Дош

Дош — меттан хӀоттаман коьрта барам бу. Дешан хӀоттам лоьхучу хьокъехь кхолладелла морфологи цӀе йолу Ӏилма.

Грамматикин маьӀнаца дешнаш шина кепара хуьлу:

• къамелан лааме дешнаш — цӀердош а, билгалдош а, хандош а, куцдош а.
  • тайпанаш — терахьдешнаш а, цӀерметдешнаш а, айдардешнаш а

• къамелан гӀоьнан дешнаш- дешнаш вовшахтоха леладо — хуттург а, дакъалг а и дӀ.кх.

Меттан дерриге а дешнех лексика олу. Меттан дешнаш (лексика) Ӏамочу меттан Ӏилманан декъах лексикологи олу. Лексикологин дакъош ду:

1. семасиологи (семантика)
2. фразеологи
3. диалектологи
4. лексикографи
5. этимологи

Дешнийн тайпанаш а, церан маьӀнаш а

Дешнийн тайпанаш, церан маьӀнаш Ӏамочу лексикологин декъах семасиологи (я семантика) олу. Дешнаш шайн маьӀнашца а, билгалонашца а, башхаллашца а тайп-тайпана хуьлу. Цу агӀонашкахьара дешнийн хӀара тайпанаш къаьста: омонимаш, синонимаш, антонимаш, идиомаш, табу, эвфемизмаш, неологизмаш, историзмаш, диалектизмаш, терминаш, профессионализмаш.

Омонимаш

0монимаш, дӀаалар а, яздар а цхьатерра а долуш, тайп-тайпана маьӀна долу дешнаш ду.

Масала: цӀе (хӀуманан)-цӀе (латош ерг), мӀара(пӀелган)-мӀара(чӀерий лоьцург).

Нохчийн меттан омонимаш кхоллаяларан некъаш тайп-тайпана ду. Цхьайолу омонимаш кхоллаялар цхьана а кепара вовшашца доьзна дац. Иштта ю хӀокху тайпана омонимаш: са (серло) — са (хӀуманан са).

Кхечу маттара тӀеэцна дешнаш шайн фонетикин а, морфологин а хӀоттамца нохчийн маттахь долчу дашца цхьаьна нисдаларо а кхуллу омонимаш. Масала: дин(говр)-дин(Ӏаьрбийн маттара тӀеэцна).

Тайп-тайпанчу меттанашкара нохчийн матте даьхкинчу тайп-тайпана маьӀна долчу дешнийн алар цхьаьна нисдаларо а кхуллу нохчийн омонимаш. Масала: дуга(даар-туркойн маттара)-дуга(ворданан гӀирс-оьрсийн маттара).

Шайн схьадаларца (этимологица) вовшех доьзна а долуш, амма шайн маьӀна хӀинца вовшашна гена даьллачу дешнех кхоллаелла хила а тарло омонимаш. Масала: неӀ(цӀийнан неӀ)-неӀ(хьайбанан неӀ), кеп(хорма)-кеп(куралла).

Шайн кхоллаяларе хьаьжжина, хила тарло лексикин омонимаш а, грамматикин омонимаш а.

Лексикин омонимаш

Лексикин омонимаш гуттар цхьаьна къамелан декъера долчу дешнех лаьтташ хуьлу(цхьацца болчу Ӏилманчаша юьззина йолу омонимаш а олу царах). Масала: амал (таро) — амал(стеган), лаг(дегӀан меже)-лаг-стоьман).

Лексикин омонимаш чу догӀу дешнаш муьлххачу а грамматикин формехь делахь а, церан алар цхьанатайпанара хуьлу. Масала:

хьайба(бежана)-хьайба(стом). Цу шина дешан дожарийн форманаш а(хьайбанан, хьайбанна, хьайбано, хьайбане, хьайбанца, хьайбанах, хьайбанал), дуккхаллин терахьан форманаш а цхьатерра ю.

Грамматикин омонимаш

Цхьанатайпанара алар цхьацца йолчу грамматикин форманашкахь бен нис ца луш омонимаш а ю нохчийн маттахь. Шайн цхьанатайпанара алар грамматикин бахьанашца доьзна йолчу омонимех грамматикин омонимаш я омоформаш олу. Масала: майра (цӀердош) майра (билгалдош), харцо (цӀердош) харцо (хандош), хаза (хандош) хаза (билгалдош), бекъа (цӀердош) бекъа (билгалдош), деха (билгалдош) деха (хандош).

Дукхахьолахь грамматикин омонимаш чу догӀу дешнаш тайп-тайпанчу къамелан декъера ду. Грамматикин омонимаш чу догӀучу дешнийн цхьанатайпанара алар цхьана-шина я кхаа формехь бен нислуш дац. Масала: кхаба (цӀердош) -кхаба (хандош).

Шайн юьхьаьнцарчу формера, цу шина дашах цхьаъ дӀа а даьккхина, хийцича, царах омонимаш ца хуьлу, хӀунда аьлча алар цхьанатайпанара хир дац церан. Масала: кхабано (кхаба бохучу цӀердешан дийриг дожар) кхеби (кхаба бохучу хандешан хӀинц яхана хан).

Грамматикин омонимаш цхьана къамелан декъа чу догӀучу дешнех лаьтташ хила а тарло: Масала: ваха (цхьанхьа) — ваха (маларх), дахьа (ца кхера) — дахьа (цхьа хӀума).

Амма церан а цхьанатайпанара алар цхьана-шина формехь бен нислур дац. Дуста: ваха (карара хан-воьду)-ваха (карара хан-веха), дахьа (карара хан-даьхьа)-дахьа (карара хан-хьо).

Цхьаболчу Ӏилманчаша юьззина йоцу омонимаш а олу грамматикин омонимех.

Фонетикин омонимаш (омофонаш)

Лексикин а, грамматикин а омонимех къасто езаш ю фонетикин омонимаш. Фонетикин омонимех омофонаш а олу. Тайп-тайпана маьӀна а, яздар а долуш, амма ларехь цхьаьна нислуш долчу дешнех хуьлу фонетически омонимаш.

Тайп-тайпана фонетикин башхаллаш бахьана долуш нисло омофонийн цхьатерра алар. Масала: догӀа (цӀердош)-догӀу (хандешан карара хан). Оцу дешнийн чаккхенашкахь долу мукъа аьзнаш шеконан хилар бахьана долуш‚ хьалхарчу шина дешан алар а цхьаьна догӀу, шолгӀачу шина дешан алар а цхьаьна догӀу (оха-оха, догӀа-догӀа).

Классашка декъар

Шайн маьӀне хьаьжжина

• къамелан лааме дакъош;
• къамелан гӀоьнан дакъош;

Къамелан дакъош

Дешнаш тайп-тайпана къамелан дакъошка йекъало, масала: цӀердош а, билгалдош а, хандош а и дӀ.кх.

Шайн схьадаларца

• бакъ дешнаш (ширачу маттахь лелина дешнаш)

• тӀеэцна дешнаш (кхечу мехкийн меттанашкара тӀеэцна дешнаш)

Пайда эцаран aгӀoнца

• массара леладеш долу дешнаш
• шира дешнаш:
  • историзмаш- цхьацца хӀума дӀаяларца дош дицло
  • архаизмаш (шира дешан метта керла дош юкъадолу)
• неологизмаш (керла юкъадевла дешнаш)
• терминаш- леррина (говзаллин) дешнаш
• арго а, жаргон а, слэнг а (цхьана социалан я корматаллин тобанан мотт)
• халкъ-нехан дош
• боьха дешнаш

Литература

• Современный русский язык / Н. М. Шанский, В. В. Иванов. 2-е изд. М.: Просвещение, 1987. 192 с.
• Русский язык / Виноградов В. В.. 2-е изд. — М.: 1972. — С. 31
• Аннушкин В. И. Язык — речь — слово в духовной литературе (размышления педагога-словесника)(ТӀе цакхочу хьажорг)