӀаллаквийр ву, пачхьалкх дӀалоцур йу. Доцца аьлча, массарна а ца безара, массара а зулам лоьхура царна, йа кхерам бара цаьргара».

Оцу зудчо хьалхара кхаа шарахь вира кхо кӀант: кегийнаш, Александр а, Павел (шолгӀаниг хилар къовсаме ду), белла бераллехь, ткъа воккхаха верг, паччахьан кӀант Алексей, вина 1690 шарахь, кхин а гӀо кхел хилла — иза вийна 1718 шарахь ден омарца.

Йуьхьанца зуда йалор дикка ирсе дара, цунах тешалла до дисина зудчун а, майрачун вовшашка йаздина кехаташ, шимме а ах цӀераш йазйора куьг йаздечу хенахь: Пётрс шех олура Петрушка, ткъа Евдокияс — Дунька. Иштта, Евдокияс, рогӀера некъ бан вахана Петр цӀаваре хьоьжуш цуьнга йаздина:

Де дика хуьлда, сан серло, дуккха а шерашна! Къинхетам бар доьху, хье ца луш вола тхо долчу. Ткъа со, ненан къинхетамца, дийна йу. Хьан зудчо Дунька дехар до

Амма, Пётр сихха шелвелира зудчунна, Анна Монсан. Амма шен нана дийна мел йу, паччахьо ца гойтура шен цабезам зудчуьнга. Цу тӀе ша Наталья Кирилловна тӀаьхьарчу шерашкахь сихха хийцайелира несан, ца йийзира иза шен лаам хиларна а, аьрха хилрна а. Наталья Кирилловна йеллачул тӀаьхьа 1694 шарахь, Пётр вахара Архангельске, цуо кехаташ ца йаздора Евдокияга. Евдокиях олуш дара паччахь-аьзни, йехара кӀентаца Кремлан гӀалахь, амма цуьнан гергара нах ЛопухингӀар, дӀалоцуш болу лаккхара пачхьалкхан даржаш, цабезаме ийгира. Къона паччахь-аьзни гӀо лоцура царна

• 

  Евдокиян берийн сурт паччахь-аьзнин духар доьхна

• 

  1727 шераш герггара сурт.

• 

  Петр Хьалхарчунна 1689 шеран ловзаран совгӀатан сурт.

Килсан гӀуллакхехь

• Ивановон областан Шуйски кӀоштан Дунилово йуьрт цӀе тиллина Евдокиян цӀарах, иза йара ЛопухингӀеран. Йуьртан Покровскан килсехь йу йкона — Евдокийс а, Петра а дакъа лацар.
• 1691—1694 шерашкахь цуьнан лаамца Андроников монастыран хӀума йуучу чоьнна тӀе йира 3-гӀа гӀат, цу чохь йира Микаилан Маликан килс сий. Петран а, Павлан а декъаца. Лахара гӀат цуо йелира фамилин кешнашна, цигахь хиттийра Марьйаман байракхийн иконаш.
• 1748 шарахь Калугин уллера Тиньков йуьртахь йеира Марйаман васт, тӀаьхьа цунах элира Марьйаман Калугин икона. «Оцу иконин тӀаьхь Марйаман лиира Паччахь-аьзнин Евдокийн сиптехь йан».

Киновоплощени

• Германова Любовь («Петран жималла», «Сийлахь гӀуллакхна йуьххьехь», 1980)
• Сийлахь Пётр», ССРС — АЦШ, 1986)
• Зайцева Людмила («Паччахьан кӀант Алексей», 1997)

Литература

• Есипов «Освобождение царицы Евдокии Фёдоровны» («Русский Вестник», т. XXVIII)
• И. С. Первая супруга Петра I Евдокия Феодоровна Архиван копи 2009 шеран 26 ноябрехь дуьйна Wayback Machine тӀехь // Русский архив, 1863. — Вып. 7. — Стб. 541—549.
• Семевский М. Евдокия Фёдоровна Лопухина // Русский Вестник. — 1859. — № 9.
• Устрялов Н. Г. История царствования Петра Великого. — СПб., 1859. — Т. 6.
• Погодин М. П. Собрание документов по делу царевича Алексея Петровича, вновь найденных Г. В. Есиповым, с приложением рассуждения М. П. Погодина. — Москва : издание Императорского Общества истории и древностей российских при Московском университете, 1861. — XXIV 369 с.
• Козляков В. Н. Царица Евдокия, или Плач по Московскому царству. — М.: Молодая гвардия, 2014. — 320, [32] с. — (Жизнь замечательных людей. Малая серия: сер. биогр.; вып. 66). — 3000 экз. — ISBN 978-5-235-03724-3.
• Культурно-историческое наследие личности и рода: Царица Евдокия Лопухина: сборник научных статей по итогам научной конференции / Научный редактор и составитель Д. Я. Романова. — М. : Институт Наследия, 2022. — 262 с. — ISBN 978-5-86443-371-3.